Научная статья на тему 'ДИНИЙ МАТНЛАРДА “САБР” КОНЦЕПТИНИНГ ЛИНГВОКОГНИТИВ ТАДҚИҚИ'

ДИНИЙ МАТНЛАРДА “САБР” КОНЦЕПТИНИНГ ЛИНГВОКОГНИТИВ ТАДҚИҚИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

160
31
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Қуръони Карим / ҳадис / ривоят / концепт / фрейм / семантик майдон / синоним / эксплицит / имплицит / стимул сўз.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Ш. Мирзаева

Ушбу мақолада диний матнлардаги сабр концептига лингвокогнитив ѐндашув асос қилиб олинганлиги ѐритилган. Диний матнларда сабр концептининг эксплицит ҳамда имлицит воқеланиши очиб берилган. Матнларда сабр матннинг семантик-синтактик тузилишида аосий ядро элемент сифатида талқин этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ДИНИЙ МАТНЛАРДА “САБР” КОНЦЕПТИНИНГ ЛИНГВОКОГНИТИВ ТАДҚИҚИ»

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-98-108

ДИНИЙ МАТНЛАРДА "САБР" КОНЦЕПТИНИНГ ЛИНГВОКОГНИТИВ

ТАДЖИКИ

Ш. Мирзаева

Андижон давлат университети таянч докторанти

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада диний матнлардаги сабр концептига лингвокогнитив ёндашув асос килиб олинганлиги ёритилган. Диний матнларда сабр концептининг эксплицит хамда имлицит вокеланиши очиб берилган. Матнларда сабр матннинг семантик-синтактик тузилишида аосий ядро элемент сифатида талкин этилган.

Калит сузлар: Куръони Карим, хадис, ривоят, концепт, фрейм, семантик майдон, синоним, эксплицит, имплицит, стимул суз.

КИРИШ

Маълумки, Сабр концепти кенг маънода кулланувчи сузлар каторига киритилади. Илмий тадкикотларда Сабр концепти фалсафа, педагогика, социология фанларида кенг тадкикот объекти сифатида урганилган. Лингвистик нуктаи назардан урганиш бир катор тадкикотларда кузатилади. Айникса, Сабр концептини диний нуктаи назардан урганиш ва тахлил этиш фалсафа фанида кенг ёритилиб берилган. Бажарилган илмий тадкикотларда, Сабр тушунчасига фалсафий ёндашувда хар бир миллат, халк ва этноснинг менталитетидан келиб чикиб тахлил этилган.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Сабр концептиннинг барча динлардаги фалсафий ифодаси ва мазмунига эътибор каратилган1. Бу сохада лингвистик тахлил ва талкинлар фалсафий

1 ТОЛЕРАНТНОСТЬ В СОВРЕМЕННОМ МИРЕ: ОПЫТ ЕЖДИСЦИПЛИНАРНЫХ ИССЛЕДОВАНИЙ //Сборник научных статей

I Международной научно-практической конференции 1-2 декабря 2011 года Просвиркуна . Баева, Л.В. Толерантность: идея, образы, персоналии [Текст] :Монография / Л.В. Баева. - Астрахань: Издательский дом«Астраханский университет», 2009. - 217 с. Верховский, А. М. Свобода выражения и религиозная толерантность: противоречия в принципиальных основаниях и правоприменении / 77 А. М. Верховский // Свободная мысль. - 2009. - №4. - С.69-80. Гараджа, В. Толерантность и религиозная нетерпимость / В. Гараджа // Философские науки. - 2004. - №3. - С.18-

31.ПросвиркинаИ.И.ТОЛЕРАНТНАЯ РЕЧЕВАЯ КОММУНИКАЦИЯ: ЛИНГВОДИДАКТИЧЕСКАЯ ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА .АВТОРЕфЕРАТ диссертации на соискание ученой степени доктора педагогических наук Москв а 2007.

Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

Academic Research, Uzbekistan 98 www.ares.uz

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-98-108

тадкикотларга нисбатан кам урганилган. Лингвистик тадкикотларда диний матнлардаги Сабр тушунчаси семантик жихатдан тахлил этилмаган, умумий холдаги тавсифига тухталиб утилган2.

