Научная статья на тему 'ИСЛОМ ДИНИДА КАМБАҒАЛЛИК МУАММОСИ ВА УНИ ҚИСҚАРТИРИШ БЎЙИЧА ЁНДАШУВЛАРНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ'

ИСЛОМ ДИНИДА КАМБАҒАЛЛИК МУАММОСИ ВА УНИ ҚИСҚАРТИРИШ БЎЙИЧА ЁНДАШУВЛАРНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
786
32
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Ночорлик / камбағаллик / қашшоқлик / закот / ихтиёрий садақалар / ўзаро ҳамжиҳатлик / инфоқэҳсон / «Садақаи жория» / хайрия жамоат фонди / зиҳор / зиҳор каффорати / фитр садақаси / баззоз / қаффол / зажжож. / Бедность / нищета / закят / добровольная милостыня / взаимная солидарность / милостыня / "Садакаи джория" / благотворительный общественный фонд / зихар / зихар каффорати / фитр садака / баззоз / каффол / зайжой.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Нозимжон К. Холмуродов

Ислом дини имкони бор кишиларни ишлашга, ўзи ва оиласи учун етарли даражада ризқ топишга саъйҳаракат қилишга буюради. Ишлашга имконияти йўқ, шунингдек, мерос ҳуқуқи асосида бирор моддий нарсани қўлга киритмаган, бисотида эҳтиёжини қоплайдиган маблағга эга бўлмаган кишиларга бой қариндошларини бириктириб қўяди ва уларга нафақа мажбуриятини юклайди. Лекин, ҳамма камбағалнинг ҳам бой қариндоши бўлавермайди. Ислом дини бундай чорасизларни ҳам назардан четда қолдирмаган. Аллоҳ таоло бой кимсаларга мол-дунёларидан камбағаллар ҳақини беришга буюрган (фарз қилган). Бу инкор этиб бўлмайдиган ҳукм ҳисобланади ва у закот дейилади. Закот фарз бўлишидан энг катта мақсад камбағалларни бой қилишдир.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПРОБЛЕМА БЕДНОСТИ В ИСЛАМЕ И ОСОБЕННОСТИ ПОДХОДОВ К ЕЕ СОКРАЩЕНИЮ

Ислам повелевает тем, кто может позволить себе работать и стремиться зарабатывать достаточно, чтобы обеспечить себя и свою семью. Нетрудоспособные, а также ничего не приобретшие материально на основании наследственного права и не имеющие средств для покрытия своих нужд, прикрепляют к ним своих состоятельных родственников и возлагают на них пенсионную обязанность. Однако не у всех бедняков есть богатые родственники. Ислам не игнорирует такое отчаяние. Аллах повелел богатым давать бедным из своего имущества. Это неоспоримое правило, и оно называется закят. Величайшая цель обязательного закята — сделать бедных богатыми.

Текст научной работы на тему «ИСЛОМ ДИНИДА КАМБАҒАЛЛИК МУАММОСИ ВА УНИ ҚИСҚАРТИРИШ БЎЙИЧА ЁНДАШУВЛАРНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ»

Oriental Journal of History, Politics and Law

ORIENTAL JOURNAL OF HISTORY, POLITICS AND

LAW

journal homepage: https://www.supportscience.uz/index.php/oihpl

THE PROBLEM OF POVERTY IN ISLAM AND THE PECULIARITIES OF APPROACHES TO ITS REDUCTION

Nozimjon K. Kholmurodov

Researcher

Bukhara State University Bukhara, Uzbekistan

ABOUT ARTICLE

Key words: Poverty, poverty, zakat, voluntary alms, mutual solidarity, almsgiving, "Sadaqai joriya", charitable public fund, zihar, zihar kafforati, fitr sadaqa, bazzoz, qaffol, zajjoj.

Received: 12.05.22 Accepted: 14.05.22 Published: 16.05.22

Abstract: Islam commands those who can afford to work and strive to earn enough to provide for themselves and their families. Those who are unable to work, as well as those who have not acquired anything materially on the basis of inheritance law, and who do not have the means to cover their needs, attach their wealthy relatives to them and impose a pension obligation on them. However, not all the poor have rich relatives. Islam does not ignore such desperation. Allah has commanded the rich to give to the poor out of their wealth. This is an undeniable ruling and it is called zakat. The greatest purpose of making zakat obligatory is to make the poor rich._

ИСЛОМ ДИНИДА КАМБАГАЛЛИК МУАММОСИ ВА УНИ ЩСЦАРТИРИШ БУЙИЧА ЁНДАШУВЛАРНИНГ УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ

Нозимжон К. Холмуродов

Тадцщотчи

Бухоро давлат университети Бухоро, Узбекистон

_МА^ОЛА ^А^ИДА_

Калит сузлар: Ночорлик, камбагаллик, кашшоклик, закот, ихтиёрий садакалар,узаро хдмжихдтлик, инфок-эх,сон, «Садакаи жория», хайрия жамоат фонди, зих,ор, зих,ор каффорати, фитр садакаси, баззоз, каффол, зажжож.

