Научная статья на тему 'ЎҚИТУВЧИЛАРНИНГ ЭРГОНОМИК МАДАНИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ МУҲИТИНИ ТАШКИЛ ЭТИШ ТИЗИМИ ВА ТЕХНОЛОГИЯСИ'

ЎҚИТУВЧИЛАРНИНГ ЭРГОНОМИК МАДАНИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ МУҲИТИНИ ТАШКИЛ ЭТИШ ТИЗИМИ ВА ТЕХНОЛОГИЯСИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
92
21
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
муҳит / ўқитувчи эргономик маданияти / эргономик таълим муҳити / технологик тизим / модель. / среда / эргономическая культура учителя / эргономическая среда обучения / технологическая система / модель.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Абдуллаев Сафибулло Хабибуллаевич

Мақолада ўқитувчиларнинг эргономик маданиятини ривожлантириш муҳитини ташкил этишнинг ва ҳозирги замон мактаб ўқитувчисининг эргономик маданиятини ривожлантиришда эргономик билим, кўникма ва малакаларнинг долзарблиги асосланган. Қулай муҳитни яратиш шартларини умумлаштириб, уларни жадвалда тақдим этилган. Ўқитувчиларнинг эргономик маданиятини ривожлантириш жараёни мазмуни ва амалга ошириш технологик тизимини, эргономик маданиятини ривожлантириш моделини унинг таркибига кирувчи компонентларни инобатга олиб тақдим этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

СИСТЕМА И ТЕХНОЛОГИЯ ОРГАНИЗАЦИИ СРЕДЫ ДЛЯ РАЗВИТИЯ ЭРГОНОМИЧНОЙ КУЛЬТУРЫ УЧИТЕЛЕЙ

В статье обосновывается важность создания среды для развития эргономической культуры учителей и развития эргономической культуры современного школьного учителя, эргономических знаний, навыков и компетенций. Обобщая условия создания комфортной среды, они представлены в таблице. Представлено содержание процесса развития эргономической культуры учителей и технологическая система его реализации, модель развития эргономической культуры с учетом ее составляющих.

Текст научной работы на тему «ЎҚИТУВЧИЛАРНИНГ ЭРГОНОМИК МАДАНИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ МУҲИТИНИ ТАШКИЛ ЭТИШ ТИЗИМИ ВА ТЕХНОЛОГИЯСИ»

28 ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ / ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ТЕХНОЛОГИИ

Абдуллаев Сафибулло Хабибуллаевич,

Наманган вилояти Халк, таълими ходимларини кайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш худудий маркази "Педагогика, психология ва таълим технологиялари" кафедраси доценти, педагогика фанлари номзоди, доцент

УКИТУВЧИЛАРНИНГ ЭРГОНОМИК МАДАНИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ МУ^ИТИНИ ТАШКИЛ ЭТИШ ТИЗИМИ ВА ТЕХНОЛОГИЯСИ

УУК: 378 : 046.4

АБДУЛЛАЕВ С.Х. УКИТУВЧИЛАРНИНГ ЭРГОНОМИК МАДАНИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ МУЦИТИНИ ТАШКИЛ ЭТИШ ТИЗИМИ ВА ТЕХНОЛОГИЯСИ

Маколада укитувчиларнинг эргономик маданиятини ривожлантириш мухитини ташкил этишнинг ва хозирги замон мактаб укитувчисининг эргономик маданиятини ривожланти-ришда эргономик билим, куникма ва малакаларнинг долзарблиги асосланган. Кулай мухитни яратиш шартларини умумлаштириб, уларни жадвалда такдим этилган. Укитувчиларнинг эргономик маданиятини ривожлантириш жараёни мазмуни ва амалга ошириш технологик тизи-мини, эргономик маданиятини ривожлантириш моделини унинг таркибига кирувчи компо-нентларни инобатга олиб такдим этилган.

Таянч суз ва тушунчалар: мухит, укитувчи эргономик маданияти, эргономик таълим мухити, технологик тизим, модель.

АБДУЛЛАЕВ С.Х. СИСТЕМА И ТЕХНОЛОГИЯ ОРГАНИЗАЦИИ СРЕДЫ ДЛЯ РАЗВИТИЯ ЭРГОНОМИЧНОЙ КУЛЬТУРЫ УЧИТЕЛЕЙ

В статье обосновывается важность создания среды для развития эргономической культуры учителей и развития эргономической культуры современного школьного учителя, эргономических знаний, навыков и компетенций. Обобщая условия создания комфортной среды, они представлены в таблице. Представлено содержание процесса развития эргономической культуры учителей и технологическая система его реализации, модель развития эргономической культуры с учетом ее составляющих.

