CC BY
0DOI: 10.24412/cl -37095-2024-1-147-151
Валиева М. З.
кандидат филологических наук, старший научный сотрудник, Институт языка, литературы и искусства им. Г. Ибрагимова Академии наук
Республики Татарстан, г. Казань
ИЗ ИСТОРИИ СТАНОВЛЕНИЯ ПУБЛИЦИСТИЧЕСКОГО СТИЛЯ
В ТАТАРСКОМ ЯЗЫКЕ (НА ПРИМЕРЕ ПИСЬМЕННЫХ ПАМЯТНИКОВ XVII-XVIII ВВ.)
Ключевые слова: татарский литературный язык, история татарского языка, пуб-лицистистический стиль, письменные памятники.
Аннотация. В данной статье рассматриваются письменные памятники XVII-XVIII веков. Произведения этого периода имеют особую ценность как источник изучения формирования публицистического стиля на татарском языке.
Татар теленец байлыгын, мэгьнэви тирэнлеген, анын, лексикасынын, кул-ланылыш Yзенчэлеклэрен теге яки бу стиль яссылыгында тикшергэндэ тагын да ачыграк ^залларга мемкин.
Татар телендэ функциональ стильлэр Yсеше, алар хакында фикер алы-шулар XIX гасырга ук барып тоташа. Эмма татар стилистикасы аерым фэн була-рак ХХ гасыр урталарында Yсеш ала дип карала. Л. Ж. Жэлэй, Ф. С. Фасеев, Х. Р. Курбатов хезмэтлэрендэ стиль hэм стилистика терминнарына билгелэмэ бирелэ, аныц Yзенчэлеклэре тикшерелэ. Галим Yзенец хезмэтлэрендэ сейлэм стильлэрен «функциональ сейлэмнец сейлэшY стиле, эш кэгазьлэре стиле, фэнни иншалау стиле, публицистика стиле, тарих яктан караганда, тагын йола стиле дэ керэ» дип, берничэ тергэ бYлеп бирэ [7, б. 10]. В. Х. Хаков хезмэтлэрендэ матур эдэбият стиле, ижтимагый-публицистика стиле, фэнни эдэбият, рэсми-канцеля-рия hэм хатлар стильлэре аерып кYрсэтелэ, аларныц hэрберсе галим тарафыннан тэфсилле тасвирлана [14; 15]. С. М. Ибракимов Yзенец «Синтаксик стилистика» хезмэтендэ матур эдэбият стиле, публицистика стиле, фэнни стиль, рэсми эш
кэгазьлэре стиле, хатлар стиле булуын аерып ^рсэтэ [7, б. 3-20]. И. Б. Бэширова функциональ стильлэрне тел структурасына, жэмгыять hsM ац-акыл системала-рына менэсэбэттэ ейрэнэ. Нэтижэдэ, галим Yзенец хезмэтлэрендэ жиде стиль терен аерып ^рсэтэ: рэсми эш кэгазьлэре, эпистоляр-хатлар стиле, ижтимагый-публицистика, матур эдэбият, фэнни эдэбият, дини-дидактика hэм кендэлек гамэли-hенэри стиль. И. Б. Бэширова элеге стильлэрнец Yзлэренэ генэ хас та-бигатен, вазифасын билгели, hэрберсенец жанр-терлэре, аларньщ композицион тезелеше, тел берэмлеклэренец ни рэвешле сайланып алынуы hэм автор менэсэбэтенец ничек чагылуына кYЗЭTY ясый [4, б. 20-25; 5, б. 210-217].
Югарыда саналган функциональ стильлэрнец hэрберсе катлаулы Yсеш чоры кичерэ. Элеге мэкалэдэ стильлэрнец барысына да кYЗЭTY ясау мемкин тугел, шуца кYрэ татар халкыныц тормыш-кенкYрешен, тарихын, деньяга ка-рашын, кYзаллавын тулырак чагылдыра торган публицистик стильгэ хас Yзенчэлеклэр чагылыш тапкан язма истэлеклэргэ кYЗЭTY ясауны максат итэбез.
