CC BY
0ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ЭКОНОМИКА
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ЭКОНОМИКА JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. ECONOMICS
e-ISSN: 1694-8734
№2(3)/2023, 42-50
УДК: 624
DOI: 10.52754/16948734 2023 2(3) 7
калкты социалдык жактан коргоонун европа eлкeлeРYНYн
ТАЖРЫЙБАСЫ
ОПЫТ СТРАН ЕВРОПЫ ПО СОЦИАЛЬНОЙ ЗАЩИТЕ НАСЕЛЕНИЯ THE EUROPEAN COUNTRIES EXPERIENCE ON THE SOCIAL PROTECTION OF NATION
Кайыпкулова Асел Сакмаматовна
Кайыпкулова Асел Сакмаматовна Kaiypkulova Asel Sakmamatovna
окутуучу, М.М. Адышев атындагы Ош технологиялык университети
преподаватель, Ошский технологический университет имени М.М. Адышева Lecturer, Osh Technological University named after M.M. Adyshev kaiypkulova05@mail.ru
Омурзаков Сатыбалды Ашимович
Омурзаков Сатыбалды Ашимович Omurzakov Satybaldy Ashimovich
э.и.д., профессор, К.Ш.Токтомаматов атындагы Эл аралык университети
д.э.н., профессор, Международный университет имени К.Ш.Токтомаматова Doctor of Economics, Professor, International University named after K.Sh. Toktomamatov
калкты социалдык жактан коргоонун европа eлкeлeРYНYн
ТАЖРЫЙБАСЫ
Аннотация
Сунуш кылынган илимий макалада рыноктук мамилелердин шартында калкты социалдык жактан коргоо боюнча Европа елкелерунун тажрыйбасынын теориялык негиздери жана аларды уюштуруу жолдорунун абалы изилденди. Изилдее объектиси катары калкты социалдык жактан коргоо тутуму эсептелинет. Изилдеещн негизинде теориялык аспекте бул кейгей боюнча калкты социалдык жактан коргоо боюнча Европа елкелерунун, тагыраагы Англия, Швеция, Германия, Финляндиянын тажрыйбасы изилденип, алардын алгылыктуу жактарын Кыргызстандын шартында колдонуу сунушталды. Изилдееде системдYY анализ, монографиялык жана салыштыруу ыкмалары колдонулду.
Ачкыч свздвр: социалдык коргоо, социалдык камсыздандыруу, рыноктук мамилелер, калк, социалдык чейре, коргоо, мамлекет, социалдык тобокелдик, механизм, женге салуу, кепилдик.
ОПЫТ СТРАН ЕВРОПЫ ПО СОЦИАЛЬНОЙ ЗАЩИТЕ НАСЕЛЕНИЯ
Аннотация
В предлагаемой научной статье исследованы теоретические основы и состояние организационного подхода опыта стран Европы по социальной защите населения в условиях рыночных отношений. В качестве объекта исследования выступает система социальной защиты населения. По результатам исследования в теоретическом аспекте по этим проблемам социальной защиты населения стран Европы, в частности, Англии, Швеции, Германии, Финляндии предложены применения их опыта в условиях Кыргызстана. В процессе исследования применялись методы системного анализа, монографический, сравнительные методы.
Ключевые слова: социальная защита, социальное страхование, рыночные отношения, население, социальная сфера, защита, государство, социальные риски, механизм, регулирование, гарантия.
THE EUROPEAN COUNTRIES EXPERIENCE ON THE SOCIAL PROTECTION OF NATION
Abstract
The proposed scientific article examines the theoretical foundations and the state of the organizational approach on European countries experience on the social protection of nations in conditions of market relations. As the system of social protection of nation are acts an object of research. According on the results of researching the theoretical aspect problems of population social protection in Europe, in particular, England, Sweden, Germany, Finland, the application of their experience in the conditions of Kyrgyzstan is proposed. In the research process were used methods of system analysis, monographic and comparative.
