Научная статья на тему 'ISSUES OF POLITICAL RELATIONS BETWEEN JALAL AD-DIN MENKBURNI AND THE BAGDAD CALIPHATE'

ISSUES OF POLITICAL RELATIONS BETWEEN JALAL AD-DIN MENKBURNI AND THE BAGDAD CALIPHATE Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
17
5
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Interpretation and researches
Область наук
Ключевые слова
Jalal ad-din Menkburni / khorezmshahs-anushteginids / Nesevi / Z. Buniyadov / Ibn al-Athir / Juweini / Rashid ad-din / Juzjani / Sibt ibn al-Javzi / Caliphs of Baghdad / An-Nasir.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Нуруллаева Қувонч Худойбердиевна

Although most of today's research on Jalal al-Din Menkburni admits that he was a talented military leader, he was an incompetent diplomat in terms of his political relations with neighboring countries. In particular, the issue of the relationship between Jalal ad-din Menkburni and the Arab caliphate is one of the most problematic topics. In this regard, this article is devoted to the problem of political relations between Jalal ad-din Menkburni and the Caliphs of Baghdad, and the article attempts to analyze the problem based on new views and approaches.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ISSUES OF POLITICAL RELATIONS BETWEEN JALAL AD-DIN MENKBURNI AND THE BAGDAD CALIPHATE»

"Interpretation and researches"

International scientific journal volume 1 issue 2

ISSUES OF POLITICAL RELATIONS BETWEEN JALAL AD-DIN MENKBURNI AND THE BAGDAD CALIPHATE

Нуруллаева ^увонч Худойбердиевна

Урганч Давлат университети Тарих йуналиши магистранти УрДУ Тарих кафедраси доценти, т.ф.д. Машарипов ^.Ю. такризи асосида

https://doi.org/10.5281/zenodo.7586103

Abstract: Although most of today's research on Jalal al-Din Menkburni admits that he was a talented military leader, he was an incompetent diplomat in terms of his political relations with neighboring countries. In particular, the issue of the relationship between Jalal ad-din Menkburni and the Arab caliphate is one of the most problematic topics. In this regard, this article is devoted to the problem of political relations between Jalal ad-din Menkburni and the Caliphs of Baghdad, and the article attempts to analyze the problem based on new views and approaches.

Key words: Jalal ad-din Menkburni, khorezmshahs-anushteginids, Nesevi, Z. Buniyadov, Ibn al-Athir, Juweini, Rashid ad-din, Juzjani, Sibt ibn al-Javzi, Caliphs of Baghdad, An-Nasir.

ЖАЛОЛИДДИН МАНГУБЕРДИНИНГ БАГДОД ХАЛИФАЛИГИ БИЛАН СИЁСИЙ МУНОСАБАТЛАРИ МАСАЛАСИ

Маколанинг кискача мазмуни: Хрзирги кунда Жалолиддин Мангуберди хакидаги тадкикотларнинг аксариятида унинг иктидорли лашкарбоши булганлиги тан олинсада, аммо унинг кушни давлатлар билан сиёсий муносабатлари масаласида ношуд сиёсатчи булганлиги таъкидланади. Айникса, Жалолиддин Мангубердининг араб халифалари билан муносабатлари масаласи жуда муаммоли мавзулардан хисобланади. Шу жихатдан олганда мазкур макола Жалолиддин Мангубердининг Багдод халифалари билан сиёсий муносабатлари муаммосига багишланган ва маколада муаммо янгича карашлар ва ёндашувлар асосида тахлил килишга харакат килинган.

Калит сузлар: Жалолиддин Мангуберди, хоразмшох-ануштегинийлар, Насавий, З.М. Буниёдов, Ибн ал-Асир, Жувайний, Рашидиддин, Жузжоний, Сибт ибн ал - Жавзий, Багдод халифалари, Ан-Носир.