Ключевые слова и понятия: среда, эргономическая культура учителя, эргономическая среда обучения, технологическая система, модель.

ABDULLAEV S.X. SYSTEM AND TECHNOLOGY FOR THE ERGONOMIC CULTURE OF TEACHERS DEVELOPMENT ENVIRONMENT ORGANIZATION

It is based on the importance of creating an environment for the teachers ergonomic culture development and the modern school teacher ergonomic culture, ergonomic knowledge, skills and competencies development. Summarizing the conditions for creating a comfortable environment, the data are presented in the table. The content of the teachers' ergonomic culture of development process and the technological system of its implementation, the model of development of ergonomic culture are presented taking into account its components.

Key words and concepts: environment, teacher ergonomic culture, ergonomic learning environment, technological system, model.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021,9 (106)

ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ / ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ТЕХНОЛОГИИ

29

Кириш. Жах,онда олий таълим тизи-мида б^уси укитувчиларни касбий тайёр-лаш омили сифатида дарс машFулотларининг интернет ва ахборот-коммуникация техноло-гияларидан фойдаланилган х,олда масофадан туриб амалга ошириш, муайян лойих,а асо-сида ташкил этиш, аник максадга эришишга йуналтирилган, таълим натижасини кафолат-лайдиган педагогик жараёнларда укув мате-риалларини танлаш ва тизимлаштириш, таълим муассасаси укув моддий базаси ва таълим воситаларига куйиладиган эргономик тала-бларни х,исобга олиш долзарб ах,амият касб этмокда.

Фанда юзага келган вазиятни мажмуавий тадкик килиш, кадрларни тайёрлашда етакчи илмий йуналишларни урганиш, илмий психологик педагогик, техник ва методик ада-биётлар, меъёрий-х,укукий х,ужжатлар база-сини тах,лил килиш, шунингдек, олиб борил-ган тадкикотлар х,амда шахсий касбий-педагогик фаолият тажрибаси, тингловчи-укитувчиларнинг эргономик маданиятини ривожлантиришни самарали амалга ошириш учун эргономикк укув билиш мух,итини тав-сифлаш х,амда тингловчи-укитувчиларнинг эргономик билим, малака, компетенцияларни шакллантириш заруратини курсатди.

Мавзунинг долзарблиги укитувчиларнинг эргономик маданиятини ривожланти-риш мух,итини ташкил килишдаги тажри-баларнинг етарли урганилмаганлиги, таълим мух,итининг укитувчилардаги кандай ахлокий узгаришларга олиб келишининг х,амда укитувчиларнинг эргономик маданиятини ривожлантиришнинг етарли даражада урганилмаганлиги билан белгиланди.

Маданиятни ривожлантиришга оид фал-сафий, ижтимоий-антропологик масала-лар А.Бегматов, М.Каххарова, А.Маврулов, Ж.Туленов, Г.Туленова, Э.Юсупов,

О.Fайбуллаевлар томонидан тадкик этилган.

Психолог олимлардан М.Давлетшин, В.Каримова, А.Леонтьев, А.Маслоу,

З.Нишонова, Л.Рубинштейн, Н.Сафаев, ЭЖозиев кабилар томонидан муаммонинг психологик жих,атлари урганилган.

Маданиятни ривожлантиришга

оид ижтимоий-педагогик, антрополо-

гик ва акмеологик масалалар юзасидан Б.Адизов, Р.Джураев, О.Жамолиддинова,

У.Мах,камов, Ш.Мардонов, О.Мусурмонова, Н.Ортиков, Б.Рахимов, Д.Рузиева, З.Т.Солиева, Д.Шарипова, Ш.Шарипов, Ш.Шодмонова, Н.Эгамбердиева, М.К,уроновлар илмий изла-нишлар олиб боришган.

Педагогика олий таълим муассасалари тала-баларининг касбий педагогик маданиятини ривожлантириш муаммоси билан боFликликда турли сох,а олимлари томонидан илмий изла-нишлар олиб борилган булсада, бирок кад-рлар тайёрлаш тизимини модернизациялаш шароитида булFуси укитувчиларнинг эргономик маданиятини ривожлантириш масаласи х,али етарлича тадкик этилмаган.

Мацоланинг илмий янгилиги шундан иборатки, олимларимиз томонидан таълим мух,итининг укувчи ва укитувчи фаолиятига х,амда эргономик маданиятнинг таълим муас-сасаларидаги таълим жараёнига булган таъ-сири етарли урганилмаган.

