CC BY
8УДК 574.2
К0КШЕТАУ ЦАЛАСЫНЫЦ ЖЕМ1С К0К0ШС 0Н1МДЕР1Н ЭКОЛОГИЯЛЬЩ БАГАЛАУ
ХУСАИНОВА Р.К., ТАИЖАНОВА А.
а.ш.г.к., Ш.Уалиханов ат. Кекшетау университетi, Тау-кен ici, курылыс жэне экология
кафедрасыньщ лекторы ^азакстан Республикасы, Кекшетау к.
Аннотация: Кекшетау цаласыныц жем1с-квквн1с вн1мдер1н1ц экологиялыц жай-кушне талдау жург1з1лд1, Кекшетау цаласыныц белшек сауда жел1с1нде 1р1ктелген кекемс дацылдары мен жемгстердгц сынамаларында цурамында азот бар цосылыстардыц шамалы артуы аныцталды. Кекшетау цаласыныц сауда желшертдегг кекетс енгмдергнгц кепшшгг тутыну уш1н цаутЫз болып табылады. Б1рац нитраттардыц цурамын жэне олардыц агзага ыцтимал тер1с эсерт азайту уш1н алдын-ала тазарту эд1стер1н цолдану цажет.
Tyürndi свздер: цурамында азот бар цосылыстар, нитраттар, нитриттер, ионометрия эд1с1, жем1стер, кекетстер.
^оршаган ортаньщ жаhандык ластануы жагдайында экологиялы; ластану немесе азы;-тYлiк шиюзаты мен азык-тYлiк ешмдершщ экологиялы; тазалыгы, ягни олардыц экологиялы; тазалыгы мэселес езект бола тYсуде [1].
Нитраттар мен нитриттер - химиялы; бейорганикалы; косылыстар, нитрат-азот жэне азот кышкылдарыныц туздары мен эфирлерг Дене ферменттершщ жэне шек пен ауыз куысында емiр CYретiн кейбiр бактериялардыц эсерiнен арты; нитраттар элдекайда улы нитриттерге айналады. Нитриттер ;анга енiп, гемоглобиндi метгемоглобинге айналдырады, ол ;оцыр тYCтi жэне оттеп мен кемiркышкыл газын кетере алмайды; тшдердщ тыныс алуы бузылады. Цурамында нитрат мелшерi жогары тама; пен суды Yнемi тутыну аллергиялы; ауруларды, ;ал;анша безшщ ауруларын, метаболикалы; ауруларды тудыруы мYмкiн. Нитраттар есiмдiк ешмдершдеп дэрумендердщ мелшерiн азайтады, iшек микрофлорасына терiс эсер етедi, адамныц гормоналды жYЙесiне эсер етедi [2].
Зерттеу аясында 17 жастан 22 жас;а дейiнгi "Экология" ББ ^аза; белiмшесiнiц студенттерiне сауалнама жYргiзiлдi, ;атысушылардыц жалпы саны 45 адамды ;урады. Сауалнама Google платформасын пайдаланып онлайн режимшде жYргiзiлдi, студенттердщ ;андай кекенiстер мен жемiстердi жиi тутынатыны туралы сейлесуге мYмкiндiк беретiн белгiлi бiр жауаптар бар. Сауалнама нэтижелерi бойынша эрi ;арай зерттеу Yшiн кекенiстер мен жемютердщ жемiстерi аныщталды (1-сурет).
Какие овощи чаще всего потребляют
■ картофель I огурцы I морковь I свёкла 5%
студенты
помидоры I репчатый лук I капуста белокачанная
2%
Какие фрукты чаще всего потребляют
■ яблоко
■ апельсин 5%
студенты
■ банан
виноград
груша другое
6%
19%
31%
22%
Сурет 1. Сауалнама нэтижелерi
Сауалнама нэтижелерi бойынша зерттеу Yшiн кeкeнiстердiц жемiстерi аныкталды: пияз, кызанак, кияр, сэбiз жэне картоп. Жемютерден алма, банан, апельсин, алмдот, жYзiм зерттелдi.
Кeкeнiстер мен жемiстердегi нитрат мазм^нын талдау soeks нитрат сынагышыныц кeмегiмен жYргiзiлдi. Биоeнiмнiц ионометрия эдiсi кауш децгешн дэл аныктауга мYмкiндiк бередi. Нитрат сынагышыныц жадында 30-дан астам тагамдагы нитрит мeлшерi туралы мэлiметтер бар.
Энiмдi тексеру Yшiн оны eлшеу зондымен тесiп, 3 секунд ^ту жеткiлiктi. Нэтижеге байланысты экран жасыл, сары немесе кызыл болады. Индикатордыц жасыл тYсi нитраттардыц калыпты, сары, артык, кызыл-каушт концентрация екенш бiлдiредi. Барлык eнiмдерге арналган нитрат мeлшерi Нитрат сынаушыныц жадына енгiзiлген.