Узбек халки суз бойлигида сабр лексемасининг фаоллашуви ислом дини билан боFланади. Ислом динининг Марказий Осиё халклари томонидан кабул килиниши ва мукаддас Куръони Карим ва хадис матнларининг ёд олиниши бу сузнинг ана шу халклар луFат бойлигидан мустахкам урин олиши учун замин булди. Шу уринда таъкидлаб утиш жоизки, сабр лексемаси нафакат Марказий Осиё халклари, балким, ислом дини мавжуд булган халклар луFат бойлигининг хам безагига айланди.

Манбалардан маълумки, ислом динининг бошка насроний динлардан фаркли томони бир худолилик, куп худоликни тан олмаслик, Яратган хакидаги турли фикрларга йул бермаслик, инсонни комиллика етаклашдир. Жумладан, ислом дини инсонларнинг бир-бирига булган муносабатларида сабрнинг мустахкам булишини мукаддас китоблардагидек тарFиб этишдир.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Куръони Каримда сабр 70 дан ортик уринда зикр этилади. Сабрнинг FOяси кутилмаган вазиятлар, машаккату балолар каршисида узини йукотмай, сабот курсатишдир. Зеро, одамлар бир умр кийинчиликларга дуч келади, касал булади, сел, зилзила, ёетин каби фалокатларга юзма-юз келади. Буларнинг хаммасида энг катта суянчик сабр ва мукофоти хам шунга яраша хисобсиз: "Сизларни бироз хавф-хатар, очлик (азоби) билан, молу жон ва мевалар (^осили)ни камайтириш йули билан синагаймиз. (Шундай ^олатларда) сабр цилувчиларга хушхабар беринг (эй Му^аммад)!" (Бакара, 155); "Мол-мулкларингиз ва жонларингиз (офати ва мусибати) ила синалурсизлар. Шунингдек, сизлардан олдин Китоб берилганлар ва мушриклардан куп азиятли (аччиц) гапларни эшитасизлар. Агар сабр цилсаларингиз ва тацволи булсаларингиз, албатта, бу ишларнинг пухталигидандир" (Оли Имрон, 186); "Дар^ацицат, ким Алловдан цурциб, сабр цилса, албатта, Алло^ эзгу иш цилувчиларнинг мукофотини зое этмагай" (Юсуф, 90).

2 Стернин И.А.,Шилихина К.М. Коммуникативные аспекты толерантности .Воронеж.2001. Каранг:МУЛЛАГАЛИЕВА Л.К. Язык толерантности.Уфа .2012.

3 https://www azon us>vilws

Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

Academic Research, Uzbekistan 99 www.ares.uz

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-98-108

Шайх Мухаммад Содик Мухаммад Юсуф хазратлари бу хакда шундай ёзади: "Исломда сабр ахлокий фазилатлардан булиб, мусулмон кишининг рухий таянчларидан биридир. У мусулмон калбига сукунат ва хотиржамлик солиб, алам бераётган дардига малхам булади. Сабрли киши кийинчиликларни сабот билан карши олади, уни "Аллох" тарафидан юборилган синов деб билади"4. Маълум буладики, ислом дини хар кандай жамиятда инсонларнинг бир-бири билан булаётган муносабатларини тафаккурнинг лисоний ифодаси сабр оркали, уларнинг фаолиятига объектив бахо бериш юксак инсоний фазилат эканлигини таъкид этади.

Исломда "Сабр" концептининг лингвистик семантик майдони кенг ва узига хос таърифига эгалиги билан вокеланади. Исломда "Сабр" сузининг маъноларига диний илм сохибларининг тавсифу таърифлари алохида макомга эга булган. Низомиддин Шахритусий "Х,идоят сари холис Оллох йулида" хикматларида шундай ёзади: "Сабр сузининг маъноларидан бири танглик ила узини тутиб туришдир. Сабрнинг истилохий маъноси хакида уламо ахли бир -бирини тулдирувчи бир неча таърифларни айтганлар: РоFиб: "Сабр нафсни акл ва шариат такозо килганидек тутиб туришдир ёки иккиси такозо килган нарсадан тутиб туришдир", деган. Муновий: "Сабр хиссий ва аклий OFирлик ва аламларга чидашдир", деган"5.

Келтирилган манбада Низомиддин Шахритусий сабр сузининг маъноларини Имом Бухорий, Имом Муслим ва бошка хадис илмининг алломалари килган ривоят, хадисларида Оллох ва унинг ПаЙFамбари соллаллоху алайхи васаллам таърифларини ифода этади.