Тадцицотнинг мацсади укитувчиларнинг эргономик маданиятини ривожлантириш жараёнини урганиш асосида таълим мух,ити ва эргономик маданиятни ривожлантиришни ташкил этиш буйича амалий таклиф ва тавсия-лар ишлаб чикишдан иборат.

Тадцицотнинг объекти сифатида малака ошириш муассасаларидаги таълим жараёни танланди.

Тадцицотда тизимлилик, киёсий-мантикий тах,лилдан фойдаланилди.

Тадцицотнинг эмпирик манбасини анкета суровномалари натижалари ташкил этди.

Мавзу буйича илмий изланишларнинг цисцача та^лили.

Укитувчиларнинг эргономик маданиятини ривожлантириш мух,итини тавсиф-лаш учун аввало ушбу концепциянинг маз-мунини аниклаш керак. Педагогик энцикло-педияда куйидагича талкин берилган: "Мух,ит тушунчаси одамларнинг ижтимоий, маданий, иктисодий омиллари ва табиий яшаш шаро-итларини уз ичига олади". Куриб турганин-гиздек, бу таъриф жуда ноаник. Шунинг учун

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021,9 (106)

г

30

ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ / ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ТЕХНОЛОГИИ

л

V_____________________________________________

муаллифлик х,ук,ук,и позицияларига мурожаат киламиз1.

В.С.Ледневнинг ишида мух,итнинг таркиби бошланFич нукта сифатида ишлатилади. "Педагогика аксиомаларидан бири шундаки, таъ-лим жараёни таълимнинг максади ва вазифа-сига жавоб берадиган, педагогик технология талаблари, жамиятнинг чекланган иктисодий имкониятлари ва шартлари билан чегаралан-ган ахборот технологиялари даражаси, мах-сус ташкил этилган дидактик(педагогик) мух,ит мавжудлигини назарда тутади"1 2.

В.И.Козырь ушбу концепцияга куйидаги маънони киритади: "Педагогик восита-

лар атрофдаги табиий ва ижтимоий дунё билан биргаликда укувчилар учун улар-нинг яшаш мух,итини шакллантиради. Таълим мух,ити кенг, очик, узгарувчан тизимдир. Бун-дай сифатга таълим муассасасининг узи х,ам, ташки ижтимоий-педагогик мух,ит х,ам ихти-ёрида булган барча педагогик воситаларни бирлаштириш асосида эришиш мумкин"3. В.И.Козырь ижтимоий-педагогик мух,ит кон-цепцияси сунъий равишда яратилган укув мух,итини х,ам, табиатни, маданият объект-лари ва х,одисаларини, бошка одамларни ва усаётган одамнинг узини х,ам уз ичига олган кундалик инсон х,аётининг табиий мух,итини уз ичига олади, чунки бу шарт уз ривожланиши шартини белгилайди деб таърифлайди.

Г.М.Коджаспирова бу тушунчаларни умум-лаштириб: таълимнинг тарбиявий мух,ити,

биринчиси "махсус равишда педагогик максадларга мувофик, уларнинг дунё, одам-лар, х,ар бири билан муносабатларини шак-ллантиришга каратилган болалар х,аётини ташкил этиш шартлари тизими" деб х,исоблайди4.

А.А.Макарени ва бошкалар мактаб укувчиларини узгарувчан турмуш шаро-

1 Лернер П.С. Учителю об инженерно-техническом проектировании // Школа и производство. 1999. - №

2. - С. 21-23.

2 Левин В.А. Экспертиза школьной образовательной среды. - М.: Сентябрь, 2000. - 123 с.

3 Козырь В.И. Теоретико-экспериментальное прогнозирование развития У МБ в школах как компонент социально-педагогических технологий // Методика изучения и распространения передового опыта. Контроль за состоянием и использованием УМБ школ. - М.: РАО.

- 1990. - 213 с.

4 Коджаспирова Г.М., Коджаспиров А.Ю. Педагогиче-

ский словарь. - М.: Изд. центр Академия, 2000. -176 с.

итларига мослашишда маданий ва ижо-дий мух,итнинг роли канчалик мух,имлигини курсатиб беришади. Маданий ва ижодий мух,ит - бу шахснинг интеллектуал, бадиий ва амалий ривожланишига каратилган таълим муаммоларини х,ал килиш жараёнида инсонни шахсга айлантиришга ва кейинчалик индиви-дуалликка айланишига ёрдам берадиган мод-дий ва маънавий омиллар ва воситаларнинг комбинацияси эканлигини атрофлича ёрити-шади5.

