CC BY
3УДК 635.64:631.527
ЦИЯР МЕН ЦЫЗАНАЦТЫ АЗ К0ЛЕМД1 ГИДРОПОНИКА ЖАГДАЙЫНДА 0С1РУ
СИСЕНГАЛИЕВ АЗАМАТ БАТЫРОВИЧ
Жэцпр хан атындагы Батыс ^азакстан аграрлык-техникалык университетi Агротехнологиялык институты магистранты Орал, ^азакстан
НАСИЕВ БЕЙБИТ НАСИЕВИЧ
Жэцпр хан атындагы Батыс ^азакстан аграрлык-техникалык университет Агротехнологиялык институты профессоры Орал, ^азакстан
Ацдатпа. Квквшс втмдерШц нарыгы, атап айтцанда цызанац, тэтт1 бурыш, цияр, сондай-ац цыста аймацтагы квк швптер нег1з1нен Цытай мен б1рцатар Орталыц Азия республикаларыныц импорттыц внгмдергнен турады. Бул вмммц цуны вте мацызды жэне оныц квлемг аз, ал ауылшаруашылыц внгмдергнгц осы тYрiне цажеттглгк айтарлыцтай. Жогарыда аталган жагдайдан шыгудыц жолы-цолданыстагы жылыжай кешенгн жацгырту, сондай-ац улттыц жэне еуропалыц стандарттардыц барлыц талаптарына жауап беретт жаца жылыжайлар цуру. Бул жагдайда ец перспективалы-гидропоникалыц ЖYйелердi цолданатын жылыжай кешендерт цуру. ТОО «World Green Company» жылыжай кешешнде жyргiзiлген гылыми зерттеулер аз квлемдi гидропоника жагдайында циярдыц Mewa жэне цызанацтыц Torero сорттарын вЫрген тиiмдi екендтн кврсеттi.
Клт свздер. гидропоника, цызанац, цияр, сорт, технология
БYгiнгi тацда элемде кекешс ешмдерш гидропоникалык еарумен байланысты жYЙeлepдiц бiрнеше тYрлерi жасалды. ^арапайым гидропоникальщ жуйелердщ бiрiншi TYpi-токылган жYЙелеp. Бште жYЙелеpiнде жылжымалы белштер жок. Таякша корекпк ортадан етш, резервуардан суды сорып алады, есiмдiк ылгалды жэне корекпк epiтiндiмeн каныккан корекпк ортаны сактайды. Су ортасы бар жуйелер-карапайым гидропоникалык жуйелердщ eкiншi тYpi. Су ортасы бар жYЙeлepдe еамдштердщ тамыры тiкeлeй корекпк epiтiндiсi бар резервуарда орналаскан. Бул жYЙeлepдi юке асырудагы мацызды аспект-корекпк epiтiндiсi бар резервуарда ауа компрессорын пайдалану. Yшiншi тYpi-тoлкындаp жYЙeсi. Эсiмдiктep науасыныц астында орналаскан корекпк epiтiндiгe арналган резервуар бар. Соргыныц кeмeгiмeн резервуардан еамдштер науасына корекпк epiтiндi бepiлeдi. Науаны eсiмдiктepмeн мeзгiл - мeзгiл толтыру таймермен peттeлeдi. NFT жYЙeлepi-гидропоникалы; жYЙeлepдiц тepтiншi тYpi. Алдыцгы тYPдeн ерекшеленед^ бул жYЙe тэулiк бойы жумыс iстeйдi жэне циклды баскару Yшiн таймер кажет емес. Ауырлык кYшiмeн корекпк epiтiндi резервуарга куйылады, сол жерден соргы eсiмдiктepгe кайта жетюзшедь Бeсiншi тYpi -тамшылау жYЙeлepi. Тамшылау жYЙeлepiнiц eкi тYpi бар-калпына кeлтipiлeтiн жэне калпына кeлтipiлмeйтiн. Тамшылау жYЙeлepiндe субстрат Yнeмi ылгалдандырылады. ЖYЙeнi калпына кeлтipу дeгeнiмiз, суарудан кешн корекпк epiтiндi жиналып, одан эpi пайдалану Yшiн резервуарга оралады. Алтыншы тYpi-аэpoпoникалык жYЙeлep. Шынайы аэропон жYЙeлepiндe тамырлар толыгымен ауада орналаскан. Эрине, кopeктiк ортаныц болмауына байланысты тамырлар тез кебедь Осыган байланысты таймер аркылы тамырларды суару циклi бipнeшe рет кайталанады. ^орекпк epiтiндi тамырларга шашырайды, ол кайтадан резервуарга агып, кайтадан шашырайды [1, 2, 3].