ВОПРОСЫ ПОЛИТИЧЕСКИХ ОТНОШЕНИЙ ДЖАЛАЛ АД-ДИНА МЕНКБУРНИ С БАГДАДСКИМ ХАЛИФАТОМ

Аннотация: Хотя в большинстве сегодняшних исследований о Джалал ад-дина Менкбурни признается, что он был талантливым военачальником, но был некомпетентным дипломатом с точки зрения своих политических отношений с соседними странами. В частности, вопрос взаимоотношений Джалал ад-дина Менкбурни с арабским халифатом является одной из самых проблемных тем. В связи с этим данная статья посвящена проблеме политических отношений Джалал ад-дина Менкбурни с багдадскими халифами, и в статье делается попытка проанализировать проблему на основе новых взглядов и подходов.

Ключевые слова: Джалал ад-дин Менкбурни, хорезмшахи-ануштегиниды, Несеви, З. Буниядов, Ибн аль-Асир, Джувейни, Рашид ад-дин, Джузджани, Сибт ибн аль-Джавзи, Багдадские халифи, Ан-Насир.

Жалолиддин Мангуберди хаёти ва сиёсий-харбий фаолиятининг энг муаммоли сахифалари бу шубхасиз унинг кушни давлатлар билан муносабатлари масаласидир. Жалолиддин Мангуберди хакидаги энг асосий ёзма манбаларнинг бу борадаги маълумотлари хам турлича булиб, чукур киёсий тахлилни талаб килади. Жумладан, буюк саркарданинг Аббосийлар араб халифалиги билан муносабатлари хакида маълумотлар берувчи ёзма манбаларни, унда келтирилган маълумотларга караб уч гурухга булиш мумкин: биринчи гурух манбалари Жалолиддин Мангубердининг халифалар билан муносабатларида асосан унинг тугри йуналишда олиб борганлигини таъкидласалар (ан-Насавий, Жувайний ва Рашидиддин), иккинчи гурух манбалари эса бу борада мутлако акси ёндашув асосида бахо берилган (Ибн ал-Асир ва унинг асаридан фойдаланиб уз асарларини ёзган тарихчилар). Учинчи гурух манбалари муаллифлари Жалолиддин Мангубердининг халифалик билан муносабатлари масаласидаги маълумотларни келтириб утсаларда, тарихчи сифатида унга уз муносабатини билдирмаганлар (Жузжоний, Сибр ибн ал-Жавзий).

Биринчи гурух манбалар ичида энг асосий манба бу Жалолиддин Мангубердининг шахсий котиби, саркарданинг умри охиригача кечган жараёнларда ва сиёсий-харбий вокеаларда бирга булган, бу вокеа-жараёнларнинг бевосита шохиди булган Шахобиддин ан-Насавийнинг "Сийратус-султон Жалолиддин Мангуберди", яъни "Султон Жалолиддин Мангубердининг хаёт тафсилоти" асаридир. Бу асарда халифалик билан Жалолиддин Мангубердининг муносабатларига батафсил тухталиб утилган булиб, муаллиф шу давр вазиятидан келиб чикиб хамда Багдод халифаларининг илгаридан хоразмшохларга нисбатан душман сиёсат юритиб келганликларини яхши билган холда бу муносабатларга бахо берган, албатта.

Жалолиддин Мангубердининг Багдод халифаси билан энг дастлабки норасмий муносабати унинг Х,индистондан Кирмон ва Форс вилоятларига кириб келган пайтдаёк бошланган булиб, халифалик хоразмшохлар давлатининг емирилишидан фойдаланиб, бу худудларда узларининг тулик хукмронлигини урнатишга киришиб кетган эдилар. Аммо, 1224 йилда бу худудларга Жалолиддиннинг кириб келиши уларнинг режаларини бузиб юборди. Шунинг учун Жалолиддиннинг Багдод халифалигига юришидан хам кузланган максад халифаликни босиб олиш ёки тугатиш булмасдан, бу худудларда халфаликнинг айнан шу таъсирига ва уз хукмронликларини урнатиш борасидаги харакатларига чек куйиш эди. Жалолиддиннинг бу максадини ан-Насавий аник очиб бера олган7.