В.А.Левин мактабдаги таълим мух,итини текшириш муаммосини урганиб чикди ва куйидаги таърифни берди: "Таълим мух,ити

- бу шахсни шакллантириш учун таъсир-лар ва шароитлар тизими, шунингдек, унинг ривожланиш имкониятлари, ижтимоий ва фазовий-объектив мух,ит"6.

Куриб турганимиздек, тадкикотчилар томо-нидан концепциянинг талкини куп киррали, аммо мазмуни ва мох,ияти умумий х,олда мос келади.

Шундай килиб, мух,ит - бу шахс билан алокада булган ва узини узи ривожланаётган пайтда билвосита ва бевосита шахсият ривожланишига таъсир килувчи куплаб таркибий компонентлардан ташкил топган ажралмас тизимдир.

Мух,ит муаммосини куриб чикишнинг турли жих,атларига ойдинлик киритамиз. Укитувчиларнинг эргономик маданиятини ривожлантириш нуктаи назардан бизни укув билиш мух,ити муаммоси кизиктиради.

Башмаков М.И., Позняков С.Н., Резник Н.А. ахборот мух,ити муаммосини урганиб "Ахборот мух,ити инсон билимлари билан алока килиш тизимидир ва тупланган билимлар-нинг мазмунини ташкил этувчи маълумот-ларни саклаш, тузиш ва такдим этиш учун х,ам, уни узатиш, кайта ишлаш ва бойитиш учун х,ам хизмат килади" деган фикр билдиришади ва ушбу тушунчани шундай изох,лашади7.

Мух,ит тушунчасининг мазмунини тавсиф-лаб, Сова А.Я. ва Гершунская Р.С. ахборот-

5 Лернер П.С. Учителю об инженерно-техническом проектировании // Школа и производство. 1999. - №2.

- С. 21-23.

6 Чередов И.М. Формы учебной работы в средней школе. - М.: Просвещение, 1988. -160 с.

7 Башмаков М.И., Поздняков С.П., Резник Н.А. Информационная среда обучения. - СПб.: Свет, 1997. - 400 с.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021,9 (106)

ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ / ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ТЕХНОЛОГИИ

31

субъект мух,итини таърифлашади: А.Я.Сова бу укувчи ва укитувчини ураб турган нарса, деб х,исоблайди, аммо укитувчи томонидан аник укув максадларига, мактаб укувчиларининг билим кобилиятларига уларнинг индивидуал хусусиятларига мувофик равишда ишлаб чикиладиган укув жараёнида укув-билиш мух,итининг факат маълум бир кисми катнашади, дейди, Р.С.Гершунскаянинг нуктаи назари А.Я.Сованинг позициясига зид кел-майди, аммо муаллиф бу таркибни бир оз бошкача талкин килади - таълим-тарбия жараёнининг максадларини амалга оширишда фойдаланиладиган идеал ва моддий объект-лар туплами сифатида, укув билиш мух,ити музлатилган эмас, лекин улчовсиз кенг концепция, у бизнинг билим доирамиз кенгай-гани сайин кенгайиб боради ва бу жараён узаро боFлик ва чексиздир1.

Н.А.Пугал укув билиш мух,итида таълимнинг асосий максадларини амалга ошириш учун зарур булган барча укув ускуналари билан жих,озланган синфни кандай булишини куриб чикади1 2.

Т.С.Назарова ва Е.С.Полат укув билиш мух,итини замонавий педагогик фан

ва амалиёт даражаси, илмий-техник тараккиёт ютуклари ва ижтимоий-иктисодий шароитлар асосида ишлаб чикиш керак, деб х,исоблайди. Уларнинг фикрига кура ушбу мух,ит "узаро таъ-сирли таълим ва тарбия, узаро ёрдам, шери-клик ва х,амкорлик мух,ити сифатида тасаввур килинган, укувчиларга турли хил иш шаклла-рини, мех,нат ва дам олишнинг кулай усулла-рини танлаш, жисмоний ва ахлокий саломат-ликни саклаш ва мустах,камлаш имкониятини берадиган мух,ит"3.

Куриб турганингиздек, куплаб

тадкикотчилар укув билиш мух,итининг

мух,имлигини таъкидлайдилар.

1 Симонов В.П. Педагогический менеджмент: 50 ноу-хау в управлении педагогическими системами. - М.: Педагогическое общество России, 1999. - 430 с.

2 Педагогическая энциклопедия. Т. 4. - М.: Советская энциклопедия, 1968. - 911 с.

3 Пугал Н.А. От приборов к комплексам, от комплексов

к системам. // Народное образование. 1997. - №10. - С. 81-84

Асосий цисм.

