Научная статья на тему 'ҒИЖДУВОН ТУМАНИ СУҒОРИЛАДИГАН ЎТЛОҚИ-АЛЛЮВИАЛ ТУПРОҚЛАР ВА УЛАРГА АНТРОПОГЕН ОМИЛЛАРНИ ТАЪСИРИ'

ҒИЖДУВОН ТУМАНИ СУҒОРИЛАДИГАН ЎТЛОҚИ-АЛЛЮВИАЛ ТУПРОҚЛАР ВА УЛАРГА АНТРОПОГЕН ОМИЛЛАРНИ ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Агробиотехнологии»

23
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
қадимдан суғориладиган / ўтлоқи-аллювиал тупроқ / антропоген омиллар / тупроқ кесмаси / намуна / гумус / таъминланганлик даражаси / механик таркиби / енгил ва ўрта қумоқ / anciently irrigated / meadow-alluvial soil / anthropogenik factors / type / sample / humus / supply level / mechanical composition / light and medium sand.

Аннотация научной статьи по агробиотехнологии, автор научной работы — Ҳ. Х. Салимова

Бухоро вилояти Ғиждувон тумани қадимдан суғориладиган ўтлоқиаллювиал тупроқларига антропоген омилларни таъсири ўрганилган. Тупроқ кесмаларидан намуналар олиниб таҳлил қилинган, озиқ моддалар билан кам ва жуда кам таъминланган, механик таркиби бўйича эса енгил ва ўрта қумоқ эканлиги аниқланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The influence of anthropogenik factors on meadow-alluvial soils, which have been irrigated since ancient times, in Gijdivon district, Bukhara region, was studied. Soil samples were taken and analyzed, and it was found that it is low and very low in nutrients, and in terms of mechanical composition, it is light and medium sand.

Текст научной работы на тему «ҒИЖДУВОН ТУМАНИ СУҒОРИЛАДИГАН ЎТЛОҚИ-АЛЛЮВИАЛ ТУПРОҚЛАР ВА УЛАРГА АНТРОПОГЕН ОМИЛЛАРНИ ТАЪСИРИ»

ГИЖДУВОН ТУМАНИ СУГОРИЛАДИГАН УТЛОЦИ-АЛЛЮВИАЛ ТУПРОЦЛАР ВА УЛАРГА АНТРОПОГЕН ОМИЛЛАРНИ ТАЪСИРИ

Бухоро вилояти Гиждувон тумани кадимдан сугориладиган утлоки-аллювиал тупрокларига антропоген омилларни таъсири урганилган. Тупрок кесмаларидан намуналар олиниб тахлил килинган, озик моддалар билан кам ва жуда кам таъминланган, механик таркиби буйича эса енгил ва урта кумок эканлиги аникланган.

Калит сузлар: кадимдан сугориладиган, утлоки-аллювиал тупрок, антропоген омиллар, тупрок кесмаси, намуна, гумус, таъминланганлик даражаси, механик таркиби, енгил ва урта кумок.

The influence of anthropogenik factors on meadow-alluvial soils, which have been irrigated since ancient times, in Gijdivon district, Bukhara region, was studied. Soil samples were taken and analyzed, and it was found that it is low and very low in nutrients, and in terms of mechanical composition, it is light and medium sand.

Keywords: anciently irrigated, meadow-alluvial soil, anthropogenik factors, type, sample, humus, supply level, mechanical composition, light and medium sand.

Кириш. Узбекистан Республикасининг умумий ер майдони 2020 йил 1 январ холатига жами ерлар 44892,4 минг гектарни, шундан сугориладиган ерлар эса 4329 минг гектарни ёки умумий ер майдонининг 9,6 фоизини ташкил килади. Хрзирги кунда кишлок хужалигида 20 миллион гектардан ортик майдон, шу жумладан, 3,2 миллион гектар сугориладиган экин ер майдонларидан фойдаланиб, ахолининг эхтиёжи учун озик-овкат махсулотлари, иктисодиёт тармоклари учун зарур хом-ашё етиштирилмокда.

Сугориладиган майдонларнинг унумдорлигини ошириш, мелиоратив холати ва сув таъминотини яхшилаш максадида давлат дастурлари доирасида кенг куламли ирригация ва мелиорация тадбирлари, яъни антропоген омиллар амалга оширилмокда.