Сабрнинг таърифида айтилган ^икматлар семантик жщатдан бир-бирини тулдиради, бадиийлик билан ифодаланганда, сабрнинг маъноси уммон сингари чукур, суви сингари мусаффо, кенглиги чексиз, ило^ий эканлиги инсоннинг лисоний тафаккурида намоён булади.

"Сабр" концепти семантик майдонини кенгайтирувчи концептосфералар каноат, вазминлик, узини тута билиш, босиклик, тотувлик, баркарорлик, мулойимлик, эзгулик, баFрикенглик, бардошлилик, халимлик сингари лексемалари ислом динининг мукаддас китобларида кенг кулланилган. Бу концептосфералар концептуал тузилмани ташкил килади хамда нуткда услубий вазифани бажаради. Куръон Карим суралариниг айримларида сабр

4 My^aMMag Cogm; My^aMMag Mcy$. HHMOH .-T.,fflap^. 2006. 282-6eT.

5 https://ok ru >topic

Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

Academic Research, Uzbekistan 100 www.ares.uz

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-98-108

лексемаси идеографик синонимлар билан ^ам ифодаланган. Масалан, цаноат-ирода, бардош-тоцат, вазминлик-OFирлик, шукурона-миннатдорчилик сингари.

Концепт, умуман олганда, "онг ва билим, тажриба асосида пайдо буладиган ахборот таркибидаги ментал ва психик ресурс; хотира, ментал лексика, концептуал система, мия тили; инсон онгида акс этган олам сувратининг мазмуний ва вазифа бажарувчи бирлиги"дир6. Концептосфера концептнинг мохиятини очиб берувчи фреймал структурага асос ва таянч булиб

7

хизмат килади .

Кузатишлардан маълум булдики, ислом динида сабр концепти инсоннинг маънавий соFломлигини курсатувчи когнитивликни ифодаловчи асосий тушунчалардан бири булган фрейм билан боFланади". ... хар кандай фреймда куп киррали ахборот узаро боFланган булиб8 "матн яратилиши жараёнида когнитив контекст вазифасини бажаради9, шунингдек, "биргаликда харакатга тушадиган ва бир-бирини "кУзFатадиган "мантикий идрок элеменларининг узаро муносабати асосида юзага келадиган тузилма"10 сифатида намоён булади.

Таникли тилшунос А.Нурмонов Ч.Филлмор FOяларининг тадкик этиш жараёнида куйидагиларни баён этади: "Амалий синтаксис муаммоларини хал килишда Ч.Филлморнинг "тушуниш мазмуни" FOяси катта ёрдам беради. Ч.Филлмор мазмуний назарияни "тушуниш мазмуни" ва "хакикат мазмуни" назарияларига ажратган холда, "тушуниш мазмуни" назарияси остида лисоний матнлар билан жараён уртасида мавжуд булган муносабат хакидаги умумий тасаввурни тушунади.

"Тушуниш мазмуни"нинг вазифаси лисоний матн билан унинг матнлар куршовида тулик тушунилиши уртасидаги алока мохиятини очишдан, жумланинг у оркали ифодалаланаётган вазият билан алокасини курсатишдан иборат.

Сузлашувчиларнинг лисоний билими деганда лисоний бирликлар билан вазият элементлари уртасидаги муносабатнинг инсон онгида акс этиши

6 Краткий словарь когнитивный терминов /Е.С.Кубрякова ,В.З.Демьянков,Ю.Г.Панкрац ,Л.Г.Лузина. -М.,1966.-С-90.

7 Умарова Н.Р.Алишер Навоий асарларининг лисоний -концептуал

тадкики. филол. фан.док. (D Sc)дис.автореф.ФарFOна., 33 -бет.

8

Минский М.Остраумие и логика когинативного бессознательного //Новое в зарубежной лингвистике .Вып.Х111:Когнитивные аспекты языка.-М.:Энергия,1988.-С.289. Каранг: Караулов Ю.Н.Русский язык и языковая личность.-М.:Наука ,1977.-420.

9

10

Ca^apoB ffl.KorHHTHB ceMaHTHKa .^H33ax :CaHreop."2006.-B.45. Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

Academic Research, Uzbekistan 101 www.ares.uz

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-98-108

тушунилади. Бундай муносабатнинг акс этишин изохлашда, Ч.Филлмор киритган фрейм атамасидан фойдаланиш мумкин"11. ... Маълум гурухларга мансуб булган ортидаги узаро боFлик булган олам узвлари хакидаги билимимиз фрейм саналади12.