Укув билиш мух,ити - бу укитувчи ва укувчилар фаолияти амалга ошириладиган моддий шароитлар, бошкача айтганда, х,ар хил турдаги укув жих,озлари билан жих,озланган х,амда укитувчилар ва укувчилар фаолиятига мослаштирилган хона 4.

Замонавий мактабда шаклланган укув билиш мух,ити укув жараёнини замон тенден-цияларига мос равишда кайта тиклашга имкон берадиган ва келажакда мактабининг асосини ташкил этадиган мослашувчан булиши керак.

Шундай килиб, укувчиларни укув хонала-рида ва устахоналарда укитиш самарадор-лиги уларда кулай мух,ит, шу жумладан тар-кибий кисмлар - шароитларнинг яратилишига боFлик деб таъкидлаш учун асослар мавжуд-лигини кайд этиш мумкин.

Юкорида зикр этилган тадкикот ишларида таъкидланган кулай мух,итни яратиш шарт-ларини умумлаштириб, муаллиф сифатида уларни 1-жадвалда такдим этамиз.

Укитиш моделини ишлаб чикиш, танлаш ва купинча таълим воситаларининг индивидуал намуналарини яратиш, шунингдек улардан комплекс фойдаланиш шартлари укитувчини лойих,а фаолиятининг узига хос хусусиятларига дуч келишга мажбур килади.

Сунгги 30-40 йил ичида эргономик лойих,алаш, дизайн тизими, интерьер, фанга айланди, бунда техник - иктисодий курсаткичларни яхшилашнинг асосий вази-фасини х,ал килишда техник ва технологик, ижтимоий, экологик ва эргономик омиллар х,исобга олинади. Сунгги 20 йил ичида эргономик лойих,алашнинг мух,им хусусияти "инсон омили"ни х,исобга олган х,олда, х,ар кандай лойих,анинг инсонга психологик, антропометрик, ижтимоий ва х,атто узига хос индивидуал хусусиятларига йуналтирилганлиги х,исобланади.

Ушбу тенденция технократик фикрлаш томонидан позицияларнинг гуманитар фой-

4 Ястребцева Е.Н. Концепция развития учебноматериальной базы школьной медиатеки. - М., 1990.

- 19 с.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021,9 (106)

г

32

ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ / ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ТЕХНОЛОГИИ

л

V_______________________________________________________________________________________________________________у

1-жадвал. К,улай мух,ит яратиш учун шароитлар1

Компонентлар Тадбик, этиш шартлари

Моддий-техник Етарли майдон; ускуналарнинг мавжудлиги, жойлашиши ва хрлати, асбобсозлик воситалари; меъёрий материаллар, реактивлар ва бошк,алар билан таъминлаш; ускуналарга сифатли ва уз вак,тида техник хиз-мат курсатиш; мехнат хавфсизлиги ва ёнсин хавфсизлиги талабларига риоя килиш.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Санитар-гигиеник Оддий табиий ва сунъий ёрумик; биноларнинг мувофиклиги, унинг холати ва сак,ланиши санитария-гигиена стандартлари ва талабларига; окилона харорат шароитлари, хаво алмашинуви ва шамоллатиш; чанг, газ микдори, шовк,иннинг минимал даражаси; окилона хаво намлиги; санитария-гигиена воситалари ва биринчи ёрдам курсатиш воситалари билан жихозлаш.

Эстетик Дизайн талабларига мувофик биноларни ва жихозларни буяш учун ранглар схемаси; ободонлашти-риш; дизайн услуби ва мазмуни.

Техник-педагогик Укувчилар учун окилона иш режимини саклаш; хар бир укувчини одатдаги жихозланган иш жойи билан таъминлаш; индивидуал укитувчининг иш жойини жихозлаш; индивидуал ва гурухли иш шакллари учун шароит яратиш; мехнатни илмий асосда ташкил этиш талабларига мувофиклиги.

дасига таслим булишини акс эттиради. Бу факт П.С.Лернер асарида кайд этилган1 2.

Эргономика - бу эргономик лойихалаш учун табиийки фан асосидир. Унинг асосла-рини билмасдан таълим воситалари ва унинг атрофидаги укув билиш мухитини малакали ва окилона ишлаб чикиш ва амалга ошириш мумкин эмас.