Аннотация: Ислом дини имкони бор кишиларни ишлашга, узи ва оиласи учун етарли даражада ризк топишга саъй-хдракат килишга буюради. Ишлашга имконияти йук, шунингдек, мерос хукуки асосида бирор моддий нарсани кулга киритмаган, бисотида эх,тиёжини коплайдиган маблагга эга булмаган кишиларга бой кариндошларини бириктириб куяди ва уларга нафака мажбуриятини юклайди. Лекин, хдмма камбагалнинг х,ам бой кариндоши булавермайди. Ислом дини бундай чорасизларни х,ам назардан четда колдирмаган. Алло^ таоло бой кимсаларга мол-дунёларидан камбагаллар хдкини беришга буюрган (фарз килган). Бу инкор этиб булмайдиган хукм х,исобланади ва у закот дейилади. Закот фарз булишидан энг катта максад камбагалларни бой килишдир._

ПРОБЛЕМА БЕДНОСТИ В ИСЛАМЕ И ОСОБЕННОСТИ ПОДХОДОВ К ЕЕ

СОКРАЩЕНИЮ

Нозимжон К. Холмуродов

Исследовател ь

Бухарский государственный университет Бухара, Узбекистан

_О СТАТЬЕ_

Ключевые слова: Бедность, нищета, Аннотация: Ислам повелевает тем,

закят, добровольная милостыня, взаимная кто может позволить себе работать и солидарность, милостыня, "Садакаи стремиться зарабатывать достаточно, джория", благотворительный обществен- чтобы обеспечить себя и свою семью. ный фонд, зихар, зихар каффорати, фитр Нетрудоспособные, а также ничего не садака, баззоз, каффол, зайжой. приобретшие материально на основании

наследственного права и не имеющие средств для покрытия своих нужд, прикрепляют к ним своих состоятельных родственников и возлагают на них пенсионную обязанность. Однако не у всех бедняков есть богатые родственники. Ислам не игнорирует такое отчаяние. Аллах повелел богатым давать бедным из своего имущества. Это неоспоримое правило, и оно называется закят. Величайшая цель обязательного закята — сделать бедных богатыми.

КИРИШ

Ислом динида инсонни ночорлик гирдобидан халос килиш, камбагаллик, кашшокликнинг доимий рах,на солишидан куткариш, унинг хотиржам, фаол ва бахтли яшашини таъминлаш учун бешта мух,им тамойил асосий ёндашув сифатида келтирилган. Жумладан, ^уръони каримда ночорликдан халос булиш учун энг мух,им ва бирламчи ёндашув бу мех,нат килиш х,исобланади. Шунингдек, кариндошлик хдклари, закот, закотдан ташкари мажбуриятлар, ихтиёрий садакалар ва шахсий эх,сонлар инсонни камбагалликдан куткаришнинг йуллари сифатида белгиланган.

Жамиятда ижтимоий баркарорликни таъминлаш, одамлар орасида узаро хдмжихдтлик муносабатларини мустах,камлаш, камбагалликни кискартириш, уни иймон-эътикод софлиги, одоб-ахлок тамойиллари хдмда оилавий ах,илликка зиён килмаслиги буйича Ислом динида бир катор йул-йурик ва курсатмалар берилган.

АСОСИЙ ЦИСМ

Ислом маърифати жамият аъзоларини хдётда муътадил яхшилари, уларнинг ижтимоий, иктисодий муносабатларга лаёкатидан катъий назар барча неъматлар инсон учун хизмат килиши мух,им деб билади. Озик-овкат, турар жой, кийим-кечак, касбу кор,

оила куриш, рузгор юритиш буладими, барчасида узаро биродарлик ва хамжихатликни куллайди.

Инсон учун муносиб хаёт тарзини шакллантириш максадида Ислом динида бир катор ёндашувлар амал килган. Жумладан, биринчи навбатда хар бир кишига Оллохнинг беражак ризкини топиш учун имкон кадар интилишни буюради: «У (Оллоу) сизлар учун ерни хокисор-буйсунгувчи цилиб цуйган Зотдир. Бас у (ер) нинг %ар томонида (сайр-саёщт цилиб ё тижорат билан, ёки дещончиликни касб цилиб) юраверинглар ва (Оллохнинг берган) ризц-рузидан енглар». Мазкур оят инсонни бевосита амалий фаолиятга чорлайди ва хаётда узига керакли нарсалардан бахраманд булиши учун зарур булган вазифаларни бажаришга чорлайди.

Биринчи ёндашув. ^уръони каримда ночорликдан халос булиш йули мехнат килиш деб белгиланади. Оллох ^уръонда ер юзини обод килишликни буюради. Жумладан, ^уръони каримда Солих алайхиссаломнинг уз кавмига айтган киска сузлари келтирилади: «Самут кабиласига уз биродарлари Солихни (паЙFамбар килдик). У айтди: «Эй кавмим, Оллохга ибодат килингиз! Сизлар учун Ундан узга бирон илох йукдир. У сизларни ердан пайдо килиб, унга жойлаштиради. Бас, Ундан маFфират суранглар ва Унга товба-тазарух килинглар. Албатта, Парвардигорим якин ва (дуоларни) ижобат килувчидир».