Keywords: social protection, social insurance, market relations, population, social sphere, protection, state, social risks, mechanism, regulation, guarantee.
Акыркы жылдары калкты социалдык жактан коргоо булар кандай цивилизациялуу мамлекеттин социалдык негизги атрибуттардын бири болуп калды жана социалдык саясаты болуп эсептелYYДe.
Калкты социалдык жактан коргоо тутуму мамлекеттин ажырагыс бeлYГY болуп саналат, жараандардын материалдык жыргалчылыгын ишке ашыруу, социалдык биримдикке кeмeктeшYY жана коомдогу ынтымакташтыкты eнYктYPYY YЧYн зарыл. Ар бир eлкeнYн алдында социалдык коргоо тутумун тYЗYY милдети турат, калктын социалдык жактан начар катмарларынын жашоо децгээлин тез жана натыйжалуу жогорулатуу жана ошол эле учурда экономикалык eнYГYYгe эч кандай чектeeчY таасирин тийгизбee.
Европа eлкeлeрYндe калкты социалдык жактан коргоо концепциясы 19-кылымдын аягында пайда болгон жана жарандарга социалдык кызматтарды кeрсeтYYДe мамлекеттин позициясын билдирген, 20-кылымдагы мамлекеттин социалдык саясатынын негизги атрибуту болгон.
Калкты социалдык жактан коргоо системасын реформалоо шартында, eлкeбYЗДYн социалдык ишин eркYндeтYY максатында алыскы жана жакынкы чет мамлекеттердин тажрыйбаларын колдонууга байланыштуу кeптeгeн маселелер бар.
Кайсы eлкeнYн практикасы КРнын калкынын улуттук социалдык коргоо системасына карата болушу мYмкYн деген маселе актуалдуу болуп саналат.
Мындай маселелерди жана кeйгeйлeрдY чечYY максатында, биз КР YЧYн кызыктуу жана алгылыктуу болгон eлкeлeрдYн, тагыраагы Европа eлкeлeрYHYн социалдык жактан коргоо моделдерин анализдеп, тажрыйбасын белгилeeгe аракет кылабыз. Тажрыйбаланган eлкeлeрдYн моделинин натыйжалуулугун жана eркYндeтYлгeнYн изилдee менен экономикалык системасы биздин улуттук экономикабызга окшош моделин тандоо зарыл.
В. Шариндин айтымында, "ар бир мамлекет социалдык-экономикалык пландын себептеринин жыйындысы, географиялык eзгeчeлYктeрY, маданий жана тарыхый салттары, мамлекеттик тYЗYЛYш формасы, жарандык коомдун eнYГYY децгээли, ошондой эле социалдык мамлекеттин модели жана анын социалдык саясатынын тиби менен шартталган калктын социалдык жактан коргоонун коомдук улуттук системасын тYзeт [9].
Ар бир мамлекетте eнYГYY децгээлине жана социалдык абалына жараша тарыхый шарттарды эске алуу менен eз алдынча калкты социалдык жактан коргоонун моделдери калыптанган. Окшош моделдери жана социалдык кeйгeйлeрY окшош eлкeлeр бар экендигине карабастан, аларды чечYY YЧYн ар бир мамлекетте ар кандай ыкмалар жана жолдор колдонулат.
ДYЙнeлYк практикада калкты социалдык жактан коргоо системасында мамлекеттин социалдык саясатынын моделдеринин классификациясы бар. Биздин оюбузча, КРнын калкын социалдык жактан коргоонун учурдагы системасын «Контоскандинавиялык модель» деп аталган аралаш модель катарына кошуу керек, бул мамлекеттик бюджет менен биргеликте социалдык камсыздандыруунун иштешин билдирет.
Европа eлкeлeрYндe социалдык коргоо системасынын eнYГYШY Америка eлкeлeрYHYн калкынын социалдык камсыздоо системасын тYЗYYгe салыштырмалуу узак тарыхы бар.