Таълим воситалари ва укув билиш мухити яратувчиларини эргономика ягона тала-блар тизимига боFланган психология, физиология, гигиена, антропология билимлари билан куроллантиради. Бундан ташкари, таъ-лим воситаларини яратишда, укув билиш мухитини ташкил килишда, инсон ушбу мухитда ёки ушбу таълим воситаси билан нима ва кандай ишлаши хакида хар томон-лама тушунча беради. Шундай килиб, нафакат эргономик курсаткичларнинг хусусиятларини, балки улар асосида лойих,алаштирилган объ-ектларнинг эргономик хусусиятлари кандай шаклланишини хам билиш мухимдир. Ушбу максад учун лойиха таклифларини ишлаб чикиш ва бахолаш махсус тармок - эргономик лойихалаш ажралиб туради. Ушбу сохдда "лойихани башорат килиш" га алохида эътибор берилиши керак, бу энг яхши вариантларни танлаш ва лойихалаш жараёнида нотуFри карорларни фильтрлаш имконини беради.

Одамларнинг укув воситаси билан узаро муносабатларининг х,акикий жараёни одатда

1 Жадвал макола муаллифи томонидан олиб борган тадкикот натижаоари асосида тузилган.

2 Леднёв В.С. Материально-техническая база системы непрерывного образования и факторы её развития // Методология теоретико-экспериментального прогнозирования развития УМБ общеобразовательной школы.

- М.: РАО. 1990. - 317 с.

умумий курсатмалар ва узига хос эргономик талаблардан ташкарига чикади. Бун-дай холда, таълим воситалари билан фаоли-ятни лойихалаштириш муаммоси, нафакат фан мухитини, балки ундаги фаолиятни лойихалаштириш муаммоси пайдо булади. Ва бу фаолият психофизиологик, эстетик, ижти-моий ва маънавий жихатдан кулай булиши керак.

Эргономик лойихалаш мураккаб булиб, факат махсулот ишлаб чикилганида эмас, балки у лойиха бутун комплексда амалга оши-рилади.

Шундай килиб, бирор нарсани лойихалашдан укув билиш мух,итини лойих,алашга утиш билан боFлик х,олда, лойих,а, яратиш ва ишлаб чикариш технологиясининг турли боскичларида ишлатиладиган эргономик билимларнинг роли айникса ошиб бормокда. Укитувчиларнинг эргономик маданиятини ривожланиш жараёнида юзага келадиган эргономик маълумотларга булган эх,тиёж жуда хилма-хил. Эх,тиёжни кондириш имкониятлари, бир томондан, укитувчилар тайёрлашда кас-бий тайёргарлик бериш даражаси билан бел-гиланса, иккинчи томондан, эргономикага оид маълумотларнинг х,олати билан белгиланади. Иккала саволда х,ам сезиларли кийинчиликлар мавжуд. Укитувчиларнинг эргономик тайёргар-лиги даражаси етарли даражада эмас ва педагогика олий таълим муассасаларида бундай тайёргарлик умуман йук.

Укитувчиларнинг эргономик маданиятини ривожлантириш мух,итини лойих,алаштириш учун унга ташки томондан таъсир килувчи омилларнинг таъсирини х,исобга олиш керак, яъни лойих,алаштирилган объектнинг

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021,9 (106)

ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ / ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ТЕХНОЛОГИИ

33

1-расм. Эргономик маданиятни ривожлантириш мух,ити мазмуни ва технологик тизими1

"укитувчи-укувчи-мух,ит-укув воситаси" тизи-мидаги урни тутрисида маълумотларни, шунингдек инсоннинг тегишли психофизиологик, антропометрик ва гигиеник хусусиятла-рини х,исобга олишга имкон берадиган фазо-вий ва вактинчалик шароитларни. Шунингдек, укув билиш мух,итини эргономик ва педаго-гик лойих,алаштиришнинг мох,ияти курсатилган хусусиятлар ва фазилатларни, таълимнинг моддий шароитларини таъминлашдан ибо-рат булиб, шу асосда укитувчи ва укувчи фао-лиятининг рационал шакллари ва усуллари шакллантирилади, уларни такомиллаштириш имкониятлари яратилади.

Илмий ишлар ва тадкикотларда педагогик ва эргономик лойих,алаш технологиясини тав-сифлаш тажрибаси мавжуд1 2. Биз ушбу тадкикот ишларига ва юкорида зикр этилганларга асос-ланиб укитувчиларнинг эргономик мадани-ятини ривожлантириш мух,итини мазмуни ва амалга ошириш технологик тизимини муал-

1 Схема муаллиф томонидан тузилган.

2 Окулова Л.П. Трудовая деятельность педагога современного вуза (эргономический аспект) // Современные проблемы наук: коллективная монография. - Ижевск: Изд. центр «Удмуртский университет», 2016. С. 79-101.

лиф сифатида куйидаги схема шаклида такдим этамиз (1-расм).