Ислом дини хар бир инсонга узининг кобилияти ва имкониятидан келиб чикиб узи хохлаган касб билан шугулланиши мумкинлигини буюради. Инсондаги ихтиёр эркинлиги Ислом динида хам таъминланган булиб, бирор киши узи хохламаган ишга мажбур

килинмайди. Х,ар бир киши Узи танлаган касбни бажариши, аммо бошкалар, шyнингдек жамият аъзолари бyндан зарар курмаслиги лозим.

Мехнат килган инсон катта имкониятларга, ажрy савобларга эга булади ва асосий эхтиёжларига, оилавий сарф-харажатларига етарлича маблагни кулга киритади. Бу курсатмаларга амал килиб, мехнат килган кишининг саъй-харакатлари бекор кетмайди. Мехнатнинг мукофоти ва рохатини бу дунёда хам куради.

«Мен Оллохга таваккал килганман» деб айрим кимсалар кулларини совук сувга хам урмайдилар ва ризкни осмондан тушишини кутадилар. Оллохга таваккал килиш, бу мехнат килмасдан, сабабларни бажармасдан утириш, дегани эмас. Набий алайхиссалом Оллохга таваккал килиб, туясини яйловга куйиб юборган сахройи арабга: «Аввал уни боглаб, кейин Оллохга таваккал кил», деб буюрганлар.

Шакик Балхий рахматуллохи алайх тижорат максадида йулга отланади ва сафари узокка чузилишини хисобга олиб, нарсаларини такводор ва зохид дусти Иброхим ибн Адхам рахматуллох хазратларига омонат колдиради. Лекин куп утмай Шакик Балхий сафардан кайтиб келади. Бу пайтда Иброхим ибн Адхам хазратлари масжидда утирган булади. «Нега бунча эрта кайтдинг?» деб сураганларида Шакик Балхий «Сафарда бир ажойиб холат юз берди» дейди. «Яхшиликка булсин, нима булди узи?» деб сурайдилар Иброхим ибн Адхам. Шакик Балхий: «Йулда бироз дам олиш учун четга чикдим. ^арасам, y ерда бир чалажон, кузлари кур куш ётар эди. Х,айрон булиб узимга узим «Бу куш юра олмаса, кура олмаса, бундай жойда кандай килиб жон саклаяпти экан?» дедим. Куп утмай бир куш унга таом кутариб келди ва бу харакатини кун буйи бир неча маротаба такрорлади. Кейин узимга узим: «Шундай жойда бу кушни ризклантириб куйган Зот менга хам ризк беради», дедимда ортимга кайтдим», - дебди.

Шунда Иброхим ибн Äдхам рахимахуллох бундай дедилар: «Эй Шакик, нега бировларнинг кулига караб колган кушнинг йулини тутдинг? Нима учун узига хам, бошкаларга хам нафи тегадиган кушнинг йулини танламадинг? Берувчи кул олувчи кулдан яхши эканини билмайсанми?»

Шунда Шакик урнидан туриб хазратнинг кулларидан упиб ва «Эй Абy Исхок, сиз бизнинг хакикий устозимизсиз», дебди ва яна сафарга отланибди.

Айрим кишилар куйидаги хадисни узларига асос килиб оладилар: «Агар Оллох,га хакикий таваккул килсангиз сизларни ризклантириб куяди. Худди, тонгда оч кетиб, кечаси тук кайтиб келадиган кушни ризклантиргандек». Бунда аслида уша кушнинг тук кайтиб келиши учун эрталаб ризк талабида чикиб кетиши шарт килинмокда. Бу хадисда ризк топиш учун саъй-харакат килиш кераклиги таъкидланяпти.

Пайгамбаримиз нафакат мехнатни таргиб килиш балки узлари хам мехнат килиб, барчага намуна булганлар. «Оллох юборган барча пайгамбарлар куй бокканлар». Ул зотдан: «Сиз хамми, эй Оллохнинг Расули?» дея сураганларида «Х,а, Макканинг яйловларида куй бокканман», дея жавоб берганлар. «Киши ейдиган энг яхши таом кул мехнати эвазига келганидир. Оллохнинг пайгамбари Довуд алайхиссалом хам уз кул мехнати эвазига таом еган».

Ибн Аббос розияллоху анхумодан куйидаги хадис ривоят килинади: «Довуд алайхиссалом темирчи, Одам алайхиссалом дехкон, Нух алайхиссалом дурадгор, Идрис алайхиссалом чевар ва Мусо алайхиссалом чупон булган».

Ислом оламининг энг кузга куринган, илмда етакчи булган олимларнинг купчилигини исми ёнида узининг хунари хам зикр килиниши бежиз эмас. Масалан, Баззоз (мато фуруш), ^аффол (кулфсоз), Зажжож (ойна солувчи) каби.

