CC BY
56Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor
О
R
VOLUME 2 | ISSUE 4 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7
JINOYAT NORMALARNI O'ZBEKISTON RESPUBLIKASINING XALQARO SHARTNOMALARIGA MUVOFIQLASHTIRISH
MASALALARI
Normo'minov Jaloliddin Tohir o'g'li
Toshkent Davlat Yuridik Universiteti 5A240116-Jinoyat qonunchiligi nazariyasi va amaliyoti yo'nalishi magistranti
Ushbu maqolada muallif jinoyat normalarini O'zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalariga muvofiqlashtirish masalalarini tahlil qiladi.
Kalit so'zlar: jinoyat huquqi, xalqaro huquq, amalga oshirish, xalqaro standartlar, jinoyat.
В данной статье автор анализирует вопросы гармонизации уголовных норм с международными договорами Республики Узбекистан.
Ключевые слова: уголовное право, международное право, правоприменение, международные стандарты, преступление.
In this article, the author analyzes the issues of harmonization of criminal norms with international treaties of the Republic of Uzbekistan.
Keywords: criminal law, international law, enforcement, international standards, crime.
KIRISH
O'zbekiston Respublikasining "1994-yilda qabul qilingan" Jinoyat kodeksi shaxsni jinoiy tajovuzlardan samarali himoya qilish, fuqarolarning huquq va erkinliklarini, jamiyat va davlat manfaatlarini himoya qilish, huquq-tartibotni ta'minlashning huquqiy asoslarini yaratdi.
2017-2021-yillarda O'zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo'nalishi bo'yicha Harakatlar strategiyasining qabul qilinishi sud-huquq tizimini isloh qilishning tarixiy ahamiyatli bosqichi bo'lib, bu boradagi davlat siyosatining eng muhim yo'nalishlarini belgilab berdi. jinoyat va jinoyat-protsessual qonunchiligini takomillashtirish.
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 14 maydagi III1-3723-sonli "Jinoyat va jinoyat-protsessual qonunchiligi tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi farmoniga muvofiq belgilangan maqsadlarni amalga oshirish maqsadida Jinoyat va jinoyat-protsessual qonunchiligini takomillashtirish va
929
ANNOTASIYA
АННОТАЦИЯ
ABSTRACT
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor
O
R
VOLUME 2 | ISSUE 4 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7
O'zbekiston Respublikasining jinoyat-protsessual qonunchiligi konsepsiyasi qabul qilindi [1].
Mazkur Konsepsiyaning asosiy vazifalaridan biri jinoyat qonunchiligini unifikatsiya qilish, ilg'or xalqaro andozalar va xorijiy amaliyotga moslashtirish maqsadida ularni inventarizatsiya qilishdan iborat.
Shu nuqtai nazardan, xalqaro huquq normalarini O'zbekiston Respublikasi jinoyat qonunchiligiga yanada tatbiq etish masalalarini o'rganish har qachongidan ham dolzarbdir.
O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga muvofiq xalqaro huquqning umume'tirof etilgan prinsiplari va normalari hamda O'zbekistonning xalqaro shartnomalari ustuvor ahamiyatga ega. Muqaddimada shunday deyilgan: "O'zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari xalqaro huquqning umum e'tirof etilgan prinsiplari va normalariga, O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga, shuningdek ushbu Qonunga hamda xalqaro shartnomalarning o'z qoidalariga muvofiq tuziladi, bajariladi, tugatiladi va ularning amal qilishi to'xtatib turilad" [2].
Biroq jinoyat huquqi nazariyasida normalari xalqaro huquqqa mos keladigan ayrim institutlarning huquqiy tabiati unchalik to'g'ri talqin etilmaydi va hozirgi xalqaro huquq doktrinasiga ziddir.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Xalqaro huquq normalarini bevosita qo'llash, xalqaro va milliy jinoyat huquqining o'zaro bog'liqligi muammolari noaniq hal qilinadi.
Shu munosabat bilan O'zbekiston Respublikasi jinoyat huquqiga xalqaro standartlarni joriy etish masalalari ham ilmiy-nazariy, ham amaliy jihatdan dolzarbdir.
Xalqaro normalarni amalga oshirish va ularni milliy qonunchilikka joriy etishning murakkab jarayonini ifodalash uchun zamonaviy yuridik adabiyot va fanda "implementsiya" (inglizcha "implementation" - amalga oshirish, amalga oshirish) atamasi qo'llaniladi.
Tor ma'noda amalga oshirish deganda xalqaro shartnoma yoki bitim normalariga muvofiq milliy qonunchilikning yangi normasini yaratish yoki o'zgartirish, yuborish, kiritish, qabul qilish yoki o'zgartirishda qo'llaniladigan huquqiy texnika usullaridan biri tushuniladi [5].