Европа eлкeлeрYнe келсек, алардын социалдык мыйзамдары америкалыктардан калктын социалдык турмушунда алардын жыргалчылыгын жогорулатуу максатында жогорку децгээлдеги мамлекеттик катышуусу менен айырмаланат.
Жогорудагы айтылгандардан улам изилдeeбYЗДY eнYккeн eлкeлeрдун социалдык коргоо системасынын eзгeчeлYктeрY менен улантабыз.
Энуккен елкелерде "калкты социалдык жактан коргоо" тYШYHYГY 19-кылымдын аягында пайда болгон. Калкты социалдык жактан коргоо системасы мамлекеттер тарабынан жYргYЗYЛYп жаткан социалдык саясаттын башкы вектору болуп калды, бул социалдык кепилдиктерди камсыздоодогу так позицияны керсетYп, жашоонун белгилYY децгээлин жана сапатын болжолдойт.
Англия, Швеция, Германия жана башка енYккен елкелерде, енYГYп келе жаткан елкелерге салыштырмалуу, социалдык маселелерди чечYYге кеп кецYл бурулат. Мисалы, Швецияда мамлекеттин социалдык ишмердYYЛYГYHYн жаркын мисалы "кYчтYY алсызга жардам берет" деген "социалдык тилектештиктин" негизи болуп саналат
Мисалы, Улуу Британияда социалдык кейгейлерге байланыштуу биринчи жарлыктар 16-кылымда пайда болгон. Алар тилемчилерди каттоого буйрук беришип, жергиликтYY бийлик органдарын, анын ичинде чиркее жетекчилерин жакырлар фондусуна салым кошууга милдеттендиришти. Бул чиркеедегY кеземелсYЗ кайрымдуулуктан борборлоштурулган системага етYY YчYн биринчи аракет болгон. Ошондо дагы, бийлик коомдун ресурстарын айрым адамдардын пайдасына кайра белYштYPYY аркылуу социалдык кейгейлердY жоюуга же жок дегенде жецилдетYYге болот деген бYTYмге келишкен.
19-кылымдын ортосунда Англияда конкреттYY социалдык топторго жана социалдык жардам YЧYн укугу бар адамдардын чейресYне жардам берYY YчYн максаттуу программалар киргизилген, тынымсыз кецейтилген.
1909-жылдан бери Улуу Британияда элдик ац-сезимдеги езгерYYлердY жана социалдык саясаттагы езгерYYлердY чагылдырган кептеген жацы мыйзамдар кабыл алынган. 1911-жылы Улуттук камсыздандыруу мыйзамы кабыл алынып, оорудан жана жумушсуздуктан милдеттYY камсыздандыруу киргизилген. 1925-жылы - курагы боюнча пенсия жана жесирлерге жана жетим балдарга желекпулдар женYнде мыйзамдар кабыл алынган. 1929-жылы кабыл алынган ЖергиликтYY администрация мыйзамына ылайык, жергиликтYY социалдык иштерди жYргYЗYY YчYн жергиликтYY администрациянын (округдук кецештердин) алдында социалдык жардам комитеттери тYЗYЛген. 1934-жылы Жумушсуздар женYнде мыйзамды кабыл алынып, жалпы улуттук масштабда жумушсуздар боюнча кецеш бекиткен, ага ылайык камсыздандыруусу жок адамдарга жардам керсетYЛдY, пенсионерлерге жана жесирлерге кошумча жецилдиктер телендY. Мына ошентип, 30-жылдары Улуу Британия жумушсуздар, жесирлер, жетим жана согуш майыптары YЧYн борборлоштурулган жардам алышкан. Калктын башка категориялары жергиликтYY администрациялардан (округдук кецештерден) социалдык жардам алышкан [3].