Ауыл шаруашылыгы баскармасыныц мэлiмeтiншe, 2023 жылы картоптыц жалпы eгiс кeлeмi 3924 гектарды кураса, 2025 жылга дeйiн оны 4632 гектарга дешн улгайту жоспарланып отыр. Yш жыл iшiндe фермерлер сэбiз eгiсiн 3 есе - 1133 гектарга дешн, пияз -
2 есе - 535 гектарга дешн, кырыккабат - 1,5 есе - 983 гектарга дейiн улгайтуды жоспарлап отыр.
Облыстыц экелiнетiн кeкeнiстерге тэуелдiлiгiн темендету Yшiн, егiстiктi улгайтумен катар, маусым аралыгында елiмiздiц ощуспк eцiрлерiнен кымбат кeкeнiстер сатып алмау Yшiн eцiрде кeкeнiс сактау коймаларын салу кажет.
^азiр облыстагы кeкeнiс сактау коймаларыньщ кeлемi 41,7 мыц тоннаны к¥райды, Yш жеке компания жаца коймалар салумен айналысуда - бул "Жаца Элем" ШД, "Рубежинский" ЭКК жэне "Ел Ырысы"базарыныц аумагындагы кeкeнiс-тарату орталыгы. 2025 жылга карай облыста бiз кeлемдi 1,5 есеге — 79 мыц тоннага дейiн арттыруды жоспарлап отырмыз, бул облыстыц кeкeнiс eнiмдерiн сактау кажеттiлiгiн толыгымен жабады.
Шаруаларды колдау Yшiн субсидиялау багдарламасы эзiрлендi, мысалы, eз алкаптарында суару жYЙелерiн пайдаланатын фермерлер Yшiн. Бул фермерлерге шыгындардыц 50% eтеледi. Ауыл шаруашылыгы техникасы паркiн жацартуга субсидиялар бeлiнетiн болады-ауыл шаруашылыгы кэсiпорындарына комбайн немесе трактор куныныц 30% - ын eтейтiн болады. Будан баска, кeкeнiс коймаларын салу кезiнде шаруаларга 25% eтелетiн болады.
Айта кетейiк, Б^О-да жыл сайын кeктем мезгiлiнде, маусымаралык кезецде кeкeнiс багасы 2-3 есе eседi. Олар елдiц оцтYCтiк аймактарынан экелiнедi, eйткенi облыста сактау тапшылыгы бар - жергiлiктi кeкeнiстер жаца егшге дейiн сакталмайды.
^азiргi уакытта ^азакстан Республикасында 58,6 га жылыжай алацдары бар, оныц iшiнде 50,1 га 1980-90 жылдары салынган жылыжайлар жэне шамамен 8 га казiргi замангы жылыжайлар. Маусымнан тыс кезецде жаца тскен кeкeнiс eнiмдерiнiц жетюпеушшп жылыжай алацдарыныц жетiспеушiлiгiнен жэне eнiмдiлiктiц тeмендiгiнен туындайды.
Батыс ^азакстан аумагындагы жылыжай шаруашылыктары салыстырмалы тYPде нашар дамумен сипатталады. ^азiргi жылыжай кешендершщ кeпшiлiгi 60, 70-шi жылдардагы технологияны колданады. Бул жылыжайлардыц тeмен eнiмдiлiгi топыракты дайындаудыц кYPделiлiгiмен, eндiрiстiц тeмен энергия тиiмдiлiгiмен байланысты, бул eндiрiлетiн eнiмнiц жогары кунын, оны eсiру кезiнде пестицидтердi едэуiр пайдалануды тудырады, бул eз кезегшде кeкeнiс сапасына, ал кейбiр жагдайларда жемiс-жидек eнiмдерiне эсер етедi.