Баъзилар узлари яшайдиган жойларида иш тополмасликларини бахона килиб ишламай юрадилар. Якинлари, махалласи, ёру биродарларини ташлаб кетишга кузлари киймайди. Бекорчи, ишсиз булса хам иш излаб чикишни хушламайдилар. Расулуллох соллаллоху алайхи васаллам: «Сафар килинг, ризкингиз кенг булади», деганлар. Оллох таоло ^уръани каримда мархамат килади: «Ким Оллох йулида хижрат килса, ер юзида куп панох булгувдек жойларни ва кенгчиликни топгай»; «...бошкалар Оллохнинг фазл-мархаматидан (ризк-руз) истаб ер юзида (яъни унинг турли томонларига) сафар килишларини ва яна бошкалар эса Оллох йулида жангга чикиб кетишларини билди».

Ислом дини кишиларни тиланчилик килишдан кайтарган. Х,адисда «Тиланчилик килиб утган киши киёмат куни юзида факат эти колган холатда булади», дейилган. Имом Газзолий рахимахуллох мехнат килиш кераклиги ва унинг турлари хакида гапириб, бундай деди: «Айрим касблар борки, инсон маълум даражада шу сохада билимга эга булгандан кейингина унга киришиши керак. Бошида кийинчиликлар хам булиши мумкин. Одамлар бунга унча эътибор бермайдилар. Ишкибоз булиб бир ишни бошлаб, билим етарли булмагач уни ташлаб кетади. Ёки бирор тусикка учраб, ишни тухтатиб куяди. Окибатида эса, бошкаларнинг хисобидан кун куришга мажбур булади. Натижада угирлик ва гадойлик каби иккита разил хунар пайдо булади. Х,ар иккиси хам бировнинг хисобидан кун куриш хисобланади. Сунра бу икки тоифадагилар бирор хийла уйлаб топа бошлайди. Угри атрофига ёрдамчилар туплайди ва катта кучга айланади. Туда-туда булиб йултусарлик килади.

Гадой булса, бошкалардан тиланади. Унга одамлар «Ишласанг булмайдими? Нимага дангасалик киласан?» дейди ва хеч нарса беришмайди. Кейин кандай килиб пул топиш

мумкинлиги хакида уйлайди ва узининг бекорчилигини оклаш учун барона хам кидиради. Касалманд фарзандини ё аёлини бахона килиб ёрдам пули олишга харакат килади. Х,атто узини ёлгондан касалманд килиб курсатади.

Яна бошкалар бор. Фол очиш билан шугулланиб, одамларга насихат килгандек булади. Гадойчиликнинг шунга ухшаш икки минг хил тури мавжуд». Имом Газзолий яна бундай деганлар: «Бу икки хунар эгалари одамларнинг пулларини нохак йул билан топишга интилади. Уларнинг хийлалари аклга хам, Исломга хам тугри келмайди. Факат шайтоний конунларга тугри келади».

Сунан эгалари Анас ибн Молик розияллоху анхудан куйидаги хадисни ривоят килишган: «Ансорлардан бири Набий соллаллоху алайхи васалламнинг хузурларига ёрдам сураб келди. Расули акрам соллаллоху алайхи васаллам «Уйингда хеч нарсанг йукми?» деб сурадилар. У «Бор. Битта тукми бор. Баъзан киямиз, баъзида тушаймиз. Яна битта идиш бор. Унга ичадиган сувимизни соламиз», деди. «Бор уларни олиб кел», дедилар. Уларни олиб келди. Расулуллох соллаллоху алайхи васаллам уларни кулларига олдиларда, «Ким шу иккита нарсани сотиб олади?» дедилар. Бир киши «Икки дирхамга мен оламан», деди. Нарсаларни унга бердилар. Икки дирхамни олиб, халиги ансорийга тутказдилар ва «Биттасига оиланг учун егулик сотиб ол. ^олганига теша олиб, олдимга кел», дедилар. У кайтиб келгач, пайгамбаримиз уни куллари билан узларига каттик тортиб: «Токка чикиб утин уриб, сотгин. Ун беш кунгача сени бу ерда курмай», дедилар.

Х,алиги одам кетиб, утин йигиб уларни сотди. Муддат тугагач келди. ^улида ун дирхами бор эди. У пулларга кийим-кечак ва таом сотиб олди. Расулуллох соллаллоху алайхи васаллам «Шу холатинг киёмат куни юзинг дог булганидан кура яхширокдир. Тиланчилик килиш уч тоифа учунгина халол: тупрокка беланган йуксилга, карзга ботган бечорага ёки улим учун хун тулашга мажбур булган кишига», дедилар. Ушбу хадиси шарифдан билишимиз мумкинки, Набий соллаллоху алайхи васаллам ёрдам сураб келган ансорийга закотдан улуш ажратмадилар. Чунки у ишлаб пул топишга лаёкатли эди. Х,еч кандай ёндашув топилмагандагина унга улуш ажратилса булади. ^олаверса, мумин киши бундай вазиятда имкони борича биродарини халол касбга йуллаб куйиши ва мехнат килишга ундаши керак экан.

Ислом динида тиланчилик муаммоси вактинчалик ёрдам билан хал килинмаган. Тиланчиликдан кайтариш насият килиш билан хам чекланмаган. Аксинча, унинг кулидан тутиб, унга нажот йули курсатилган. Пайгамбаримиз берган курсатмаларига амал килган холда тиланчиликни ёмонлайвермасдан, биринчи уринда уни хал килишга интилиб, ишсизларга иш топиш максадга мувофик хисобланади.