Башка Европа елкелерYнде социалдык коргоо системалары ушундай терец тамырларга ээ эмес. Бирок, Улуу Британиядагыдай эле, мындай елкелерде: Германия, Швеция, Дания, Финляндия сыяктуу социалдык коргоо системасы катары бардык топтор YЧYн мыйзамдык, экономикалык жана социалдык кепилдиктер болжол менен ошол эле мезгилде, 19-кылымдын аягында калыптана баштаган.
Мисалы, Германияда Бисмарк эмгекчилердин ез алдынча системасын жаратуудан качуу максатында социалдык бир катар мыйзамдарды кабыл алат: Ооруп калганда камсыздандыруу мыйзамы (1884), кырсыктардан камсыздандыруу мыйзамы (1885), Карылыкты жана майыптыкты камсыздандыруу мыйзамы (1891). ТYЗYЛген социалдык коргоо системасы ошол учурдагы, Германияда, негизинен, енер жай ишканаларында эмгек менен байланыштырылган.
Швецияда социалдык камсыздандыруу системасынын енYГYШY Германиядагыдай эле ошол эле учурда XIX кылымдын 80-жылдарында башталган, эц биринчи кецYЛ иштеген
жери боюнча акы тeлeнYYЧY социалдык жардамга бeлYнгeн. 1913-жылдан тартып биринчи улуттук социалдык камсыздоо программасы (улуттук пенсиянын системасы) ишке ашырылган. Швециядагы социалдык камсыздандыруунун eнYГYYCYHYн кийинки этабы 1982-жылы мамлекеттин социалдык ишинин бардык чeйрeлeрYн камтыган Социалдык кызматтар жeнYндe мыйзамдын чыгышы менен байланышкан [2].
Азыркы учурда, ата мекендик изилдeeчYлeрдYн eзгeчe кeцYЛYн калкты социалдык коргоонун Скандинавиялык модели (Швеция, Норвегия, Финляндия) бурат. Социалдык камсыздандыруу социалдык коргоо институт катары бул eлкeлeрдe башка Европа мамлекеттерине караганда кeбYрeeк колдонулат [7].
Скандинавия eлкeлeрYндe калкты социалдык коргоону уюштуруунун мамлекеттик модели YCтeмдYк кылат. Белгилеп кетсек, «социалдык коргоо» тYШYHYГY бул eлкeлeрдe «социалдык жыргалчылык» тYШYHYГYнe айланган. Бул модель милдепуу социалдык саясатты камтыйт, мамлекет тарабынан киреше децгээлин, ошондой эле тевдештирилYYЧY жалпы мYнeздeгY социалдык жецилдиктерди жана жeлeкпулдарды жeнгe салат. Окшоштуктарга карабастан, скандинавия eлкeлeрY социалдык саясатты жYзeгe ашыруунун мYнeзY жана уюштуруу формалары боюнча бир аз айырмаланат.
Мисалы, Швециядагы социалдык камсыздандыруу шведдик социалдык коргоо системасынын негизги элементин тYзeт. Мамлекеттик камсыздандырууну башкаруу Саламаттыкты сактоо жана социалдык иштер министрлигинин карамагында жана социалдык маселелер жана жалпы камсыздандыруу системасы YЧYн жооптуу.
Швециянын бардык туруктуу (швед жана башка улуту) 16 жаштан жогору жашоочулары жергиликтYY социалдык камсыздоо бeлYмдeрYHYн биринде катталышат.
Оорусу боюнча камсыздандыруу жана ата-энелерди камсыздандыруу системасына тeмeнкYлeр кирет: милдеттYY медициналык, стоматологияны камсыздандыруу, ата-энелер YЧYн жeлeкпулдар, оорусу боюнча жeлeкпулдар. МилдеттYY медициналык камсыздандыруу врачка, тиш доктурга барууга, ооруканада дарыланууга ж.б.байланыштуу ар кандай тeлeмдeрдY камтыйт. Эрежеге ылайык, бул чыгымдар тYЗдeн-тYЗ медициналык мекемеге же дарылоого жооптуу адамга социалдык камсыздандыруу конторасына тeлeнeт. Адатта бейтап кенеш алган YЧYн аз гана сумманы тeлeйт [8].