Хуллас, Жалолиддиннинг Х,индистондан аввал Ирокка, сунг Озарбайжонга кайтиши хамда унинг куч-кудрати ва обру-эътиборининг ошиб бориши халифа ан-Носирни безовта кила бошлайди ва у кандай булмасин Султонни йук килиш ниятида булади8. Бу вокеалар хоразмшохларга гаразгуйлик рухида караган Ибн ал - Асирда бошкача рухда акс этган. Жумладан, Жувайний ва Рашидиддин асарларида уз аксини топган Жалолиддиннинг дастлаб халифадан ёрдам олиш учун ва биргаликда мугулларга карши курашиш нияти билан келганлиги масаласи Ибн ал - Асирнинг асарида уз аксини топмаган9.

Мусулмон дунёсининг хомийлари хисобланган халифалар, айникса, халифа ан-Носир бутун мусулмон оламини мугулларга карши бирлаштириш урнига, уз манфаатларини юкори куйган холда хамда уз шахсий хохишини юкори куйиб, Жалолиддинни йук килишга ва бошка мусулмон хукмдорларни хам унга карши куйишга харакат килади. У шу максадда Озарбайжон хукмдори, уз укаси Пиршохнинг тогаси Игон Тоисийни ва Пиршохнинг узини Жалолиддинга карши чикишга кундиради. Натижада, Игон Тоисий 50 минглик кушин билан Жалолиддинга карши юриш килади. Аммо, Х,амадон ёнидаги жангда Жалолиддиндан маглубиятга учрайди10.

Шундан сунггина Жалолиддин энди халифаликнинг пойтахти Багдодга юриш килишга карор килади ва бу хакда халифани огохлантирди. Лекин, Жалолиддин бу юришдан олдин, яна бир бор халифа ан - Носир билан

7 Машарипов Жалолиддин Мангубердининг жахон сиёсий ва харбий тарихидаги урни. - Т.: Yoshlar media print, 2021. - Б. 112-122.

8 Жувайний Алоуддин Атомалик. Тарихи Жахонкушо.(Жахон фотихи тарихи)./ Масъул мухаррирлар: Х,.Болтабоев, М. Махмудов. - Тошкент: MUMTOZ SO'Z, 2015. - Б.382-383; Рашид ад-Дин. Сборник летописей: в 3 томах. Том 1. Кн.2./ Пер.: О.И. Смирновой. М. - Л.: Изд - во АН СССР, 1952. - С.241.

9 Ибн ал-Асир. Ал-Камил фи-т-та'рих. Полный свод истории / Перевод с арабского языка, примечания и комментарии П.Г. Булгакова [дополнения к переводу, примечаниям и комментариям, введение и указатели Ш.С. Камолиддина]. - Ташкент; Цюрих: Изд-во АН РУз, 2005. - С.370-372.

10 Шихобиддин Мухаммад ан-Насавий. Султон Жалолиддин Мангуберди хаёти тафсилоти. / Камол Матёкубов таржимаси./ - Т.:: O'zbekiston, 2006. - Б.133, 135; Буниёдов З. Ануштегин Хоразмшохлар давлати (1097-1231). - Тошкент: Мумтоз суз, 2012. - Б.205-206.

келишишни ва умумий душман мугулларга карши биргаликда харакат килишни таклиф килган. Аммо, халифа бу илтимосни нафакат жавобсиз колдиради, балким, Жалолиддинга карши 20 минг кишилик кушин жунатади. Чорасиз колган Жалолиддин Гут деган жойда халифанинг Куштемур бошчилигидаги кушинини тор-мор келтиради11.

Араб тарихчиси Сибр ибн ал-Жавзийнинг маълумотига асосланиладиган булса, у Жалолиддиннинг халифаликка карши юришига халифанинг Чингизхонга яширинча мактублар юбориб, уларда мугул хукмдорини Хоразм давлати устига юриш килишга даъват этганлигини сабаб килиб келтиради12. Аммо, Жалолиддиннинг хатти-харакатларидан, хакикатдан хам унинг асосий максади халифа ёрдамида мусулмон олами хукмдорларини бирлаштириб, мугул балосини даф этиш ва хоразмшохлар давлатини кайтадан тиклаш булганлиги кузга ташланади. Шунинг учун хам халифа кушинларини енггандан сунг, Жалолиддин Багдод атрофларини камал килгани билан аскарларига бу шахарга юриш килмасликларини буюради. У Богдод якинига келиб, 12 кун туриб, яна Озарбайжон томонга кайтиб кетади. Аммо, халифа Ирбил хукмдори Музаффариддин Кук Бури бошчилигидаги яна бир кушин юборади. 1225 йилнинг апрел - май ойларида булган жангда Жалолиддин халифаликнинг бу

" 13

кушинини хам енгади13.