Хар бир мусулмон киши ризк топиш учун саъй-харакат килиши лозим. Танланган касби дехкончиликми ёки ишлаб чикаришми ё тижоратми фарки йук. Мухими инсонларга манфаати тегсин. Хунарлик киши бошкаларга карам булиб яшамайди. Узини хам, оиласини хам бировларнинг ёрдамига мухтож килмайди. Ишсиз, мехнатга лаёкатли кишиларга иш топишларида кумаклашиш, бунда Оллох таолонинг «Яхшилик ва такво йулида хамкорлик килингиз. Гунох ва хаддан ошиш йулида хамкорлик килмангиз. Оллохдан куркингиз. Шубхасиз, Оллохнинг азоби каттикдир», деган курсатмаларига амал килиш максадга мувофик.

Айникса, мусулмон рахбар ишсизларга имкон кадар ёрдам бериши лозим. Тараккиёт учун бирлашиб харакат килиши, бунинг учун бор моддий ва маънавий имкониятлардан унумли фойдаланиши, камбагалликни кискартиришга интилиши керак. Аввало, ишлаб чикаришни купайтириш лозим ва иктисодий ахволни яхшилаш чораларини куриш керак. Айнан шу нарсалар камбагалликни кискартиришда мухим ахамиятга эга.

Иккинчи ёндашув. Ислом дини кариндошлик хакларига катта ахамият каратади. ^уръони карим ва хадисларда якинлар узаро бир-бирларига яхшилик килишлари лозимлиги таъкидланган, силаи рахм килишга буюрилган. Бу курсатмаларга амал килмаганлар учун дунёю охиратда каттик азоблар борлигидан огохлантирилган. ^уръони Каримда куйидагича зикр килинган: «Албатта, Оллох адолатга, чиройли амаллар килишга ва кавм кариндошга яхшилик килишга буюрур хамда бузуклик, ёмон ишлар ва зуравонликлардан кайтарур. У зот шояд ибрат-эслатма оларсизлар, деб сизларга панду-насихат килур».

Силаи рахм - мухтож кариндошга нафака беришдир. Ибн ^аййим хазратлари: Биринчиси, агар акаси оч булса, амакиси бошяланг, кийимсиз булса, яна бошка бир томонда она урнида куриладиган холаси ночор ахволда булса, бу холатлар кариндошлик ришталарини узиш билан баробар. Бундан хам каттарок гунох буладиган алокалар узилиши булиши мумкинми?! Булар айримлар айтаётган риштани узиш булмаса, бошка нималар ришта узиш хисобланишини билмадик..! Иккинчиси, хуш унда шариат буюрган силаи рахм нима? У бегоналарга килинадиган яхшиликдан кандай фарк килади?

Набий соллаллоху алайхи васаллам хадисларида опа-сингил ва ака-укалар ота-она билан ёнма-ён келтирилган. Хуш, хадиси шарифнинг ярмини вожиб, ярмини эса мустахабидир деб ким айтган?

Мусулмон уламолари бир овозда бундай тухтамга келишганки, эр уз аёлининг нафакаларини тулашга мажбурланади, отага эса, ёш угли хамда кизларининг нафакаси юклатилади. Уз урнида угил хам ота-онасининг нафакаларига жавобгар саналади.

Уламолар уртасида киши яна кайси якинларининг нафакасига жавобгар булади, деган масалада турли карашлар мавжуд.

Бу масалада кенг камровли йуналишлардан ханафий ва ханбалий мазхабни келтиришимиз мумкин. Ибн ^аййим хам шу икки мазхабни кувватлаб, уларга ^уръон ва суннатдан далиллар келтирган.

Абу Довуд Сунан асарида Кулайб ибн Манфаъа Х,анафийдан ривоят килишича, унинг бобоси келиб: «Эй Оллохнинг Расули, кимга яхшилик килай?» деб сураганларида, у зот: «Онангга, отангга, опа-сингил, ака-уканг, кейин нафакаси вожиб якин кариндошларингга яхшилик килиш вожибдир. Колган якинларга хам силаи рахим кил», деб буюрдилар.

Исломда кариндошга нафака белгилашда куйиладиган талаблар. Нафака вожиб булиши учун уламолар икки асосий шартлар топилиши кераклигини айтганлар. Биринчиси, камбагал киши хакикатда мухтож булган такдирда, чорасиз колганларга кумаклашиш максадида жорий килинган. Иккинчиси, нафака мажбурияти юклатилган киши берадиган ёрдам хам узининг ва оиласини бокишдан орттирган булиши зарур. Бошкача айтганда, нафака бериб узи хам нафакага мухтож булиб колмаслиги лозим. Пайгамбаримиз «Аввал узингдан бошла, кейин оила аъзоларингдан», деганлар.