Жылыжай дакылдарыныц жогары eнiмдiлiгiне кол жеткiзу жаца техникалык жэне технологиялык шешiмдердi тез енгiзудi талап етедi. Жылыжай дакылдарыныц eнiмдiлiгiн арттыру мYмкiндiктерiнiц бiрi-химия, биология жэне электрониканыц барлык жетiстiктерi колданылатын аз кeлемдi гидропоника. Бул жылыжай eндiрiсiнiц жаца багыттарыныц бiрi, оган кызыгушылык Yнемi артып келедi [4].
БYкiл элемде 8 мыц га жылыжайга аз кeлемдi гидропоника колданылады, бiздiц елде ол шамамен 700 га жерде колданылады.
Парниктiк топырак компоненттерiнiц жетiспеушiлiгi, топырактыц аурулармен жэне eт нематодымен катты закымдануы, отынныц жетiспеушiлiгi жэне жогары куны - бул энергияны Yнемдейтiн технологияны дамытуга жэне колдануга серпiн беретiн непзп себептер.
Тeмен кeлемдi гидропониканыц негiзгi артыкшылыктары:
тамыр ортасыныц параметрлерiн дэлiрек жэне жылдам реттеу мYмкiндiгi;
eнiмдiлiктi арттыру;
eнiм сапасын жаксарту;
топыракты eцдеу кажеттiлiгiн жою;
субстрат мeлшерiнiц 15-30 есе азаюы;
су мен тыцайткыштарды Yнемдеу (40% дейiн);
ецбек eнiмдiлiгiн арттыру.
Бiздiц елiмiзде аз мeлшерде гидропоника эдiсiмен кияр eсiру материалдык-техникалык базаныц жоктыгымен, сондай-ак осы мэселенщ гылыми дамуыныц жеткiлiксiздiгiмен
шектелед^ кызанакпен салыстырганда кияр микроклиматка жэне тамыр ортасыныц жагдайларына жогары талаптар кояды.
Жылыжай киярыныц eнiмдiлiгiн арттырудыц бiр жолы-тамыр жYЙесiшц темен кeлемiне, туздардыц жогары концентрациясына жэне коректш ертндшщ жиi жеткiзiлуiне тез бейiмделе алатын жогары сапалы кeшеттердi дайындау.
^иярдыц eнiмдiлiгi ауа мен субстраттыц ылгалдылыгыныц кYрт eзгеруiмен, субстрат кeлемiнде коректш заттардыц бiркелкi бeлiнбеуiмен, аэрацияныц тeмендеуiмен едэуiр тeмендейдi, бул субстратты аз мeлшерде колданган кезде байкалады [5].
Зерттеулер «Аз кeлемдi гидропоника жагдайында кияр мен кызанактыц eнiмдiлiгiн арттыру» магистрлш диссертация такырыбы аясында 2023 жылы ТОО «World Green Company» жылыжай кешеншде жYргiзiлдi.
Зерттеуге киярдыц Mewa жэне Spino будандары(сорттары) тандап алынды. Эсiру эдiсi -гидропоника.
Гидропоника - eсiмдiктердi топыраксыз, жасанды ортада - коректш заттардыц судагы ерiтiндiсiнде eсiру эдiсi. Онда eсiмдiк тамыры арнайы дайындалган субстратта (топырак орнына колданылатын заттар: минералды макта, кокс Yгiндiсi, перлид, вермикулит т.б.) орналасады.