Сабр лексемаси билан боFлик фреймлар хам исломнинг мукаддас китобларида турли шаклларда кулланилган. Чунки ислом таълимотида сабр лексемаси мукаддас Куръону Каримнинг барча сураларида баён этилади. Масалан, "Албатта, сабр килгувчиларга ажрлари хисобсиз, тулик берилур" ("Зумар" сураси, 10-оят).

"Албатта, Биз сабр этганларни килиб юрган амалларининг энг гузалига бериладиган ажр ила мукофотлармиз" ("Нахл" сураси, 96-оят).

"Ва сабр килганликлари учун уларни боFуроF ва ипаклар билан

13

мукофатлади" ("Инсон сураси, 12-оят).13 "(Х,ар бир) инсон зиенда (бахтсизликда)дир! Факат имон келтирган ва солих амалларни килган, бир-бирларига хакикатпарвар булишни тавсия этган ва бир-бирларига сабрли булишни тавсия этган зотларгина бундан мустаснодирлар" (Аср, 23); "Сабр килинг! Бас, албатта, Аллох эзгу иш килувчилар мукофотини зое килмагай" (Худ, 115).14

"Сабр " концептининг фрейм структураси Куръон ва хадисларда инсонда хар кандай OFир, машаккатли, рухий тушкунлик вазиятларида хам узини йукотмаслик, аклий билим, мустахкам ирода, вазминлик, баFрикенглик, рухий тетиклик, айни чоFда, Аллохнинг мехрибонлигига ишонч белгиларини намоён этади. Бу уринда, табиийки, сабр концепт фрейми матнда Яратганнинг амри билан инсондаги тафаккур, рухият, хатти-харакат ва бошка семаларнинг уЙFунлигини ифодалайди.

Шу уринда таъкидлаш жоизки, сабр концептининг синонимик катори контекст таркибида инсоннинг ички ва ташки рухий олами, шуурига KузFатувчи сигнал коммуникациясини ташувчиси хисобланади. Албатта, бу бир вактнинг узида юз берувчи жараён хисобланиб, кузFатувчи ва чакирувчи сигнални инсон томон йуналтиради. Чунки суралардаги сабр лексемаси инсон фаолияти билан боFлик кузFатувчанлик ва бошкаларга булган муносабатларида онгли булишга чакириш маъноларини ифода этади.

11 Нурмонов А.Танланган асарлар .Уч жилдлик.3- жилд.-Т.,Akademnashr .2012.199-бет.

12 Яна каранг:Нурмонов А.Уша жилд.200-бет.

13 Яна каранг:Мухаммад Содик Мухаммад Юсуф .Келтирилган асар.283-бет.

14 https://www azon us>vilws

Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan

Academic Research, Uzbekistan 102 www.ares.uz

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-98-108

Англашиладики, келтирилган матнларда бош суз сабрнинг ассоциалашуви инсон хотира захирасидаги чидам, ирода, каътият, каноат, бардош, токат лексемаларини гавдалантиради. Инсон бу лексемалар фонида келтирилган суралар хакидаги уз тасаввур ва тушунчаларини кабул килади. Келтирилган лексемаларнинг хар бирида Оллохга мухаббат ва унинг амрини эътироф этиш инсонга мукофот эканлиги хис этилади. Бирок сабр лексемаси урнига бардош, чидам, каноат, токат лексемаларини куйиб ишлатиш мумкиндек туюлса-да, аслида бу матн мазмунига таъсир этиб, унинг семантик ва синтактик тузилиши узгартириб юборади.

Лексеманинг мазмуний томони, яъни семема хар бир неча семаларнинг узаро муносабатидан ташкил топган нисбий бутунлик хисобланади. Семема семалари вазифасига кура бирлаштирувчи ва фаркловчи семаларга булинади15.