X,. Х. Салимова

Бухоро давлат университети мустакил изланувчи

АННОТАЦИЯ

ABSTRACT

October 5-6

Антропоген омил бу - инсон ва унинг хужалик фаолиятининг тупрок, усимлик, хайвон ва бошка компонентларга таъсири билан боглик омиллар гурухи хисобланади. Инсон табиатга таъсир курсатиб, уни уз эхтиёжларига мослаштиради, Масалан тупрокка ишлов бериш, сугориш, угитлаш, шур ювиш ва бошка агротехнологик тадбирлар шулар жумласидандир. Инсоннинг билвосита таъсири тупрокнинг физик холатини ва кимёвий таркибини, ернинг устки катламини, тупрок структурасини узгартириш йули билан амалга оширилади. Курик ерларни узлаштириш, монокультурали (бир экинли) агроценозлар барпо этиш билан катта таъсир курсатади.

Экинларни нотугри сугориш ернинг шурланиши ва эрозияга олиб келади; ерни ортикча куритиш усимликлар копламини узгартиради. Шу жихатдан олиб каралганда, республикамиздаги сугориладиган тупрокларга антропоген омилларни таъсири урганиш каби ишлар долзарб масалалардан бири хисобланади.

Фойдаланилган материаллар ва усуллар. Дала ва лаборатория тадкикотлари Бухоро вилояти Гиждувон тумани кадимдан сугориладиган утлоки-аллювиал тупроклар шароитида олиб борилмокда.

Дала тажрибалари тупрокшуносликда умумкабул килинган услублар асосида, лаборатория тахлиллари эса «Методы агрохимических, агрофизических и микробиологических исследований в поливных хлопковых районах», «Методы агрофизических исследований почв Средней Азии», «Методы исследования физических свойств почв и грунтов», "Тупрокнинг таркиби хоссалари ва анализи" буйича олиб борилмокда.

Олинган натижалар ва уларнинг маъноси: Гиждувон тумани кадимдан сугориладиган утлоки-аллювиал тупроклар шароитида ("Хасан Ражабий" ф/х) тупрок кесмаси (чукури) ковланди. 3 ракамли кесманинг энг юкори (0-38 см) катламда гумус микдори 1,36 % ни ташкил этган булса, катлам чукурлашиб борган сари унинг микдори камайиб борди, энг пастки (175-205 см) катламда 0,02 % ни ташкил этганлиги аникланди. Тупрокнинг мухит реакцияси кузсиз ишкорий (рН= 8,96- 9,20) булиб, харакатчан озик моддалар билан жуда кам ва кам таъминланган тупроклар гурухига мансуб экан. Жумладан нитрат шаклидаги азот ва харакатчан фосфор микдори буйича жуда кам, алмашинувчан калий билан эса кам таъминланган (1 - жадвал).

October 5-6

Samarkand branch of Volume 3 | SB TSAU Conference | 2022

Tashkent State Agrarian University Theoretical and Practical Principles of Innovative

Google Scholar indexed Development of the Agricultural Sector in Uzbekistan

1 - жадвал

Гиждувон тумани утлоки-аллювиал тупроклар таркибидаги гумус, х,аракатчан озик моддалар микдори ва pH курсаткичлари ("Хасан Ражабий" ф/х), 2022 йил.

Кесма № Чукурлик, см Гумус, pH Х,аракатчан озик моддалар, мг/кг

% N - NO3 P2O5 K2O

0-38 1,36 9,20 5,93 13,0 183,0

39-77 1,08 8,96 3,57 10,0 161,3

3 78-134 0,20 9,05 1,18 6,0 153,7

135-174 0,08 9,02 0,46 3,0 130,2

175-205 0,02 9,05 0,10 2,0 108,6

Тупрокнинг механик таркиби энг мухдм агрономик курсаткичларидан бири булиб, тупрокнинг структура холати, физик хоссалари билан бевосита боглик, тупрокнинг сув, хаво ва иссиклик режимлари, шунингдек усимликларнинг усиб ривожланишида жуда катта ахдмиятга эга.

Тупрокнинг механик таркибига антропоген омиллар (ишлов бериш, сугориш ва бошка агротехник омиллар) тез таъсир курсатади. Тахлил натижаларига кура турокнинг энг устки 0-38 см ли катламида физик лой микдори 25,4 % ни ташкил этиб, механик таркиби типига кура енгил кумок, катламнинг 39-77 ва 78-134 см ли катламларда физик лой микдори ортиб борди ва урта кумок эканлиги аникланди. Тупрок катламининг кейинги чукурларида эса яна енгил кумоклиги кузатилди (2 - жадвал).