Учинчи ёндашув - закот. У нима учун фарз килинган. Ислом дини имкони бор кишиларни ишлашга, узи ва оиласи учун етарли даражада ризк топишга саъй-харакат килишга буюради. Ишлашга имконияти йук, шунингдек, мерос хукуки асосида бирор моддий нарсани кулга киритмаган, бисотида кишиларга бой кариндошларнинг бириктириб куяди ва уларга нафака мажбуриятини юклайди. Лекин, хамма камбагалнинг хам бой кариндоши булавермайди. Оллох таоло бой кимсаларга мол-дунёларидан камбагаллар хакини беришга буюрган. Бу хукм закот дейилади. Закот фарз булишдан энг катта максад камбагалларни бой килишдир.

Закот, аввало, камбагал, йуксилларга таркатилади. Х,атто Пайгамбаримиз айрим вактлар факат шу икки тоифанигина санаган эканлар. Масалан, Муоз розияллоху анхуни Яманга юборганларида, бойлардан закотни олиб, камбагалларга таркатишни буюрганлар. Х,анафий мазхабида хам закот факат камбагалларга берилади.

Закот тизими камбагаллик муаммосини хал килишнинг энг кучли чораси хисобланади. Закот деганда факат арзимас улушларни тушунмаслик керак. Чунки экин экиладиган ер хосилининг ундан бири ёки йигирмадан бири берилиши хам закот аслида. «Эй муминлар, касб килиб топган нарсаларингизнинг халол-покизаларидан ва Биз сизлар учун ердан чикарган нарсалардан инфок-эхсон килингиз!».

Фитр садакаси. Фитр садакаси закотнинг бир тури булиб, у жон солиги саналади. У рамазон рузасининг тугаши хамда хайит байрами муносабати билан жорий килинган. Фитр садакасининг иккита хикмати бор. Бири руза тутган киши бекорчи гап-сузларни гапирган булиши мумкин, бунда фитр садакаси жарима урнида утади. Иккинчиси, хайит кунида мусулмон жамиятига мос равишда камбагалларнинг хонадонларига хам хурсандчилик киритиш. Ибн Аббос розияллоху анхумо «Рузадор гапирган бекорчи гап-сузлардан покланиш ва мискинларга таом булиш учун Расулуллох фитр садакасини фарз килдилар», деб айтган. Фитр садаканинг узига хос жихатлари шундаки, фитр садакаси бойлик микдорига караб эмас балки, одамлар сонига караб белгиланади. У закот каби факат нисобга эга булган бойларга эмас, балки барча учун мажбурийдир. Пайгамбаримиз уни кулга хам, хурга хам, эркагу аёлга хам, бою камбагалга хам мажбурий этиб белгилаганлар.

Кишини кенгчиликда хам, кийинчиликда хам эхсон килишга одатлантириш Ислом динининг низомидир. Х,атто, закот олишга хакли булган камбагаллар хам бу уринда садака килсалар, бошка томондан узлари хам нафака ва закот оладилар.

Хадисда «Фитр садакаси туфайли Оллох бойларни покласа, камбаFалларга узлари берганидан хам зиёдасини кайтариб берди». Мазкур масалада Ханафий мазхабидагина, фитр садакси барча мол-мулкини хисоблаганда нисобга эгалик киладиганлар учун бурч хисобланади.

Фитр садакасини киши факат узи учун эмас, вояга етмаган фарзанди ва кул остидагилар учун хам беради. Унинг микдори озлиги сабабли уни деярли хар кандай одам бемалол адо эта олади. Расулуллох соллаллоху алайхи васаллам фитр микдорини бир соъ хурмо ёки бир соъ майиз ё булмаса бир соъ бугдой этиб белгилаганлар. Бу нарсалар деярли барчанинг уйида топилади. Бир соъ уртача кул билан улчанганда турт ховуч чамасида булади. Тахминан 2,5 кг бугдой хисобида.

Закот Ислом динида арзимас, иккиламчи масала эмас. Аксинча, закот диннинг устунларидан бири саналади. Оллох таоло закотни одамларнинг молларидаги камбагалларнинг хаклари сифатида кафолатлаган. ^уръони каримда «Албатта, садакалар (яъни, закотлар) Оллох томонидан фарз булган холда, факат факирларга, мискинларга, садака й^увчиларга, кунгиллари (исломга) ошна килинувчи кишиларга, буйинларни (кулларни) озод килишган, карздор кишиларга ва Оллох йулида (яъни, жиходга ёки хажга кетаётганларга) хамда йуловчи мусофирларга берилур. Оллох билим ва хикмат сохибидир», деб мархамат килинади.

Хазрат Умар розияллоху анху бундай дер эдилар «Берсангиз бирйула камбаFалликдан фориF килинглар». Муъминларнинг амири бойларни камбагалларга

факат корнини туйдирадиган нарса эмас, камбагалликдан куткарадиган ёрдамларини курсатишга ундар эдилар.

Туртинчи ёндашув закотдан бошка мажбуриятлар. Ислом динида мусулмон кишининг зиммасида закотдан ташкари молиявий мажбуриятлар хам бор.