Татар телендэ публицистик стиль Yрнэклэре дип эйтерлек язмалар XVII -XVIII гасырда кYренэ башлый. Татар теле традициялэрен саклый, Yстерэ hэм ныгыта торган, публицистик язмаларга хас Yзенчэлеклэрне Y3 эченэ алган эсэрлэр мисалына Кадыйргали бэкнец «^эмигыть-тэварих», билгесез автор та-рафыннан язылган «Дэфтэре Чыцгызнамэ» эсэрлэрен дэ китерергэ мемкин. Элеге эсэрлэр «татар эдэбиятыныц универсаль тэжрибэ мэктэбе, иждди кунек-мэлэр лабораториясе булып санала ала» [10, б. 211]. «Дэфтэре Чыцгызнамэ» нец теле хакында галимнэр кыпчак-татар язма телендэ иж;ат ителYе, сейлэм теленэ бик якын булуы [13, б. 124-125], гарэп-фарсы алынмаларыныц аз кулланылуы [Татар эдэбияты, 1984, б. 356], халыкныц сейлэмэ теленэ якынайтылып, ацлы рэвештэ фольклорлаштырылып язылуы [6, б. 67] хакында бэян итэлэр. Терле сурэтлэY чараларын мул кулланып, билгеле бер дэрэжэдэ экият кысаларында ижат ителYе элеге эдэби ядкарьлэрне, бер яктан, матур эдэбият стиленэ якы-найтса, татар халыкыныц тарихына кагылышлы вакыйга-^ренешлэрне укучыга мэгълумат биргэн кебек тасвирлап бару, аларга карата язучыныц Y3 менэсэбэтен белдерY элеге эсэрлэрнец телен публицистик стильгэ якынайта. Шул рэвешчэ,
XVП-XVШ гасырлар язма истэлеклэренец тел Yзенчэлеклэрен тикшерY-барлау барышында бу чорда публицистик стильнец формалаша башлавын ^ренэ. Шушы чорда иж;ат ителеп, тарихны яктырткан эдэби ядкарь буларак карала то-ран язма истэлеклэрнец барысында да диярлек публицистик стильгэ хас бил-гелэрне очратырга мемкин. Берничэ гасыр дэвамында татар ж;эмэгатьчелегенец, галимнэренец игътибарын Yзенэ ж;элеп иткэн язма истэлеклэрдэн Меслиминец «Тэварихе Болгария» эсэренец тел Yзенчэлеклэре, халыкка мэгълумат бирY мак-сатыннан язылуы аныц публицистик рухка якын стильдэ иж;ат ителгэнлеген кYрсэтэ. Элеге эсэрдэ тарихи вакыйгалар сурэтлэнсэ дэ, аныц тарихи чыганак буларак карала алмавы, эмма язма истэлекне эдэби-тарихи жанрга кертергэ мемкин булуы узган гасырда ук галимнэр тарафыннан исбатлана [13, с. 134-156]. С. Гыйлэж;етдинов исэ элеге язма истэлекне, беренче чратта, фольклор чыганагы буларак карарга тиешбез, дип искэртэ [3, б. 4]. М.И. Эхмэтж;анов Меслиминен Чыцгыз империясе тезелYен, Дэште Кыпчак, Нугай урдасы, Болгар дэYлэтлэренец тарихын, кYренекле ханнарныц шэж;эрэлэрен, кYренекле тарихи шэхеслэр, зур шэhэрлэрнец исемнэрен, урыннары яхшы белYен, тирэн мэгьлуматлы кеше булуын ж;ентеклэп яза [12, б. 401]. Шулай ук галим Меслиминец шул чорда барган тарихи вакыйгаларга булган менэсэбэтен «фэкать публицистик жанрда гына белдерY мемкин булганлыгын» искэртэ [2, б. 65]. М. Эхмэтж;ановныц бу хактагы фикерлэре И. Б. Бэширова хезмэтлэрендэ тагын да Yстерелэ, галим «бу рисалэне Y3 чоры эдэби теленец Yзенчэлекле публицистик жанры дип эй^ дерес булыр» дип искэртэ [6, б. 64].
Гомумэн, Х"УП-ХШП гасырлар язма истэлеклэренец байтагын синкретик характерда язылган эсэрлэр тэшкил итэ. Элеге чыганакларныц кYбесендэ эдэби, публицистик, фэнни, хэтта дини-дидактик стильлэр бергэ Yрелеп бара. Энэ шундый тарихи-публицистик-гыйльми стильдэ язылган эсэрлэр рэтенэ купмедер дэрэжэдэ XVIII гасырда иж;ат ителгэн сэяхэтнамэлэрне дэ кертергэ мемкин. Сэяхэтнамэлэрдэ, беренче чиратта, автор турында мэгьлумат бирелэ, сэяхэткэ чыгуыныц максаты ^рсэтелэ hэм сэяхэтче булган-кYргэн урын-вакыйгалар бэян ителэ [1, с. 7-9]. Элеге чорда иж;ат ителгэн сэяхэтнамэлэрдэн безгэ «Исмэгыйль
Занкиевские чтения