Келтирилган сураларда сабр семемаси, узига боFлик синонимлари доирасида ассотциалашса-да, семантик жихатдан бу синонимлардан эмоционал-экспрессивлик жихатдан кенг стилистик маънони ифодалаши билан семантик майдоннинг марказида туради. Яъни доминант семема хисобланиб, кулланиш доирасида янги маъно оттенкаларини узида бирлаштиради. Сабр семемаси семаларга булинувчанлиги хамда коришиклик муносабатини ифодалай олиши билан бошка семалардан ажралиб туради. Айтиш мумкинки, биринчидан, бошкаларнинг фикри, хулки ва бошкаларни онгли равишда, уз тафаккури доирасида макбул йулини танлаш билан кабул килиш. Иккинчидан, бошка инсонлар билан муносабатларини иштирок этувчиларнинг фикрлари, хатти-харакат(одоб)ларини табиий кабул килиш: "бошка диний, сиёсий, урф-одат, эътикод"ларга хурмат билан караш ифодаланади. Табиийки, инсон жамиятда аъзоси сифатида бир шахс у бошкалардан узига хос белгилари билан ажралиб туради. Бу эса юкорида таъкидлаганимиздек, сабр концепти сематикасида очилади.

Куръони Карим ва диний мукаддас китобларидаги матнларда ифодаланган сабр концепти, авалло, инсонда мавжуд булган рухий эмоционал холатни юзага чикарувчиси, иккинчидан, сабаб ва натижани вокелантирувчи ядроси хисобланади. Табиийки, матнда сабр лексемасига боFланган булаклар сабр лексемасининг маъно имкониятларини кенгайтирувчилари сифатида мухим роль уйнайди. Ана шу узаро боFликликда сабр лексемаси матн

15 Нурмонов А.Танланган асарлар .Уч жилдлик.1- жилд.-Т.,Akademnashr .2012.113-бет.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-98-108

семантикасида инсондаги рухий холат, вазиятни тез англаш, мантилий фикрлаш, эмоционал вазиятга онгли муносабатда булиш сингари семаларини юзага чикара олади. Албатта, матнда сабр лексемаси бир вактнинг узида сабаб ва натижа муносабатини англатади. Чунки инсон атрофидаги булаётган вокеа -ходисаларнинг ривожи сабабини узида инъикос этади. Сабр лексемаси инсоннинг кейинги вазият, вокеалар ривожига булган муносабатини хотирасига зухурлайди. Сабр инсонни келажагига умид беради, натижаси эса эзгуликда намоён булади. Маълум буладики, Сабр хар кандай шахс ёки гурухнинг жамиятда инсонлар билан булаётган мулокотида аклий билим куникмаларига эга булиши ва бу билимни туFри йуналтира олиш кувватидир.

Келтирилган сураларда "Сабр" концепти кулланиши жихатдан прагматик маънога хам ишора этади. Яъни, сабр лексемаси инсон рухияти, тафаккурида Аллохга мухаббат хамда илохий куч -кувват белгиси сифатида гавдаланади. Чунки инсон Аллохнинг жамолига етишувини сабрда инкишоф этади.

Сабр лексемаси иштирок этган матнларда унинг урнига синонимларини куллаб булмайди. Унда матн мазмунига путур етади. Шу уринда айтиш мумкинки, мукаддас Куръони Каримнинг келтирилган сураларида "сабр" сузи араб ёзувларидаги белгилардек уз урнига тушган ва урнига бошка белгининг куйилиши унга зийнат бера олмайди. Англашиладики, сабр лексемаси матн таркибидаги бошка унсурларнинг уринларини белгиловчи семантик марказ хисобланади.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Куръони Каримнинг "Анфол", "Оли Имрон ", "Марям" , "Тоха" ва бошка сураларида сабр концептининг эмоцианал-экспрессив маънолари турли шаклларда ёритилади.

Абу Закриё Яхё Ибн Шараф Нававийнинг "Риёзус-Солихийн" ("Солихлар гулшани") китобида сабр лексемасининг синонимлари, суз ва суз бирикмаларида сабрнинг турли маъно ифодаланиш жихатлари уз ифодасини топган. Масалан, Абу Хурайра розияллоху анхудан ривоят килинади:

Расулуллох соллаллоху алайхи вассаллам: "Одамларни кураш билан енгадиган киши кучли эмас, балки жахли чикканида Fазабини боса оладиган киши хакикий кучлидир", дедилар.(Муттафакун алайх.)

Муоз ибн Анас розияоллуху анхудан ривоят килинади: Набий соллалоху алайхи васаллам: "Кимки кодир була туриб, Fазабини ютса, Аллох таоло Киёмат куни уни чакириб бутун халойик олдида шахло

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-98-108

кузли хурладан хохлаганини олишга ихтиёр беради", дедилар. (Абу Давуд ва Термизийлар ривояти. Термизий хасан хадис, деди.) 16

Келтирилган биринчи матнда жахли чикканда Fазабини боса оладиган иборасида боса сузи "УЗТИЛ"да босмок шаклида берилиб куйидагича изохланган:

3 кучма. Тартибга тушмок, сиполашиб колмок, вазинмлашмок,

17

куйилмок, тийилмок .