Укитувчиларнинг эргономик мадания-тини ривожлантириш мух,итини шаклланти-риш нуктаи назаридан эргономик ва педагогик ёндашувнинг ах,амияти яккол намоён булади.

Юкорида таъкидлаб утилганидек, янги тех-нологиялар ва турли хил саноат технологи-яларининг таълим сох,асига кириб бориши укитувчидан нафакат билимларнинг таржи-мони булиш кобилиятини, умуман укув жара-ёни ва унинг алох,ида таркибий кисмлари узига хос булган шароитда укитувчи-технолог ролида х,аракат килишини х,ам талаб килади.

Шунингдек, эргономик интегратив ёнда-шувли, тизимли-когнитив-рефлексив таълим мух,ити негизида укитувчиларнинг эргономик маданиятини ривожлантириш моделини унинг компонентлари алокадорлигини таъминловчи шаклда ишлаб чикиш зарурлигини аникладик. Укитувчиларнинг эргономик маданиятини ривожлантириш муаллифлик моделини унинг таркибига кирувчи компонентларни инобатга олиб 2-расм шаклида такдим этамиз.

Модель тушунчаси пайдо булгандан буён моделнинг табиатда мавжуд сифат наму-наси таърифидан бошлаб, то модель наза-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021,9 (106)

г

34

ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ / ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ТЕХНОЛОГИИ

л

V_______________________________________________________________________________________________/

2-расм. Ук,итувчиларнинг эргономик маданиятини ривожлантириш муаллифлик модели компонентларининг ало^адорлиги1.

■-------------з-------------------------------------------•

Мацсад: Укитувчиларнинг эргономик маданиятини оивожлантиоиш

1

1 Схема муаллиф томонидан тузилган.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021,9 (106)

ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ / ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ТЕХНОЛОГИИ

35

риясининг катор олимлар томонидан жид-дий илмий тадкикот объектигача булган муайян тараккиёт йулини босиб утди. В.А.Штофф моделни бирор мах,сулотни омма-вий тарзда тайёрлаш, кандайдир бир объ-ектнинг исталган намунасини кенг маънода лойих,алаш ёки унинг «уринбосари» сифа-тида фойдаланадиган х,одиса ёки жараён учун «намуна» (эталон, стандарт) сифатида бел-гилайди1. В.А.Штофф фикрларига кушилган х,олда моделни "тадкикот объектини узида акс эттириш оркали уни шундай алмаштиришга кодир булган х,аёлан тасаввур килинадиган ёки моддий амалга ошириладиган х,амда уни урганиш бизга обьект туFрисида янги маълу-мотларни берадиган тизим сифатида курамиз". Биз В.А.Штофф карашларини эътироф этган х,олда моделни "тадкикот обьектини амалга оширадиган ёки уни узида акс эттирадиган узлаштириш объекти туFрисида янги ахборот-ларни берадиган, аклан тасаввур килинадиган ёки моддий амалга ошириладиган тизим", деб таърифлаймиз. Мазкур таърифдан англаш мумкинки, модель объектларнинг узига хос хусусиятлари, вазифалари, шунингдек бошка воситалар ёрдамида урганиб булмайдиган узаро алокалари х,амда амалга ошириш андо-засини намоён этиш туFрисида тасаввурларни беради. Модель берилаётган хрдисалар тар-киби ва ривожланишининг бориши эх,тимолий алокасини намойиш килади. Тажриба-синов ишлари моделда реал х,аракатларнинг акс этиш даражасини тасдиклайди ёки инкор этади.

Таълим-тарбия жараёнини ташкил этиш ва бошкариш кандай талабларга, коидаларга, меъёрлар ва шу кабиларга асосланиб ташкил этилса унга мос маданиятни ривожла-ниб боришига олиб келади. Амалга оширил-ган илмий тах,лилларни умумлаштирган х,олда куйидаги хулосаларга келинди:

1. Эргономик компетентликни

муваффакиятли ривожлантириш жара-ёни билан боFл и к булган жих,атларни тизим-лаштириш х,амда укитувчиларнинг эргономик маданиятини ривожлантириш вазифалари, укув билиш мух,итини, укитиш восита-ларини педагогик жараён субъектлари фао-лиятига тулик мослаштиришнинг дидактик

1 Штофф В.А. Проблемы методологии научного познания / В.А.Штофф. - М.: Высшая школа, 1978. - 269 с.

шарт-шароитларини ишлаб чикиш долзарбли-гини курсатади.