З. Буниёдов китобида ана шу вокеалардан сунг Жалолиддин Мангубердининг Дамашк хукмдори ал - Малик ал - Муаззам Исога (1218 -1237 йиллар) ёзган мактубин келтирилган. Бу мактубда Жалолиддин халифага карши юриш бошлашга даъват этганлиги, бунинг асосий сабаби эса кофирларнинг ислом мамлакатларига бостириб киришига халифа сабабчилиги, буни халифанинг уларга ёзган мактуби исбот булиб, бу мактуб унинг кулида

Тадкикотчи К. Машарипов фикрига кура, Жалолиддин халифанинг мугулларга хоразмшохларга карши юриш уюштиришга даъват этганлигини билсада, халифа билан яна бир бор келишишга харакат килиб курган. Негаки, халифанинг обру - эътибори хукмдорлар олдида тушиб кетган булсада, унинг мусулмон дунёсидаги обруйи барибир улкан эди. Шу жихатдан олганда, Жалолиддин халифадан мугулларга карши кураш йулида мусулмон дунёсини бирлаштиришини умид килган холос. Аммо, у максадига эриша олмагач, юкоридаги мактуб билан хукмдорларга мурожаат килган булиши мумкин. Шу

11 Жувайний. Тарихи жахонгушо. (Жахон фотихи тарихи). Б.382-383; Рашидаддин. Сборник летописей. С.241; Ибн ал-Асир. Ал-камил фи-т-та'рих. (Полный свод истории).С.370-371.

12 Ан-Насавий. Султон Жалолиддин Мангуберди хаёти тафсилоти. Б.338-339. Буниёдов З. Ануштагин -Хоразмшохлар давлати. - Б.205-206.

13 Жувайний. Тарихи жахонгушо. (Жахон фотихи тарихи). Б.382-383; Рашидаддин. Сборник летописей. С.241.

14 Буниёдов З. Ануштагин - Хоразмшохлар давлати. - Б.207.

билан бирга, Жалолиддин барча мусулмон хукмдорлари катори ислом дини ва унинг акидаларини хурмат килганлиги туфайли мусулмонларнинг гоявий маркази - Багдодга хужум килиб, бу мукаддас шахарни вайрон килишни истамаган15. Аммо, халифалар хам Жалолиддин куч-кувватидан куркиб хамда уз манфаатларидан келиб чикиб хеч качон уни куллаб-кувватламадилар. Хдтто халифалар Жалолиддин Мангубердига аждодлари эришган султон унвонини бермадилар. Уларнинг юритган бундай калтабин сиёсати натижасида Жалолиддин Мангуберди хам уларга умуман ишонмай куйди ва бу муносабат Жалолиддиннинг мугулларни енга олмаганлигининг хамда хоразмшохлар давлатини кайта тиклай олмаганлигининг энг асосий сабабларидан бири булиб колди.

Колаверса, у кейинчалик уз давлатини тузган Эрон, Озарбайжон ва Ирок худудларида хам нихоятда огир сиёсий вазият хукмрон эдики, халифалар бу эски адоватларни унутиш урнига унга карши турли хокимларни гиж - гижлаб, Жалолиддиннинг кучли давлат тузишига халакит килдилар. Айнан шу сабабга кура, Жалолиддиннинг энг асосий душмани булган мугуллар билан кураши тарихида уч йил: 1227-1230 йиллар ораси нисбатан осойишта кечсада, бу вазиятдан фойдаланиб, у мугулларга карши кучли иттифок тузиб, охир - окибат уларни уз юрти Мовароуннахрдан хам кувиб чикариш каби максадига эриша олмади. Чунки, шу йиллар ичида мусулмон дунёси мамлакатларида узаро низо, нифок ва адоватнинг нихоятда кучайиб кетганлигига айнан халифалар энг асосий сабабчи булган эдилар16.