Гидропониканыц да eз iшiнен бiрнеше турге бeлiнедi: су дакылды Гидропоника -тамыр жYЙесiнiц тiршiлiк ортасы - минералдык туздардыц судагы ерiтiндiсi; агрегатопоника - катты агрегат субстратта (киыршыктас, керамзит,майда кум , вермикулит, перлит унтагы, шлак, т.б. материалдар) дакыл eсiру; хемопоника - минеалды тыцайткыштардыц ерiтiндiсiмен ылгалдандырылатын органик. субстратта дакыл eсiру, тамыр жYЙесiнiц тiршiлiк ортасы - борпылдак органик. материалдар (таза шым, сабан (арпа, бидай уалдыгы) , кеуектi агаштардыц Yгiндiсi жэне баска да органик. материалдар); ионитопоника - ею тYрлi шайыр коспасы - катионит пен анионитте дакыл eсiру; аэропоника - тамырлар жYЙесiнiц тiршiлiк ортасы - ауа. 0ндiрiстiк шаруашылыктык жылыжайларда, кeбiнесе, агрегатопоника мен хемопоника колданылады.
Гидропониканыц артыкшылыгы: бiр калыпты минералды коректендiру мYмкiндiгi, автоматиканы кецiнен пайдалануга болады, бул эдюпен eндiрiлетiн кeкeнiс дакылдары топыракта eсiрiлетiн дакылдарга караганда eнiмдi ертерек (кызанак 15-18 кYн бурын, ал, кияр дакылы болса 3-4 ^н бурынырак) бередi, жалпы eнiмдiлiгi де жогары болады.
Кемшiлiктерi: корекпк ерiтiндi жасап, оны жылыжайдагы eсiмдiкке беретiн механизмдер мен курал-жабдыктар кымбатка тYседi. Тыцайткыштар осылай таратылады. Компьютерге белгiлi бiр багдарлама енгiзiлген. Эамдшке канша кeлемде кальций, магний керектш багдарлама бойынша сумен араластырылып, тамшылатып суару аркылы эрбiр eсiмдiктiц тубше экелiнедi. Бул жерде суды да, тыцайткышты да Yнемдеуге мYмкiндiк туады.
Эр eсiмдiкке температуралык режимнiц белгш бiр минимум, максимум жэне оцтайлы децгейi сэйкес келедi. Температураныц агротехникалык жэне биологиялык децгейлерi бар.
Агротехникалык минимум - бул 24 сагат iшiнде eсiмдiкке терiс эсер етпейтш ец тeменгi оцтайлы температура.
Агротехникалык максимум - 4-6 сагат шшде терю эсер етпейтiн ец жогаргы оцтайлы температура.
Температура агротехникалык минимумнан тeмен тYCкенде, тауарлык касиеттерi жок генеративт органдар пайда болады, eсiмдiктiц кацкасын курайтын механикалык тiндер дамиды, бул жапырактардыц катаюына, тамыр жYЙесiнiц eлуiне жэне аурулардыц пайда болуына экеледь
Агротехникалык оптимумнан жогары температурада крахмал мен канттыц мeлшерi азаяды, тозацкап босап каладыы, сабагы тым узарып кетедi.
^иярдыц тукымдары егiлетiн орны жэне кeшет (рассадный) кезiнде eсетiн орнын Мено Флорадес препаратымен дизенфекция жасап дайындадык.
Бул киярдыц вирустык,бактериялык,сацыраукулак ауруларынан алдын алу шарасы. ^иярдыц Mewa жэне Spino будандары (сорттары) Visser тукым отыргызу жYЙесi аркылы 2023 жылдыц 25 желтоксанында егiлдi.
Кесте 1 - Киярдыц фенологиялык фазалары
Фаза атауы Mewa Spino
Эну 30.12.2022 30.12.2022
2-3 жапырак 13.01.2023 13.01.2023
7-8 жапырак 23.01.2023 23.01.2023
^лдеу 30.01.2023 30.01.2023
ТYЙнектену 6.02.2023 6.02.2023
Пiсу 13.02.2023 13.02.2023
1 кестеден кeрiп отырганымыздай кияр 6 фенологиялык фазадан етп.Олар: ену,2-3 жапырак, 7-8 жапырак, гYлдеу, тYЙнектену, пiсу фазалары. ^иярдыц Mewa жэне Spino будандары(сорттары) бiр кYнде егiлдi жэне олардыц дамуында айырмашылык байкалмады. ^иярдыц Mewa жэне Spino будандары (сорттары) еккен ^ннен алгашкы жемiсiн жинауга дейiн 50 ^н кеткенiн байкадык.