Кeкшетау каласы бойынша 6 сауда нYктесi аныкталды. Кeкeнiстер мен жемютердеп нитраттардыц мeлшерi кYЗде жэне кeктемде аныкталды. Кeкeнiстердегi нитраттардыц кдоамын зерттей отырып, кYЗгi кезецде пиязды коспаганда, ШРК-дан асып кету ю жYзiнде байкалмаганын атап eткен жeн. Кeктем мезгiлiнде (Наурыз) нитраттардыц ТТТРК асып кетуi кeптеген мэдениеттерде байкалды: пияз, кызанак, кияр жэне картоп (1-кесте).
Кесте 1.
Жаца тскен кeкeнiстердегi нитраттардыц мeлшерi
ДYкен атауы ПДК (мг/кг) Пияз Жылыжай кызанактары ^ияр Картоп Сэбiз
80 300 400 250 250
^згц кезец (кыркYЙек 2023 ж.)
KIWI 105 116 185 189 94
SMALL 89 86 113 215 78
Союз 76 142 94 193 111
Кристалл 65 92 167 172 86
Орталык базар 102 94 168 184 75
ТД «Алтын Плаза» 78 119 142 189 106
орташа 85 108 145 190 92
Кектемп кезец (наурыз 2024 ж.)
KIWI 117 321 388 196 112
SMALL 78 218 416 223 96
Союз 89 278 279 198 176
Кристалл 76 334 403 213 164
Орталык базар 113 198 467 214 189
ТД «Алтын Плаза» 85 256 371 257 157
орташа 93 268 387 217 149
Жалпы, кекешс дакылдарындагы нитраттардыц орташа мелшерi кектемде кYЗге Караганда едэуiр жогары екенiн атап еткен жен.
Жемютердеп нитраттардыц курамын зерттей отырып, теракты жагдай байкалды. КYЗде алмада ШРК-дан асып кетудiц 1 жагдайы тiркелдi. Кектемде жYзiм, алмурт, алмада ШРК нитраттарыныц асып кету жагдайлары байкалды (кесте.2). Кесте 2.
Жаца тскен жемiстердегi нитраттардыц мелшерi
ДYкен атауы ШРК (мг/кг) Алма Банан Апельсин ЖYзiм Алмурт
60 200 60 60 60
^зп кезец (кыр^йек 2023 ж.)
KIWI 53 186 51 45 34
SMALL 42 154 47 52 37
Союз 49 163 32 44 56
Кристалл 57 176 45 39 42
Орталык базар 63 142 49 47 41
ТД «Алтын Плаза» 41 154 54 51 36
орташа 51 163 46 46 41
Кектем кезещ (наурыз 2024 ж.)
KIWI 58 187 46 69 59
SMALL 61 164 52 71 47
Союз 58 153 43 54 46
Кристалл 71 181 36 58 72
Орталык базар 61 139 45 49 53
ТД «Алтын Плаза» 57 152 58 52 68
орташа 61 163 47 59 58
Кектем мен ky3 мезгшшде зерттелетiн жемютердщ орташа нитраттарыныц шамалы ауытцуы байцалады.
Кекшетау цаласыныц жемю-кекетс енiмдерiн экологиялыц багалау бойынша жYргiзiлген зерттеу шецбершде Кекшетау цаласыныц белшек сауда желiсiнде iрiктелген кекенiс дацылдары мен жемютердщ сынамаларында цурамында азот бар цосылыстардыц шамалы артуы аныцталды. Кекшетау цаласыныц сауда желшершдеп кекетс енiмдерiнiц кепшiлiгi тутыну Yшiн цаушаз болып табылады.
Кекенiс енiмдерiнде нитраттардыц жиналуына тыцайтцыштарды утымсыз пайдалану Yлкен эсер етедi. Нитраттарды тутынуды азайту Yшiн Маусымда кекенiстер мен жемiстердi сатып алу керек; пiскен жемютерде нитраттар эдетте руцсат етiлген мелшерде болады. Жер асты кекенiстер мен шептердщ цурамында жылыжайларга цараганда нитраттар аз екенш ескерiцiз [3]. Алдын ала тазарту эдiстерiн цолдану усынылады: термиялыц ецдеу, сiцдiру, есiмдiктер нитраттарды кеп жинайтын белiктердi алып тастау. Кекенiстердi жуу жэне тазарту нитраттардыц мелшерш 10% - га, ал тару 40-70% - га азайтады [4]. Себебi нитраттар суда жацсы еридi жэне цызган кезде ыдырайды. Жасылдарды суга бiрнеше сагат бойы кYн сэулесiне цоюга болады-нитраттардыц кеп белш ецделедi.
ЭДЕБИЕТ Т1З1М1
1. Павлова В.Н. Агроклиматические ресурсы и продуктивность сельского хозяйства России при реализации новых климатических сценариев в XXI веке // Труды ГГО, Вып. 569. 2018. - C. 20-37.
2. Цыганенко О.И. Метаболизм нитратов в организме человека и животных при их поступлении с питьевой водой и пищей / О.И. Цыганенко, М.В. Набока //Гигиена и санитария. 2009. - № 4. - С. 55-59.
3. Юркова А.А. Содержание нитратов в овощах // Научно-информационный издательский центр «Институт стратегических исследований». 2021. - № 6. - С. 116-123.
4. https://27.fsvps.gov.ru/news/soderzhanie-nitratov-v-pishhevyh-produktah-i-ih-vlijanie-na-organizm-cheloveka/