Аммо, юкорида таъкидланган иккинчи гурух манбаларида аббосийлар билан муносабатларнинг бузилишига Жалолиддин сабабчи килиб курсатилганлигини тушуниш мумкин. Чунки, улар уз хукмдорларининг манфаатлари доирасидагина фикр юритганлар холос. Ибн ал - Асир эса мугуллар хужуми натижасида ислом оламининг жуда катта зарар куришидан шу даражада таъсирланганки, бу вокеалар сабабларини тахлил килмасдан, факат уларнинг сабабчисини излайди ва ислом олами учун бу улкан мусибат сабабчилари деб эса у хоразмшохларни айблашдан нарига ута олмаган17.

Жалолиддин Хоразмшох мугулларга карши озодлик курашда шубхасиз яловбардори булди. Тухтовсиз утган кураш йилларида у уддабурон ташкилотчи ва улкан давлат арбоби сифатида узини курсатди. У киска вакт ичида Хоразмшохлар империясининг жануби гарбида, Эрон, Хуросон, Озарбайжон, Ирок худудида давлатни тиклади, кушин бошини бирлаштирди, бутун билими, кучини ватан мудофаасига каратди ва бу йулда катта муваффакиятларга

15 Машарипов К. Жалолиддин Мангубердининг жахон сиёсий ва харбий тарихидаги урни. - Б.119.

16 Машарипов К. Жалолиддин Мангубердининг жахон сиёсий ва харбий тарихидаги урни. - Б.212.

17 Машарипов К. Жалолиддин Мангубердининг жахон сиёсий ва харбий тарихидаги урни. - Б.213-214.

эришди хам. Бирок пировардида, ислом давлатлари хукмдорларининг калтабинлиги, ички зиддиятлар, амалдорларининг соткинлиги окибатида Жалолиддин мугулларга дош бера олмади ва 1231 йил августда шахид кетди.

Демак, Жалолиддин Мангубердининг мугулларни бутунлай енгиб, хоразмшохлар давлатини тиклай билмаганлигини, факат унинг ношуд сиёсатчи булганлиги билан боглайвермасдан, унинг яшаган даври, шу даврдаги сиёсий ва ижтимоий вазиятни илмий жихатдан кенг ва чукур тахлил килиш оркали, холисона хулоса чикариш асосидагина бахо бериш лозим. Бу борада айникса унинг Багдод халифалари билан муносабатлари масаласини жуда чукур тахлил килиш асосидагина хулоса чикариш лозим.

Фойдаланилган адабиётлар ва манбалар:

1. Буниёдов З. Ануштегин Хоразмшохлар давлати (1097-1231). - Тошкент: Мумтоз суз, 2012. - 256 б.

2. Жувайний Алоуддин Атомалик. Тарихи Жахонкушо.(Жахон фотихи тарихи)./ Масъул мухаррирлар: Х,.Болтабоев, М. Махмудов. - Тошкент: MUMTOZ SO'Z, 2015. - 504 б.

3. Ибн ал-Асир. Ал-Камил фи-т-та'рих. Полный свод истории / Перевод с арабского языка, примечания и комментарии П.Г. Булгакова [дополнения к переводу, примечаниям и комментариям, введение и указатели Ш.С. Камолиддина]. - Ташкент; Цюрих: Изд-во АН РУз, 2005. - 595 с.

4. Машарипов Жалолиддин Мангубердининг жахон сиёсий ва харбий тарихидаги урни. - Т.: Yoshlar media print, 2021. - Б.112-122 - 256 б.

5. Рашид ад-Дин. Сборник летописей: в 3 томах. Том 1. Кн.2./ Пер.: О.И. Смирновой. М. - Л.: Изд - во АН СССР, 1952. - 317 с.

6. Шихобиддин Мухаммад ан-Насавий. Султон Жалолиддин Мангуберди хаёти тафсилоти. / Камол Матёкубов таржимаси./ - Т.:: O'zbekiston, 2006. - 384 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.