2. Укитувчиларнинг эргономик маданиятини ривожлантириш мух,ити мазмуни ва амалга ошириш технологик тизимида эргономик маданиятни ривожлантириш учун ишлаб чикилган асосий тушунчаларни келти-риб утилган кетма-кетликда узлаштирилиши ва укув билиш фаолиятини ташкил этилиши натижасидагина самарали булади.

3. Эргономик компетентлик укитувчининг ах,амиятга эга булган шахсий янги х,осил килинадиган хусусияти х,исобланади, уз-узидан пайдо булмайди ва таълим жараёни субъект-ларининг объектив мух,итдаги манзилли хатти-х,аракатларига боFлик булади.

4. Укитувчиларнинг эргономик маданиятини ривожлантириш моделини амалга ошириш тизимли, фаолиятли ва компетентли ёнда-шувлар базасида муваффакиятли амалга оши-рилади.

5. Муаллифлик моделини педагогик жара-ёнга татбик килиниши натижасида, юкори таълим самарадорлиги, хавфсиз ва кулай таълим мух,итини яратиш, укувчининг кадр-киммати, унинг х,аёти ва соFлиFини х,имоя килиш, сифатли таълим-тарбия жараёнларини ташкил этиш, укитувчиларининг касбий тайёргар-лиги савияси х,амда эргономик маданиятига куйиладиган талабларнинг бажарилиши таъ-минланади.

Хулосаларга таянган х,олда, амалий таклифларни келтирамиз:

1. Олий таълим тизимида тах,сил олаётган булажак укитувчиларни эргономик фаоли-ятга педагогик эргономика асослари фанини укитишни жорий килган х,олда тайёрлаш ва уларнинг эргономик маданиятини тизимли шакллантириш зарур.

2. Малака ошириш ва кайта тайёрлаш муас-сасалари тингловчи-укитувчиларининг эргономик маданиятини мунтазам ривожланти-риб бориш уларнинг касбий компетентлиги ва мах,оратини юксалиб бориш х,амда хавфсиз ва кулай таълим мух,итини яратиш, укувчининг кадр-киммати, унинг х,аёти ва соFлиFини х,имоя килиш, сифатли таълим-тарбия жараёнларини ташкил этиш)ни таъминловчи махсус укув модуллари жорий этилиши, илмий-тадкикот ишлари олиб борилиши максадга мувофик.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021,9 (106)

36 ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ / ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ТЕХНОЛОГИИ

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Башмаков М.И., Поздняков С.П., Резник Н.А. Информационная среда обучения. -СПб: "Свет", 1997. - 400 с.

2. Окулова Л. П. Трудовая деятельность педагога современного ВУЗа (эргономический аспект) // Современные проблемы наук: коллективная монография. - Ижевск: Изд. центр «Удмуртский университет», 2016. С. 79-101.

3. Коджаспирова Г.М., Коджаспиров А.Ю. Педагогический словарь. - М.: Изд. центр Академия, 2000. -176 с.

4. Козырь В.И. Теоретико-экспериментальное прогнозирование развития У МБ в школах как компонент социально-педагогических технологий // Методика изучения и распространения передового опыта. Контроль за состоянием и использованием УМБ школ. - М.: РАО. - 1990. -213 с.

5. Левин В.А. Экспертиза школьной образовательной среды. - М.: Сентябрь, 2000. -123 с.

6. Леднёв В.С. Материально-техническая база системы непрерывного образования и факторы её развития // Методология теоретико-экспериментального прогнозирования развития УМБ общеобразовательной школы. - М.: РАО. 1990. - 317 с.

7. Лернер П.С. Учителю об инженерно-техническом проектировании // Школа и производство. 1999. - №2. - С. 21-23.

8. Макареня А.А. Культуротворческая среда: статус, структура, функционирование. -Тюмень: ТОГИРРО. 1997. - 65 с.

9. Педагогическая энциклопедия. Т. 4. - М.: Советская энциклопедия, 1968. - 911 с.

10. Пугал Н.А. От приборов к комплексам, от комплексов к системам. // Народное образование. 1997. - №10. - С. 81-84.

11. Симонов В.П. Педагогический менеджмент: 50 ноу-хау в управлении педагогическими системами. - М.: Педагогическое общество России, 1999. - 430 с.

12. Чередов И.М. Формы учебной работы в средней школе. - М.: "Просвещение", 1988. -160 с.

13. Штофф В.А. Проблемы методологии научного познания / В.А.Штофф. - М.: "Высшая школа", 1978. - 269 с.

14. Ястребцева Е.Н. Концепция развития учебно-материальной базы школьной медиатеки. - М., 1990. - 19 с.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2021,9 (106)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.