Кесте 2 - Кызанак фенологиялык фазалары
Фаза атауы Torero Maxibel
Эну 31.07.2022 31.07.2022
2-3 жапырак 19.08.2022 19.08.2022
7-8 жапырак 3.09.2022 3.09.2022
^лдеу 10.09.2022 10.09.2022
ТYЙнектену 17.09.2022 17.09.2022
Шсу 24.09.2022 24.09.2022
2 кестеде кызанактыц фенлогиялык даму кeрсеткiштерi кeрсетiлген. ^ызанак буандары Torero жэне Maxibel. ^ызанак 2022 жылдыц 26 шшдеде егiлдi. Алгашкы жемiсiн 60 ^ннен кейiн жиналды.
Жылыжай жагдайында eсiмдiктердiц eсiп-eнуiне Yлкен эсер ететш кeрсеткiштердiц бiрi олардыц биометриясы. Бiздiц тэжiрибемiзде кияр будандарыныц eсiмдiк бойы, жапырак ауданы,алынган eнiм кeрсеткiштерiн аныктап оларга талдау жасалды.
Кесте 3 - Киярдыц Mewa буданыныц биометриялык жэне внiмдiлiк кврсеткiштерi
Апта 1 2 3 4 5 Орташа
Бшктш, см 50,4 75,3 78,7 56,1 60,3 64,1
Жапырак ауданы, см2 441 729 900 484 529 616
Эшм, кг/м2 12,5 24,5 29,3 17,7 19,7 20,7
Кесте 4 - Киярдыц Spino буданыныц биометриялык жэне вшмдшж кврсеткiштерi
Ama 1 2 3 4 5 Орташа
Бшктш, см 48,4 61,5 63,6 52,7 58,7 56,9
Жапырак ауданы, см2 458 689 846 478 508 595
Эшм, кг/м2 10,7 18,5 22,8 15,1 17,7 16,9
3 жэне 4 кестеде ^р^т^ендей зерттеу нэтижелерi бойынша Mewa буданыныц эр апта сайын орташа биiктiгi 64,1 см-ге eсiп отырFан,жапырак ауданы орташа кeрсеткiшi 616 см2 кураса,орташа есеппен 1 шаршы метрден 20,7 кг eнiм алынды.Aл Spino буданыныц эр апта сайын орташа бшктш 56,9 см-ге e^ отырFан,жапырак ауданы орташа кeрсеткiшi 595 см2 кураса,орташа есеппен 1 шаршы метрден 16,9 кг eнiм алынды.
Ец белсендi eскен Mewa буданы,ол Spino буданына карFанда орташа есеппен 7,2 см бшктш узын,жапырак ауданы 21 см2 артык жэне eнiмдiлiгi 3,8 кг ^п.
Кесте 5 - Кызанактыц Torero буданыныц биометриялык жэне вшмдшж кврсеткiштерi
Ama 1 2 3 4 5 Орташа
Бшктш, см 28 35 30 33 30 31,2
Жапырак ауданы, см2 1225 1681 1444 1521 961 1366
Эшм, кг/м2 12 17 14 16 10 13,8
Топырак дакылымен салыстырганда аз кeлемдi гидропониканыц бiркатар артыкшылыктары бар: тамыр тiршiлiк ететiн ортаныц параметрлерiн дэлiрек жэне жылдам реттеу мYмкiндiгi (концентрация, коректiк ерiтiндiнiц кышкылдыгы, коректiк заттардыц мeлшерi, ылгалдылык жэне субстрат температурасы); тамыр ортасыныц жаксы жагдайлары мен жетiлдiрiлген суару жYЙелерiн колдану есебiнен eнiмдiлiк айтарлыктай артады, бул осы eнiмнiц таралуында мацызды рeл аткаратын технологияны колдану; eнiм сапасын жаксарту; субстратты жылыту жэне булауга жумсалатын энергия шыгындарын азайту аркылы жылу энергиясын утымды пайдалану; топыракты арнайы дайындау мен экелудi кажет етпеу, органикалык жэне копсыткыш материалдарды енгiзу, топыракты eцдеу; стандартты субстраттарды колдану жэне олардыц ^лемш бiр eсiмдiкке шакканда 15-30 есе азайту; тамшылатып суару жYЙесiн пайдалану аркылы суды Yнемдеу; фитосанитариялык жагдайды жаксарту; ецбек eнiмдiлiгi мен eндiрiс децгейiн арттыру [20, 21].