Ооруканада ооруп жаткандыгына же бала тeрeлгeнYнe байланыштуу дарылануу чыгымдары тYЗдeн-тYЗ жергиликтYY социалдык коргоо конторасы тарабынан тeлeнeт. Бейтап eзY жашаган шаардык ооруканада дарылануу YЧYн эч нерсе тeлeбeйт. Ооруканада дарылануунун максималдуу акы тeлeeсY 2 жыл.
Оору боюнча жeлeкпул - оору же жаракат YЧYн кирешесин жоготкондугу YЧYн тeлeнYYЧY компенсация. Ал алынган кирешенин 90% чейин тYзeт жана салык салынат. Жeлeкпул алуу YЧYн, оорусу жeнYндe жергиликтYY социалдык камсыздандыруу конторасына билдириши керек.
Бала тeрeлгeндeн кийин, ата-энелердин камсыздандыруу системасы 12 айдын ичинде аларга жецилдиктерди камсыз кылат. Кош бойлуулук учурунда аял бала тeрeлгeнгe чейин 50 ^н калганда энелик боюнча жeлeкпул алышат. Кийин бала тeрeлгeндe, тeлeнYYЧY эргYYHY eз ара кандайча бeлYштYPYYHY ата-энелер eздeрY аныкташат. Азыр муну Швециядагы ар бир бешинчи ата колдонот.
Улуттук пенсиялардын системасына тeмeнкYлeр кирет: элдик (негизги), кошумча (эмгектик), жарым-жартылай (толук эмес) пенсиялар. Бардык учурларда тeлeмдeр Экмeт тарабынан белгиленген жылдык базалык суммага негизделген жана инфляцияга
байланыштуу автоматтык тYPде кебеЙYп турат. Швецияда пенсияга чыгуу курагы эркектер менен аялдар YЧYн бирдей - 65 жашты тYзет.
Швецияда ендYPYште кырсыктарды камсыздандыруу системасы енYккен.Компенсация кесиптик ооруга карата, ошондой эле жумуштагы же ага бара жаткан жолдогу кырсыкта теленет жана жоготулган кирешенин ордун жана бардык зарыл болгон медициналык чыгымдарды телеп берет. Бул система ишкерлердин салымдарынын эсебинен каржыланат.
Жумушсуздукту камсыздандыруу системасы белгиленип еткен социалдык камсыздандыруу системасынан айырмаланат. Жумушсуздук боюнча желекпул алуу учун профсоюз тарабынан уюштурулган жумушсуздук боюнча кассанын мYчесY болушу керек.
Социалдык камсыздандыруунун белгиленген формаларынан тышкары, Швецияда дагы бир катар башка артыкчылыктар бар. Мисалы, терелгенден баштап 16 жашка чейинки бардык балдарга теленYYЧY балдарга желекпул. Мындан тышкары, Yч балалуу жана кеп балалуу YЙ-бYлелер жыл сайын балдарга кошумча желекпул алышат. Мындан тышкары еспYPYмдердY кайра окутууда, балдардын билим алуусунда желекпулдар бар [4].
Коомдук кийлигишYYHYн максаты болуп жеке адамдар менен социалдык топтордун ортосунда чыгымдарды бирдей белYштYPYY YЧYн ебелгелердY тYЗYY эсептелет. Статистикалык маалыматтарга ылайык, кирешенин минималдуу айырмасы Скандинавия елкелерYнде бар. Жакырчылыктын чегинен темен жашаган калктын YЛYШY бул жерде 4,5 -6,5%. Анданкийинконтиненталдык Европа елкелерYHYнтобу - Германия, Бельгия, Нидерланды, Франция (11-13%) кетет. Жакырлардынсалыштырмалуучоцтобу бар елкелердYHYЧYнчYтобуЕвропанынтYштYкелкелерY - Греция, Испания, Португалия, жакырлар, алар 18-27% дытYзет [11].