Иккинчи матнда "Fазабини ютса" иборасида ютса сузи "УЗТИЛ"да ютмок шаклида берилиб куйидагича изохланади.

3 кучма. Бирор нима дейишдан узини тиймок, ошкор килмаслик18.

Келтирилган хар икки матнда кулланилган иборалар таркибидаги боса ва ютса лексемалари мазмунан сабр семантик майдонида турувчи бир парадигмани ташкил этувчи семалардир.

Ушбу матнларда сабр лексемаси иштирок этмаган, жахли чикканда Fазабини боса оладиган, '^азабини ютса" иборалари матнинг семантик-синтактик-услубий тузилишида когнитив коммуникацияни юзага келтиради. Яъни, инсон хотира захирасидаги когнитив белгилар сиполашиб колмок, тийилмок, вазмин, бирор нима дейишдан узини тиймокда намоён булади. Демак, сабр лексемасининг имлицит тарзда ифодаланиши хам матн мазмунига таъсир этмайди. Маълум буладики, матнда сабр стимул суз сифатида прагматик маъно оркали вокеланади.

Вазминлик, тежамкорлик, бамаъни хомушлик паЙFамбарлик хусусиятининг йигирма туртдан бир булагидир (Х,адис). Неъматга шукур килиш унинг заволидан омон саклайди (Хддис). ОFирлик ва ювошлик инсоннинг ютуFидир. Уни тарк этишлик эса зиёнкорликдир (Хддис). Эй, одам фарзанди, келиб турган ризкингга каноат килмасанг, дилингга орзу хавасларни солиб куяман, улар хеч тугамайди ва сен улардан абадий кутулолмайсан (Х,адиси кудсий). Каноат тугамайдиган бойликдир (Жавомиъул калим)19.

Келтирилган хадисларда сабр лексемасининг концептосферасида вазминлик, шукур, OFирлик, каноат, ювош сингари концептул тузилмалар

Абу Закриё Яхё Ибн Шараф Нававийнинг " Риёзус -Солихийн "(Солихлар гулшани) китоби.Самарканд.Имом Бухорий халкаро маркази.2020.39-44-бет.

17 Узбек тилининг изохли луFати .5 жилдлик.1-жилд.-Т.,Узбекистон миллий энциклопедияси. Давлат илмий нашриёти.2006.319-бет.

18 Узбек тилининг изохли луFати .5 жилдлик.5-жилд.-Т.,Узбекистон миллий энциклопедияси. Давлат илмий нашриёти.2006.94-бет.

19 Маърифат -тинчлик асоси.-Т.,Тошкент ислом университети нашриёти -матбаа бирлашмаси.2007.69-71-бет. Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan Academic Research, Uzbekistan 105 www.ares.uz

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-98-108

матнга эмоционалликни юклайди. Шунингдек, синонимик катор узи иштирок этган матнда матн семантикасини кенгайтиради. Бирок уларнинг уринлари алмаштирилса, яъни комбинация килинса, матнинг тасвирийлигига ва маънодорлигига путур етади. Когнитив белгилар вазминлик, шукур, OFирлик, каноат сабр концептининг семантик майдонини кенгайтирса-да, диний матнларда узи иштирок этаётган контекст таркибидагина матннинг семантик мохиятини очиб беради. Вазминлик, каноат, шукур лексемлари араб тилига мансуб булиб, сураларда инсон рухиятига таъсирчанлиги билан прагматик маънони ифодалайди ва унга алохида таъкид беради. ОFирлик лексемаси хам синонимик каторда инсон рухиятига таъсирчанлиги билан матн мазмунига алохида маъно касб этади. Англашиладики, келтирилган лексемалар синонимик маъносининг кайд этилган прагматик узвига кура бир-биридан фарк килади.

Алохида таъкидлаш жоизки, тилда коннотациянинг мавжудлиги, ранг-баранглиги, баркарорлиги тилнинг нечоFлик бойлигининг кадимий анъаналарга сохиблигининг, ифода имкониятлари сархадсизлигининг, таъсир ва тасвир кувватининг уткирлигининг далолатидир20. Куръони Карим, хадис ва диний ривоятларнинг матнларини урганиб чикилганда асосий когнитив урFу сабр фреймига тушади.