1. Кушничилик хаки. Оллох таоло кушничилик хакларига риоя этишга буюрган. Буни Расулуллох соллаллоху васалламнинг суннатларида хам куриш мумкин. ^ушнини иззат-икром килиш муминлик белгисидир. Унга озор бериш, холидан хабар олмаслик динга зид хисобланади. «Оллохга бандалик килинглар ва Унга хеч нарсани шерик килмаганлар! Ота-онангизга хамда кариндош-уруг, етим ва мискинларга, кариндош кушни ва бегона кушнига, ёнингиздаги хамрохингизга, йуловчи мусофирга ва кулларингиздаги кулларингизга яхшилик килингиз!». Расулуллох соллаллоху алайхи васаллам «Ким Оллохга ва охират кунига иймон келтирган булса, кушнисини иззат-икром килсин», - деб йтадилар.

2. Курбон хайитидаги курбонликлар. Х,анафий мазхабига кура курбонлик килиш бой киши учун вожиб амаллардан хисобланади. Бунга ушбу хадиси шариф, яъни «Ким бой була туриб курбонлик килмаса, намозгохимизга якинлашмасин» далил булади.

3. Касамни бузганлик учун тулов. «Бас, унинг каффорати уз оилангизни бокадиган уртача таомлардан унта мискинга таом бериш ёки уларнинг сарпосини килиш, ёхуд бир кул озод килишдир».

4. Зихор каффорати. Киши уз хотинининг аврат жойларини уз онасига киёсласа то жаримасини туламагунча эр-хотинлик ришталари узилган хисобланади. Жаримаси эса кул озод килиши. Бунга имкон булмаса, икки ой кетма-кет руза тутиб беради. Бунга хам имкони булмаган киши олтмишта мискиннинг корнини туйдиради.

5. Рамазон ойида кундуз куни уз аёлига якинлик килган кишининг тулови. Бу тулов хам зихорники билан бир хил. Расулуллох соллаллоху алайхи васаллам шунга буюрганлар.

6. Руза тутишга имкони йуклар берадиган тулов. Руза тута олмаган кексалар, тузалиши умиди йук беморлар, руза тута олмаган хар кунлари учун бир мискинни корнини туйдирадиган таомни эхсон киладилар. ^уръони каримда «Кексалик ёки заифлиги сабали руза тутишга кийналадиган кишилар бир мискин бечоранинг бир кунлик микдорида эваз тулашлари лозим», деб хукм килинган.

7. Х,аж ёки умра пайтидаги хатолик учун туланадиган чорва хайвони. Оллох таоло куйидагича мархамат килган: «Эй муминлар, ихромда булган чогингизда бирон овни улдирманг! Сизларнинг орангиздан ким касддан бирон овни улдирса (унинг зиммасида) чорва молларидан улдирган ови баробарида жазо бордирки, у Каъбага

етиб боргувчи хадя булиб, унга узларингдан икки адолат эгаси хакамлик килур. Ёки (унинг зиммасига) каффорат - (уша овнинг киймати баробарида) мискинларга таом бериш ё уз ишининг зиёнини тотиб куриши учун шунинг (яъни уша кийматнинг) баробарида руза тутиш бордир». Шунингдек, «Х,аж ва умрани Оллох учун комил суратда адо килинг! Агар (касаллик ёки йултусарлар сабабли) йулингиз тусилиб колса, муяссар булган бирор хадя юборинг ва хадянгиз уз жойига етиб бормагунча бошларингизни (сочларингизни) киркманг!».

^урбонликлар камбагалларнинг корнини туйдириш учун жорий килинган. ^урбонлик килмасдан, унинг кимматини беришга рухсат йук. Чунки, ^уръонда «Бас ундан узларингиз хам еяверинглар, бечора камбаFалларга хам едиринглар», шунингдек, «...каноатли кишига ва (мухтож) тиланчига хам едиринглар. Шукр килишларингиз учун Биз уларни (яъни туя-молларни) сизларга буйсундирдик», деб келтирилган.

8. Х,осилдан бериладиган хак. Оллох таоло амр этган «У (суритокларга) кутарилувчи ва кутарилмайдиган боFларни, хурмозорлар ва меваларни хилма-хил булган экинларни (барглари) бир-бирига ухшаган ва (мевалари эса) ухшамаган зайтун ва анорларни яратган зотдир. Меваланганда мевасидан енглар, урим-терим кунида (бечора-мискинларга) хаккини беринглар ва исроф килманглар!».

9. КамбаFал ва йуксилларнинг бошка хаклари. Оллох таоло камбагалларнинг таъминотини бошка томондан хам кафолатлаб куйган. Агар закот ёки соликлардан тушган маблаглар етарлича булмаса ё тугаб колган такдирда, бу муаммо бошка йигимлар эвазига копланиши белгиланган. Имом Термизий ривоят килган хадиснинг бирида Фотима бинти ^айси розияллоху анхо бундай деган: «Расулуллоху алайхи васалламдан закот хакида сурадим. У зот «Молда закотдан хам бошка хаклар бор», дедилар ва ушбу оятни тиловат килдилар: «Юзингизни Машрик ёки МаFриб томонларига бураверишингиз яхшилик эмас, балки Оллохга, охират кунига, фаришталарга, китобларга, паЙFамбарларга, иймон келтирган, узи яхши куриб туриб молини кариндош-уруFларига, етим-есирларга, мискин-бечораларга, йуловчи-мусофирларга, тиланчи-гадолар ва кулларни озод килиш йулида берадиган, намозни тукис адо килиб, закотни берадиган киши ва ахдлашганларида ахдларига вафо килувчилар ва хусусан OFир-енгил кунларда ва жангу жадал пайтида сабр-токат килувчилар яхши кишилардир. Ана ушалар чин иймонли кишилардир ва ана ушалар асл такводордирлар».