Экономикасы енYккен елкелерде киреше саясатынын маанилYY инструменттеринин бири YЙ-бYленYн минималдуу кирешесин экономикалык жактан коргоо программасы болуп саналат. Бул программалар YЙ-бYле мYчелерY материалдык жашоосун камсыз кыла албаган учурда, YЙ-бYленY кирешесин жоготуу тобокелдигинен сактоо YЧYн иштелип чыккан акыркы чара катары иштейт. Австрия, Бельгия, Германия, Испания, Ирландия, Люксембург, Португалия жана Францияда социалдык желекпулдар башка бардык желекпулдарды алуу мYмкYнчYЛYГY тYгенгенде берилет.Ал дагы бир желекпул кYTYЛYп жаткан учурда убактылуу берилиши мYмкYн. Улуу Британияда, Нидерландыда, Финляндияда жана Швецияда, башка артыкчылыктарга карабастан желекпулдар берилиши мYмкYн. Европа Биримдиги (ЕБ) елкелерYндегY кирешелерди коргоо программалары салыктык тYШYYлердYн эсебинен каржыланат, б.а. бюджеттик каражаттардын эсебинен. 1-таблицада елкенYн мыйзамдарына ылайык мамлекет тарабынан керсетYЛген негизги желекпулдар жана материалдык жардамдар келтирилген [1].
1-таблица. Европанын айрым елкелерYнде кирешелерди коргоо боюнча улуттук программалар тарабынан берилген желекпулдар [5].
влкелер Негизги желек пулдар жана кызматтар
Австрия, Бельгия, Люксембург, Нидерланды Турак жай телемдерYHYн наркынын ордун толтуруу, медициналык камсыздандыруу
Дания Турак жай телемдерYHYн наркынын ордун толтуруу, студенттерге стипендия
Финляндия Турак жай, кызмат телемдерYHYн наркынын ордун толтуруу,
Франция, Швеция Турак жай, саламаттыкты сактоо телемдерYHYн
наркынын ордун толтуруу,
Германия, Португалия Турак жай, саламаттыкты сактоо тeлeмдeрYHYн наркынын ордун толтуруу, билим берYYгe жeлeк пул
Ирландия, Испания Турак жай тeлeмдeрYHYн наркынын ордун толтуруу, эмеректерди сатып алуунун ордун толтурууга материалдык жардам
2-таблицаны анализдee кeрсeткeндeй, жумушсуздук боюнча эц жогорку социалдык жeлeкпулу Данияда белгиленген.
2-таблица. 2018-2021-жылдары ар кайсы eлкeлeрдe жумушсуздук боюнча жeлeкпулдун eлчeмY [12].
влкелер Шарттар Жумушсуздук боюнча желек пулдун елчему
Австрия Акыркы айлардагы орточо кирешенин 55% Минималдык-825 EUR
Бельгия Орточо кирешенин 65% ы
Болгария Орточо кирешенин 60% ы Минималдык-167 EUR
Улуу 25 жашка чейин-231 фунт 262 EURдан 381 чейин
Британия 25 жаштан жогору-292 фунт
Дания Орточо кирешенин 90% ы Минималдык-1800 EUR
Италия БирдиктYY 600 EUR
Израиль Орточо кирешеден 48 ден 80 % га чейин Минималдык-565 EUR
Египет Орточо кирешенин 60% ы Минималдык-75 EUR
АКШ Орточо кирешенин 49% ы Минималдык-648 EUR
Россия Аймактан жана мурдагы айлык акылардан кeз каранды Максималдуу-5000 RUB (7ШШ.)
ЕБда милдеттYY медициналык камсыздандыруу, пенсиялык жeнгe салуу жана ишканалардын айлана-чeйрeнY коргоо иш-аракеттери мыйзамдуу тYPдe бекитилген. Ошол эле учурда, Европанын айрым eлкeлeрYндe, атап айтканда, Испаниянын социалдык eнYГYY моделинде eзYнe мYнeздYY eзгeчeлYктeр бар.