Boshqa qarashlarga ko'ra, "amalga oshirish" atamasi xalqaro jinoyat huquqi normalarining bevosita (moddiy) amalga oshirilishini ta'minlovchi huquqni qo'llashning keng ko'lamli chora-tadbirlarini ham anglatadi.
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor
o
R
VOLUME 2 | ISSUE 4 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7
Xalqaro jinoiy huquq normalarini amalga oshirish inkorporatsiya va transformatsiyalar orqali mumkin.
Inkorporatsiya deganda xalqaro huquqiy normaning milliy huquqqa deyarli so'zma-so'z kiritilishi tushuniladi.
Xalqaro jinoyat huquqi normalarini o'zgartirishda ular milliy qonunchilikda yoki kamroq darajada hisobga olinadi yoki aksincha, xalqaro jinoyat huquqi normasiga qo'shimcha belgilar qo'shiladi. Vaziyat, ba'zi belgilarga ko'ra, xalqaro jinoiy huquq normasi torayib borayotgan va shu bilan birga, boshqa belgilarga ko'ra kengayganida mumkin. Transformatsiya murakkab jarayoni o'z ichiga oladi. Barcha xalqaro huquqiy standartlar milliy jinoiy huquq tizimiga osonlik bilan "singdirilmaydi" va milliy huquqning asosiy tamoyillariga mos kelmaydi, masalan, ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar sabab bo'lishi mumkin. Ya'ni, bu holatda qonun chiqaruvchining asosiy maqsadi deklarativ qonunchilik romanlaridan qochish deb tan olinishi kerak. Shu bilan birga, hatto inkorporatsiya qilingan taqdirda ham, milliy huquq normalarining xalqaro jinoyat huquqi bilan to'liq o'xshashligi yo'q. Bu shuningdek, xalqaro-huquqiy hujjatlarda, qoida tariqasida, uni sodir etganlik uchun jazo choralari ko'rsatilmagan holda, faqat jinoyat tarkibi belgilanadi.
Masalan, 1970 yildagi havo kemalarini noqonuniy olib qo'yishga qarshi kurash to'g'risidagi konventsiyaning 2-moddasida uning har bir tomoni ushbu jinoyatga nisbatan "qattiq jazo" qo'llashi shartligi belgilangan [7].
O'zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1993-yil 29-dekabrdagi 1016-XII-son Farmoniga asosan ushbu Konventsiyaga qo'shilgan.
Binobarin, O'zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 264-moddasi "Temir yo'lning harakatlanadigan tarkibini, havo, dengiz yoki daryo kemasini olib qochish yoki egallab olish — besh yildan o'n yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi"da mazkur jinoyat uchun ozodlikdan mahrum qilish tarzidagi so'zsiz jazo nazarda tutilgan. Ba'zi konventsiyalarda, eng umumiy shaklda, belgilangan jinoyatlar uchun mumkin bo'lgan jazo turlari ko'zda tutilgan (masalan, 1971 yildagi Psixotrop moddalar to'g'risidagi konventsiyaning 22-moddasida qamoq yoki boshqa ozodlikdan mahrum qilish nazarda tutilgan) [8].
O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1995-yil 24-fevraldagi 31-I-sonli qaroriga asosan ushbu Konventsiyaga qo'shilgan.
Demak, O'zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 273-moddasi "Giyovandlik vositalari, ularning analoglari yoki psixotrop moddalarni o'tkazish maqsadini ko'zlab qonunga xilof ravishda tayyorlash, olish, saqlash va boshqa
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor
o
R
VOLUME 2 | ISSUE 4 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7
harakatlar qilish, shuningdek ularni qonunga xilof ravishda o'tkazish"da cheklash va ozodlikdan mahrum qilish kabi jazolar nazarda tutilgan.
Sud-huquq tizimi xalqaro huquqni ichki huquqqa tatbiq etishning qaysi usuliga qarab xalqaro standartlarni qo'llaydi - bu usullarni turli xil o'zgartirishlar bilan kiritish (qabul qilish) yoki o'zgartirish.
Shubhasiz, davlatning milliy huquqiy tizimi uning tashqi majburiyatlariga mos kelishi kerak.
Bu 1969 yildagi Shartnomalar huquqi to'g'risidagi Vena konventsiyasining 27-moddasidan kelib chiqadi [9], davlat xalqaro huquq bo'yicha o'z majburiyatlarini buzganlikda ayblanganiga javoban o'z qonunchiligi qoidalariga va undagi bo'shliqlarga murojaat qila olmaydi. O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1995-yil 24-fevraldagi 29-I-sonli qaroriga asosan ushbu Konventsiyaga qo'shilgan.