Кесте 6 - Кызанактыц Maxibel буданыныц биометриялык жэне вшмдшж
кврсеткiштерi
Ama 1 2 3 4 5 Орташа
Бшктш, см 20 27 24 25 21 23,4
Жапырак ауданы, см2 824 1089 1019 1067 690 937,8
Эшм, кг/м2 9 15 11 13 8 11,2
5, 6 кесте бойынша Torero мен Maxibel буданыныц зерттеу нэтижелерi Torero буданыныц эр апта сайын орташа бшктш 31,2 см-ге ecin отырган, жапырак ауданы орташа
2
KepceTK^i 1366 см кураса, орташа есеппен 1 шаршы метрден 13,8 кг енш алынды. Ал, Maxibel буданыныц эр апта сайын орташа бшктш 23,4 см-ге ecin отырган,жапырак ауданы орташа кepceткiшi 937 см2 кураса,орташа есеппен 1 шаршы метрден 11,2 кг ешм алынды.
Ец бeлceндi ескен Torero буданы,ол Maxibel буданына карганда орташа есеппен 7,8 см бшктЫ узын,жапырак ауданы 428 см артык жэне ешмдшп 2,6 кг кеп.
Yлдipлi жылыжайларда жYpгiзiлгeн зерттеулер тэж1рибеге тартылган кияр еамдштершщ ecкiндepi ертерек пайда болганын, ecудiц жeдeлдeгeнiн, каркынды буталанганын жэне ассимиляция бепшц бакылаумен салыстырганда 30% артканын кepceттi. Томат eciмдiктepi де Yлкeн eнiмдiлiгiмeн сипатталды. Бipкатаp морфологиялык кepceткiштep бойынша тэжipибeдeгi eciмдiктep бакылауга Караганда 1,5-2 есе жаксырак болды. Бул эcipece дамудыц алгашкы кезецдершде айкын кepiндi. Жeмic беру кезецшде тэжipибeдeгi кияр eciмдiктepi Yлкeн жапырактарымен, мол бYЙipлiк eciндiлepiмeн, бip еамдшке eceптeгeндeгi тYЙiннiц кeптiгiмeн (50%) ерекшеленд^ бул тэжipибeдeгi eciмдiктepдiц элeуeттi ешмдшпнщ жогарылаганын кepceтeдi.
ТОО «World Green Company» жылыжай кeшeнiндe жYpгiзiлгeн гылыми зерттеулер аз кeлeмдi гидропоника жагдайында киярдыц Mewa жэне кызанактыц Torero сорттарын ecipгeн тиiмдi eкeндiгiн керсетп.
ПАЙДАЛЫНЫЛFАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
1. Wang, X. Life cycle assessment of tomato production in greenhouses // Acta Sci. Circumstantiae. - 2014. - № 34 (11). - P. 2940-2947. doi: 10.13671/ j.hjkxxb.2014.0761
2. Appolloni, E. Supplemental LED lighting effectively enhances the yield and quality of greenhouse truss tomato production: results of a meta-analysis // Front. Plant Sci. - 2021. - № 12. -Art. 596927. doi: 10.3389/fpls.2021.596927
3. Sun, L. Rootstock screening for greenhouse tomato production under a coconut coir cultivation system // Chil. J. Agric. Res. - 2021. - №81 (2). - P. 202-209. doi: 10.4067/S0718-58392021000200202
4. Korol, V.G. Tomato hybrids recommended for growing in photoculture conditions // Vegetable Crops of Russia. - 2021. - №44. - P. 71-77. doi: 10.18619/2072-9146-2021-4-71-77
5. Ognev, V.V. Features of forming plants hybrids of tomato indeterminant type in spring greenhouses in southern Russia // Potato and Vegetables. - 2021. - № 8. - P. 16-20. doi: 10.25630/PAV.2021.57.85.002