Биринчи кезекте, социалдык камсыздандырууга жумшалган чыгымдардын жалпы кeлeмYндe пенсиялык тeлeмдeрдYн (карылыгы YЧYн) жана жумушсуздук боюнча жeлeкпулдун YЛYШY жана eсYш динамикасы жогору экендиги байкалат. Ушул беренелер боюнча тeлeмдeр жалпы социалдык камсыздандыруу фондусунун 55% тYзeт, ал эми ЕСтин орточо кeрсeткYЧY 43% тYзeт.
Германияда орточо пенсия 1400 долларды тYзeт. Эгерде пенсионер жумушка жарамдуу мeeнeтYндe жумушсуз болсо жана ал YЧYн эсептелген пенсия жашоо минимумуна жетпесе, мамлекет анын айырмасын тeлeйт. Ошондой эле мамлекет пенсионерлердин коммуналдык чыгымдарын да eзYнe алат. Пенсиялык стажы жок Германиянын жарандарына минималдуу 350 евро тeлee кепилденет, ошондой эле коммуналдык кызматтарга жана турак жайга белгилYY бир параметрлер боюнча тeлeeгe жардам берилет. (Киши башына 56 чарчы метр) [6].
Германиянын социалдык eнYГYYCYн изилдеп жатып, экономиканын ааламдашуусуна жана ДYЙнeдeгY атаандаштыктын кYчeп жаткандыгына жана кризистердин eсYШYнe карабастан, ал туруктуу бойдон кала берээрин белгилей кетYY керек; бул социалдык кепилдиктердин кымбат баалуу долбоорлорунан баш тартуу зарылчылыгы келип чыккан дагы бир маселе. Европа eлкeлeрYHYн социалдык саясатын жYзeгe ашырууну изилдee ЕБнин
ичинде ар тYPДYYЛYк жана ар кандай социалдык инструменттерди колдонуу бар экендигин керсетYп турат.
Ар кайсы елкелердегY орточо пенсияларды салыштырып керсек, Дания пенсиянын келемY боюнча 3356 АКШ долларын TYЗYП алдыда турат. Бул айтылгандан улам Даниянын екметY башка Европа елкелерYне салыштырмалуу жакшы социалдык саясат жYргYЗYп жаткандыгына ынансак болот.
2020-жылы ЕБ балалуу YЙ-бYлелердY социалдык жактан коргоого 336,4 миллиард евро белген, ИДПнын 2,4% тYЗген. ЕБнын кецейтилген курамында акыркы жыйырма жыл ичинде балалуу YЙ-бYлелердY социалдык жактан коргоого жумшалган чыгымдар ИДПнын 2% децгээлинен темендеген жок [10].
Польшада орточо пенсия айына 440 долларды тYзет. Коммуналдык кызматтарга дотация ушул елкенYн жарандарына берилет. Мындан тышкары, бул елкеде медициналык кызмат акысыз, ошондой эле тамак-ашазыктарынын баасы темен.
Финляндияда орточо пенсия эмгекакынын 58%ын тYзет. Орточо алганда, 1982 долларды тYзет. ЭлкенYн пенсиялык фонду телемдердYн чегин белгилебейт, жаран канча иштеп тапса, бардыгы эсептелет. Пенсиялар жогору, бул финляндиялык пенсионерлерге жакынкы чет елкелерде кыймылсыз мYЛк сатып алууга мYмкYнчYЛYк берет.
ДYЙнелYк практикада социалдык саясаттын кептеген моделдери бар, атап айтканда, Америка-британдык, Скандинавиялык, Континенталдык жана башка Алардын ичинен Кыргызстандын шартында эц алгылыктуу модель - Скандинавия жана континенталдык моделдердин тиешелYY элементтеринен айкалышкан Конто-скандинавия болуп саналат.