2 - жадвал

Гиждувон тумани утлоки-аллювиал тупрокларнинг механик таркиби ("Хасан

Ражабий" ф/х), 2022 йил.

Кесма Чукурлик, см Ф ракциялар, % Физик лойка микдори, % типи

>0,25 0,250,1 0,10,05 0,050,01 0,010,005 0,0050,001 <0,001

3 0-38 5,5 6,5 36,3 26,2 3,2 3,2 19,1 25,4 енгил

39-77 4,0 3,0 34,2 28,6 4,8 6,4 19,1 30,2 урта

78-134 3,0 2,5 34,9 27,0 5,6 5,6 21,5 32,6 урта

135-174 9,0 7,5 23,1 31,8 4,0 4,8 19,9 28,6 енгил

175-205 11,5 9,5 25,7 25,4 3,2 4,8 19,9 27,8 енгил

Хулосалар: Бухоро вилояти Гиждувон тумани кадимдан сугориладиган утлоки-аллювиал тупрокларига

October 5-6

739

антропоген омилларни таъсирини урганиш буйича олинган маълумотлар асосида куйидаги хулосаларга келди:

- Тупрокнинг хос морфогенетик белгилар - чириндили катламини калинлиги, ранги, агрегатли холати, механик таркиби усимлик дунёси фаолияти билан боглик. Бу морфологик белгилар тупроклардан дехкончиликда фойдаланиш жараёнида узгаради.

- Узок муддатли (кадимдан) сугориш жараёнида вужудга келган асосий морфологик белгиларидан бири - калин бир хил рангдаги чириндили катламнинг шаклланганлигидир.

- Худудда урганилган тупрокнинг механик таркиби, енгил ва урта кумокли булиб, кадимдан сугориш таъсирида сугориладиган тупрокларга нисбатан юкори катламнинг механик таркиби майда чанг ва лойка заррачаларининг ошиши, хамда кум заррачаларини тупрок хайдов катламида камайиши хисобига бир мунча узгариши кузатилади.

REFERENCES

1. Артикова Х.Т., Каримов 3Д., Назарова С.М. Салимова ХХ. Бухоро вохаси шурланган тупроклари ва уларнинг холатини яхшилаш. // Хоразм Маъмун Академияси ахборотномаси. Ж, Хива. №3/2017. - Б. 7- 10.

2. Artikova H.T., Salimova H.X Buxoro viloyati sug'oriladigan tuproqlarning meliorativ holati va unga ta'sir etuvchi omillar. // Хоразм Маъмун Академияси ахборотномаси. Ж, Хива. № 8/2021. -. -Б. 51-54.

3. Артикова Х. Бухоро вохаси тупрокларининг антропоген омиллар таъсирида узгариши // АгроИЛМ (Узбекистон кишлок хужалиги журнали илмий иловаси). - Тошкент, 2017. - №2 (46), - Б.92.

4. Махсудова М.И., Машрабов М.И., Хайитов М.А. Влияние антропогенных факторов на уровень фосфатов почвы. Наука и современность - 2011. XII Международной научно-практической конференции. Сборник материалов. Часть 1. Новосибирск, 23 август 2011 г. Новосбириск 2011. С. 240-244.

5. Mashrabov M.I. Makhmatmurodov A.U., Kadirova G.A. The changing of phosphate regime of soils with carbon-magnesia salting under the influence of new complex fertilizers at cotton cultivation. Academic Research in Educational Sciences Volume 3. Special Issue 1. 2022. ISSN: 2181-1385. DOI: 10.24412/2181-1385-2022-01-64-74. -Р. 64-74.

October 5-6

6. Салимова Х,.Х. Бухоро сугориладиган утлоки аллювиал тупрокларининг агрокимёвий хоссалари. // Хоразм Маъмун Академияси ахборотномаси. Ж, Хива. № 2022-5/1. 202-204 б.

7. Шониёзов Б.К., Ортиков Т.К. Внесение удобрений и формирование урожая амаранта //Актуальные проблемы современной науки Ж, Москва. - №2 (125). -2022. -C. 35-39.

October 5-6

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.