Бешинчи ёндашув ихтиёрий садакалар ва шахсий эхсонлар. Юкоридаги мажбуриятлар, конун-коидалардан ташкари Исломда курсатмалари борки, сахийлик, кули

очиклик каби ижобий сифатларга асосланади. Бу купрок ихтиёрийликка асосланган эсонлардир. Инсон нафакат ёрдам суралганда ёки мажбурият юклатилганда, балки уз ихтиёри билан хохлаган пайтда хайр-саховатни амалга ошириши, узига юклатилган мажбуриятдан купрок бериши мумкин. Ихтиёрий садакаларни хохласа, бировга билдирмай, хохласа ошкора бажариш мумкин. Инсонпарварликнинг юксак намунаси сифатида бошкаларни хам узидек курадиган, хатто узидан хам устун курадиган тоза калбли кишилар чин кунгилдан одамларга яхшилик киладилар.

^уръони каримда «Оллохга карзи хасана (ихтиёрий карз) берадиган ким борки, (Олох) унга бир неча баробар килиб кайтарса. Х,олбуки, (рискингизни) тор ва кенг киладиган Оллохдир. Ва унга кайтарилажаксиз».

«Оллох йулида молларини инфок-эхсон киладиган кишиларнинг мисоли худди хар бир бошогида юзтадан дони булган еттита бошокни ундириб чикарган бир дона донга ухшайди. (Яъни, килинган бир яхшилик етти юз баробар булиб кайтишга ишора килинмокда.) Оллох истаган кишиларига бир неча баробар килиб беради. Оллох (фазлу карами) кенг, билгувчидир. Молларини Оллох йулида сарфлаб, сунгра берган нарсаларига миннат ва озорни эргаштирмайдиган зотлар учун Парвардигорлари хузурида улуг ажр бордир. Улар учун хеч кандай хавфу хатар йук ва улар гамгин булмайдилар».

«Садакаи жория» доимо нафи тегиб турадиган садака булиб, Ислом динида унга катта ахамият каратилади. Вакфнинг бошка садакалардан фаркли жихатлари бор. Вакф хайриясининг манфаати, савоби доимий туради.

Шу маънода Абу Хурайра розияллоху анхудан куйидаги хадис ривоят килинган: «Инсон вафот этса амали узилади. Лекин уч нарса туфайли унга савоб бориб туради: садакаи жория, манфаати тегадиган илм, хаккига дуо киладиган солих фарзанд».

ХУЛОСА

Президентимиз Ш.М.Мирзиёев «Биз исломий кадриятлар ва мусулмон маданиятини мухофаза килишимиз лозим. ...Шу маънода бизнинг буюк аждодларимиз - Ислом дунёсининг мутафаккирлари ютуклари, уларнинг жахон тамаддуни тараккиётига кушган мислсиз хиссаларини урганиш ва оммалаштириш ута мухим ахамиятга эга», деб айтган эдилар.

Бугунги кунда Узбекистонда ахолининг эхтиёжманд катламларини химоя килиш тизими хам самарали фаолият олиб бормокда. «Мехр-шафкат ва саломатлик» жамоат фонди, «Вакф» хайрия жамоат фонди, «Махалла» хайрия жамоат фонди, «Саховат ва кумак» жамгармаси, «Соглом авлод учун» хукуматга карашли булмаган халкаро хайрия фонди, «Эзгу максад» халкаро хайрия жамоат фонди шулар жумласидандир.

Янги Узбекистонда Ислом дини ва унинг кадриятларига кенг эътибор каратиб келинмокда. Юртбошимиз томонидан илгари сурилган «Давлат - инсон учун» тамойилини амалга оширишда ушбу анъаналар инсонни ночорлик ва камбагаллик гирдобидан чикаришда мухим омил булиб хизмат килади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ

1. Мирзиёев Ш.М. Миллий тараккиёт йулимизни катъият билан давом эттириб, янги боскичга кутарамиз. - Тошкент: «Узбекистон» НМИУ, 2017. - 592 б.

2. Муборакфурий, Сафиюррахмон. Ар-Рахикул махтум (Мухрланган жаннат шароби)/Сафиюррахмон Муборакфурий; Нашрга тайёрловчи: Файзуллох Лутфуллох угли. - Самарканд: Имом Бухорий халкаро маркази нашриёти, 2019. - 529 б.

3. ^уръони карим. Узбекча изохли таржима. (Таржима ва изохлар муаллифи Алоуддин Мансур). Т.: «Чулпон» 1992 йил, 544-бет.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

4. ^уръони каримнинг машхур суралари фазилатлари. Нашрга тайёрловчилар: ^урбонали Турсунов, Файзуллох Лутфуллох угли. - Тошкент: «Movarounnahr», 2015. -464 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.