ага сэяхэтнамэсе» (1751-1782), Мехэммэдэмин Гомэр улы сэяхэтнамэсе» (1783), «Биккенэ Нугай улы сэяхэтнамэсе» (1768), Гобэйдулла Эмировнын, Ьиндстанга баруы» (1774-1805) кебек истэлеклэрнец булуы мэгълYм. И. Б. Бэширова Yзенец хезмэтлэрендэ сэяхэтнамэлэрне «кыпчак-татарлык юнэлешендэ язылган тарихи-публицистик чэчмэ эсэрлэр» рэтенэ кертэ [6, б. 74]. Элеге сэяхэтнамэлэрнец жанр hэм тел Yзенчэлеклэре ейрэнгэн Э. Х. Алиева сэяхэтнамэлэр хакында «ха-лыкнын, иж;тимагый ацы, Y3-Yзен танып белYе билгеле бер баскычка ^тэрел-гэндэ, милли Yзац формалашуын кYрсэтэ торган махсус эдэби-гыйльми жанрлар рэтендэ» дип яза [12, б. 369]. Димэк сэяхэтнамэлэр шушы чорда иж;ат ителгэн ^п кенэ язма истэлеклэргэ хас булганча катнаш стильдэ язылган эсэрлэр рэтендэ каралырга мемкин. Биредэ, бер яктан, чынбарлык образлар ярдэмендэ тасвирланып, укучыга эстетик тээсир ясау ^здэ тотылса, икенчедэн, хыялый, легендалаштырылган, мифлаштырылган тарихи фактлар кире кагылып, таныш булмаган урыннар, иллэр, халыклар h.б. турында укучыга азмы-купме фэнни-по-пуляр телдэ анлатып барыла. Шул ук вакытта биредэ сэяхэткэ чыгучы Yзе ^ргэн-булган урын-вакыйгаларны Yзенец менэсэбэтен дэ белдерY аша тасвир-лый, аларга хакында кендэлек мэгълумат бирэ. Сэяхэтнамэлэрнец лексик, гар-мматик Yзенчэлеклэрен тикшереп, язылу тарихы, андагы вакыйгаларныц тасвир-лану принципларына, сурэтлэY характерына бэя биреп, Э. Х. Алиева «географик, гыйльми белэн публицистик эдэбият арасында торган» сэяхэтнамэлэрнец татар халкыныц мэдэни тормышында зур урын алып торуын, эдэби hэм мэдэни иж;ти-магый фикеренец меким бер тармагы булуын искэртэ [12, б. 385].
Шул рэвешчэ, ХУ11-ХУШ гасыр язма ядкарьлэре, бер яктан, синкретик рухта язылган эсэрлэр булып торса, икенчедэн, югарыда саналган истэлеклэр публицистик стильнец формалаша башлавын кYрсэтэ торган эдэби Yрнэклэр бу-ларак та зур эhэмияткэ ия.
Эдэбият исемлеге
1. Алеева А. Х. Путешествие Исмагил ага в Индию: исследование языка татарских путевых записок ХУШ в. «Исмагил ага сэяхэтнамэсе». Казань, 1993. 166 б.
2. Эхмэтж;анов М. И. Татар шэжэрэлэре. Казан: Татар. кит. нэшр., 2012. 408 б.
3. Гыйлэж;етдинов С. Мирастан биш сэхифэ. XVII-XIX гасырлар эдэби-тарихи ядкярлэре. Казан, 2011. 331 б.
4. Бэширова И. Б. Татар стилистикасыныц теоретик нигезлэре: Татар филологи-ясе hэм тарихы факультеты студентлары ечен программа. Казан, 2005. 27 с.
5. Бэширова И. Б.Татар эдэби теле тарихы. Гомумтеоретик мэсьэлэлэр: Татар эдэби теленец билге-шартлары hэм аларныц ейрэнелеше. Казан, 2012. 255 б.
6. Бэширова И. Б. Терки-татар эдэби теле нэзарияте. Казан, 2018. 313 б.
7. Ибрагимов С. М. Синтаксик стилистика. Казан: Тат.кит.нэшр., 1989. 150 б.
8. Курбатов Х.Х. Хэзерге татар эдэби теленец стилистик системасы. Казан: Та-тар.кит. нэшр., 1971. 190 б.
9. Татар эдэбияты тарихы: биш томда. I том. Казан: Татар. китап. нэшр., 1984. 567 б.
10. Татар эдэбияты тарихы: сигез томда. II том: ХV-ХVШ гасырлар. Казан: Та-тар.кит.нэшр., 2014. 471 б.
11. Татар эдэбияты тарихы: сигез томда. I том: Борынгы чор hэм Урта гасырлар. Казан: Татар.кит.нэшр., 2014. 415 б.
12. Татар эдэбияты тарихы: сигез томда. II том. Казан: Татар.кит. нэшр., 2022. 462 б.
13. Усманов М.А. Татарские исторические источники XVII-XVШ вв. Казань: КГУ, 1972. 318 с.
14. Хаков В. Х. Татар милли эдэби теленец барлыкка килYе hэм Yсеше. Казан: Казан ун-ты нэшр., 1972. 224 б.
15. Хаков В. Х. Татар эдэби теле. Казан: Тат.кит.нэшр., 1999. 302 с.