Xalqaro konventsiya yoki xalqaro shartnomaning ishtirokchisi bo'lgan davlatlar, o'zlari tuzishning belgilangan shakliga muvofiq, qoida tariqasida, muayyan harakatlar uchun jinoiy javobgarlikka tortish, ularning og'irligiga mos keladigan jazo choralarini qo'llashga, ularni sodir etgan shaxslarni ekstraditsiya qilish uchun shart-sharoit yaratish va mazmunini talqin qilish davlatlarning o'ziga bog'liq bo'lgan shunga o'xshash, ancha noaniq majburiyatlar qaratilgan qonunchilik yoki boshqa xarakterdagi barcha zarur ichki choralarni ko'rish majburiyatini oladilar. Ko'pgina hollarda, xalqaro-huquqiy hujjatda muayyan vazifa qo'yilganda, uning huquqiy tizimining asosiy tamoyillariga mos keladigan shaklda amalga oshirilishi to'g'risida shart qo'yiladi [10].
Xalqaro jinoyat huquqi normalarini amalga oshirishning zaruriy sharti ratifikatsiya qilish tartibini amalga oshirishdir. Xalqaro shartnoma yoki bitimni ratifikatsiya qilish rad etilgan taqdirda uning normalari ushbu davlat, shu jumladan O'zbekiston Respublikasi uchun ham majburiy bo'lmaydi.
Rivojlangan mamlakatlar milliy qonunchiligi qoidalarini tahlil qilib, quyidagi konstitutsiyaviy formulalarni ajratib ko'rsatish mumkin:
1. Konstitutsiya xalqaro shartnomalarni qonuniy kuchda tenglashtirib, mamlakat huquqining bir qismi sifatida tan olinishi mumkin.
Masalan, Fransiya Respublikasi Konstitutsiyasining 55-moddasida: "Tegishli tartibda ratifikatsiya qilingan yoki tasdiqlangan shartnomalar, bitimlar e'lon qilingan paytdan e'tiboran milliy qonunlar kuchidan oshib ketadigan kuchga ega bo'lib, bunday shartnoma boshqa davlat tomonidan qo'llanilishi sharti bilan", Yaponiya Konstitutsiyasining 98-moddasi: "Yaponiya tomonidan tuzilgan shartnomalar va xalqaro huquqning belgilangan qoidalari vijdonan hurmat qilinishi kerak".
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor
o
R
VOLUME 2 | ISSUE 4 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7
2. Xalqaro huquq mamlakat huquqining bir qismi deb e'lon qilinadi, lekin shu bilan birga, uni qo'llash ichki aktni chiqarishni talab qiladi.
Bu modelga O'zbekiston Respublikasini misol qilib keltirish mumkin, chunki xalqaro huquqning ustuvorligi to'g'risidagi normaga qaramay, Konstitutsiya muqaddimasida O'zbekiston Respublikasining "Normativ-huquqiy hujjatlar to'g'risida"gi Qonunining 5-moddasida [11], xalqaro shartnomalar milliy huquq tizimining mustaqil manbai sifatida bevosita ko'rsatilmagan.
Shuni ta'kidlash kerakki, xalqaro jinoyat huquqi normasi to'g'ridan-to'g'ri ta'sir ko'rsatmaydi, shuning uchun jinoyatga oid xalqaro jinoyat huquqi normalari ichki jinoyat huquqida amalga oshirilishi kerak.
Shunday qilib, xalqaro jinoiy huquq insoniyat tinchligi va xavfsizligiga qarshi bir qator eng og'ir jinoyatlar uchun jinoiy javobgarlikni belgilab beradi, bu qilmishlar qilmishlar sodir etilgan davlatning ichki qonunchiligida nazarda tutilgan jinoyatlar hisoblanadimi yoki shunday deb e'tirof etilmaganligidan qat'i nazar.
O'zbekiston Respublikasining amaldagi Jinoyat kodeksida dastlab xalqaro shartnoma yoki bitimning bajarilishi natijasida vujudga kelgan normalar (masalan, Jinoyat kodeksining rahbari) mavjud bo'lgan, keyin esa qayta-qayta to'ldirilgan. Tinchlik va insoniyat xavfsizligiga qarshi jinoyatlar (150-156-moddalar).
Biroq, bizning fikrimizcha, 1949 yilgi Jeneva konventsiyalarida nazarda tutilgan harbiy jinoyatlar O'zbekiston Respublikasining amaldagi jinoyat qonunchiligida [12] va boshqa bir qator xalqaro hujjatlarda to'g'ri aks ettirilmagan.