Социалдык коргоо бул - жыргалчылыкка, енYГYYге жооптуу мамлекеттин саясатынын ажырагыс белYГY жана анын жарандарынын коопсуздугу. Бул фактордон анын натыйжалуулугу цивилизацияга жараша болот ар кандай коомдун енYГYШY. Социалдык коргоо социалдык мамлекетте гана сапаттык жактан камсыз болушу мYмкYн.
Европа елкелерYнде социалдык тармакта чоц ийгиликтерге жетишти: бул елкелердYн калкынын 80%тен ашыгы социалдык коргоонун ар кандай секторлору менен камтылган.
Чет мамлекеттерде социалдык коргоо системаларын изилдеенYн практикалык мааниси енYккен елкелер заманбап проблемаларды чечYY тажрыйбасын, мындай чечимдердин бYTYндей коом YЧYн кесепеттерин изилдее, ошондой эле бул тажрыйбаны эске алуу менен Кыргыз Республикасында социалдык коргоо системасын реформалоодо мындай кейгейлерден качуу YЧYн келечекте терс кесепеттери.
Жогоруда айтылгандай социалдык саясаттын кептеген моделдеринин ичинен Кыргызстандын шартында эц алгылыктуу модель - Скандинавия жана континенталдык моделдердин тиешелYY элементтеринен айкалышкан Конто-скандинавия болуп саналат.
Мындан тышкары, пенсионерлерди аянтты эске алуу менен киши башына эсептелген коммуналдык кызматтардан бошотуу системасы колдонулган Германиянын тажрыйбасы кызыктырат. Биздин оюбуз боюнча, алардын тажрыйбасын кыргыз экономикасында колдонуу кыйла максатка ылайыктуу.
Колдонулган адабияттар
1. Кимаровская Б.К. Пояснения к докладу о социальных инвестициях [Текст]/ Б.К.
Кимаровская.- Бизнес в законе, 2017.-№5.- 41-45с.
2. ЛампертХ. Социальная рыночная экономика. Германский путь / [Текст] / Х. Ламперт.
- М., 1994. - С. 150.
3. Макарова С.В. Социальная ответственность- важнейший фактор устойчивого развития организации и общества в целом [Текст] / С.В. Макарова, Н.Р. Степанова//Фундаментальные исследования. -2014. -№5, (часть5). - С.1075-1079.
4. Мартыненко В.В. Переосмысление социальной политики и общества [Текст] / В.В.Мартыненко //Социальная политика и общество, 2016.-№10.-С. 159-175.
5. Придисштейн С.Г. Социальная защита работников и работающих в системе социального партнерства РФ [Текст] / С.Г. Придисштейн.-М.:2004.- 560 с.
6. СалимоваТ. А. Система социальной защиты в зарубежных странах [Текст]: / Т. А. Салимова, Л. А. Федоськина, А. Т. Шилкина // Региональная экономика: теория и практика. - 2016. - № 2 (329). - С. 50-57
7. СизинцеваЛ. И. Скандинавская модель социальной работы на современном этапе [Текст] / Л. И. Сизинцева // Известия Волгоградского государственного педагогического университета. - 2016. - № 9. - С. 103-107
8. Соколов В. Социальная защита в США и странах Европы [Текст] / / В. Соколов // Современные исследования социальных проблем. - 2016. - № 10. - С. 107-120.
9. Шарин В. Социальная защита населения: зарубежные модели [электронный ресурс] -URL: http: //www.cnas.ru/st_sharin 1.html. Дата обращения: 16.11.2017
10. [Электрондук ресурс]-МYмкYнчYЛYк режими: http: //http: //www.demoscope.ru
11. [Электрондук ресурс]-МYмкYнчYЛYк режими: http: //http: //www. foring.kz.
12. [Электрондук ресурс]- МYмкYнчYЛYк режими: http: //http: //www. visasam.ru.