O'zbekiston Respublikasi ushbu konventsiyalarga O'zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1993-yil 3-sentabrdagi "Urush qurbonlarini himoya qilish to'g'risidagi Jeneva konventsiyalariga va unga qo'shimcha protokollarga qo'shilish to'g'risida"gi 946-XI-son Farmoniga muvofiq qo'shildi. Xalqaro va xalqaro bo'lmagan xarakterdagi qurolli mojarolar qurbonlarini himoya qilish bo'yicha Jeneva konventsiyalari".
Shu munosabat bilan O'zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksiga quyidagi jinoyatlarni kiritish taklif etilmoqda:
1. Urushning taqiqlangan vositalari va usullaridan foydalanish;
2. Aparteid;
3. Separatchilik faoliyati;
4. Xalqaro himoyalangan shaxslar yoki tashkilotlarga hujum qilish.
Ushbu ro'yxat to'liq emas va O'zbekiston Respublikasi jinoyat qonunchiligini yanada liberallashtirish va uyg'unlashtirish maqsadida diqqat bilan o'rganilishi kerak.
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor
о
R
VOLUME 2 | ISSUE 4 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7
XULOSA VA TAKLIFLAR
Xulosa qilib shuni aytish kerakki, milliy jinoyat qonunchiligini birlashtirish va ilg'or xalqaro standartlarga muvofiqlashtirish jarayoni milliy qonunchilikni takomillashtirishning eng muhim vazifasidir, ammo taklif etilayotgan romanlar quyidagilarga yordam beradi:
1. jinoyat qonunchiligi normalarini unifikatsiya qilish va ularni xalqaro normalarga muvofiqlashtirish;
2. jinoyat huquqi tamoyillarini turlicha talqin qilishga imkon beruvchi normalarni istisno qilish;
3. Jinoyat kodeksidagi huquqiy bo'shliqlar, ziddiyatlar va "bo'sh joylar" ni bartaraf etish;
4. Jinoyat kodeksida qo'llanilayotgan atama va tushunchalarning huquqiy ma'nosini, ularni aniq belgilash va milliy va xalqaro miqyosda bir xilda qo'llanilishini ta'minlash orqali takomillashtirish;
5. jinoyatlarning oldini olish va ularga chek qo'yishning samarali huquqiy mexanizmlarini yaratish.
REFERENCES
1. Jinoyat va jinoyat-protsessual qonunchiligi tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risida [O'zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori, 14.05.2018 yildagi PQ-3723-son]. https://lex.uz/ru/docs/3735818
2. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. O'zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to'plami. 2007. - № 15. mod. 152; - 2008. - № 52. mod. 510; - 2011.- № 16. mod. 159; - 2014. - № 16. mod. 176; - 2017. - № 14. mod. 213, № 22. mod. 406, № 35. mod. 914.
3. O'zbekiston respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o'zgartish va qo'shimchalar kiritish to'g'risida [O'zbekiston Respublikasining Qonuni, 18.04.2018 yildagi O'RQ-476-son] https://lex.uz/docs/-3689258?QNDATE=19.04.2018%2000
4. O'zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari ma'lumotlari milliy bazasi. https: //www.uzavtoyul. uz/ru/page/ozbekiston-respublikasi-qonun-hujj atlari-malumotlari-milliy-bazasi.html
5. Kk6anbHrn А.ГОДА Современное междутародное уголовное npaBo: понятия, зaдaчи, принципы. - СПб., 2003. - С.188.
6. Иногaмовa-Хегaй Л.В. Преступление по междутародному уголовному npaBy и его зaкрепление в нaционaльном уголовном прaве // Междутародное и
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor
о
R
VOLUME 2 | ISSUE 4 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7
национальное уголовное законодательство: проблемы юридической техники: Матер. III Медждунар. науч.-практика. конф. - М., 2004. - С.334.
7. Конвенция о борьбе с незаконным запретом воздушных судов 1970 года http : //www.un.org/ru/documents/decl_conv/conventions/aircraft_seizure.shtml.
8. Конвенция о психотропных состояниях 1971 г. 1971 г. http : //www.un.org/ru/documents/decl conv/conventions/pdf/substance 1971. pdf.
9. Венская конвенция о праве Международного пакта о гражданских и политических правах 1969 г. http : //www.un.org/ru/documents/decl_conv/conventions/law_treaties. shtml.
10. Ликсолая В.А. Процесс имплементации нормы международного уголовного права в национальное право // Международное и национальное уголовное законодательство: проблемы юридической техники: Матер. III Медждунар. науч.-практика. конф. - М., 2004. - С.343.
11. O'zbekiston Respublikasining Qonuni, 20.04.2021 yildagi O'RQ-682-son https://lex.uz/docs/-5378966
12. 1949 yilgi Jeneva konventsiyalari va ularning protokollari. http : //www.un.org/ru/humanitarian/law/geneva.shtml.