ХУЛОСА

Англашиладики, сабр концепти Оллох томондан белгилаб куйилган инсондаги сабр -токат, чидамлилик, хаётга мухаббат ва фидойилик сингари сифатларни узида мужассамлаштиради. Инсоннинг узи билан боFлик ички рухий эмоционал холат, маънавий юксалиш, узини бошкара билиш, нафс хохлаган нарсалардан тийилиш, онгли хатти -харакатда булиш, рухий-хиссий фазилатларни кучайтириш коннотатив маъно оркали реаллашади. Матннинг когнитив коммуникация ифодаловчи маркази саналади. Яъни, субъект-объект предикат. Субъект-вазифани белгиловчиси, объект-вазифани бажарувчиси, предикат-сабаб ва натижа муносабатини юзага чикарувчиси хисобланади.

Матн структурасида сабр концепти тузилмалари матнидаги марказий ядро элемент сифатида мантнинг семантик-синтактик тузилишида бирлаштирувчи, унинг бирлигини сакловчи, бадиийлигини таъминловчи, айтиш мумкинки, вокеа-ходисаларни бошкариш, харакат ва далиллар билан

20 Махмудов Н.Тил тилсими тадкики.-Т.,Mumtoz zo's .2017.22-бет. Google Scholar

Academic Research, Uzbekistan 106

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-98-108

кенгайтирувчиси хисобланади. Жамиятнинг иктисодий, сиёсий, рухий, маънавий хаёти ва бошка сохаларида хам фаол ишлатилаётган Сабр лексемаси кенгайтирувчи концептосфералар маънолари оркали матннинг семантик ва синтактик структурасига таъсир этади.

REFERENCES

1. Абу Закриё Яхё Ибн Шараф Нававийнинг "Риёзус-Солихийн" (Солихлар гулшани) китоби. Самарканд. Имом Бухорий халкаро маркази. 2020.

2. Мухаммад Содик Мухаммад Юсуф. Иймон .-Т., Шарк. 2006.

3. Нурмонов А.Танланган асарлар. Уч жилдлик.1- жилд.-Т.,Akademnashr. 2012.

4. Нурмонов А.Танланган асарлар. Уч жилдлик.3- жилд.-Т.,Akademnashr. 2012.

5. Махмудов Н.Тил тилсими тадкики.-Т.,Mumtoz so'z. 2017.

6. Узбек тилининг изохли луFати. 5 жилдлик. 1-жилд.-Т.,Узбекистон миллий энциклопедияси. Давлат илмий нашриёти. 2006.

7. Узбек тилининг изохли луFати. 5 жилдлик. 5-жилд.-Т.,Узбекистон миллий энциклопедияси. Давлат илмий нашриёти. 2006.

8. ТОЛЕРАНТНОСТЬ В СОВРЕМЕННОМ МИРЕ: ОПЫТ ЕЖДИСЦИПЛИНАРНЫХ ИССЛЕДОВАНИЙ //Сборник научных статей I Международной научно-практической конференции 1-2 декабря 2011 года Просвиркуна . Баева, Л.В. Толерантность: идея, образы, персоналии [Текст] :Монография / Л.В. Баева. - Астрахань: Издательский дом«Астраханский университет», 2009. - 217 с. Верховский, А. М. Свобода выражения и религиозная толерантность: противоречия в принципиальных основаниях и правоприменении / 77 А. М. Верховский // Свободная мысль. - 2009. - №4. -С.69-80. Гараджа, В. Толерантность и религиозная нетерпимость / В. Гараджа // Философские науки. - 2004. - №3. - С.18-31.ПросвиркинаИ.И.ТОЛЕРАНТНАЯ РЕЧЕВАЯ КОММУНИКАЦИЯ: ЛИНГВ ОДИДАКТИЧЕСКАЯ ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА .АВТОРЕфЕРАТ диссертации н а соискание ученой степени доктора педагогических наук Москва 2007.

9. Стернин И.А.,Шилихина К.М. Коммуникативные аспекты толерантности. Воронеж.2001. Каранг: МУЛЛАГАЛИЕВА Л.К. Язык толерантности. Уфа. 2012.

10. Краткий словарь когнитивный терминов /Е.С.Кубрякова, В.З.Демьянков, Ю.Г.Панкрац, Л.Г.Лузина.-М.,1966.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-98-108

11. Умарова Н.Р.Алишер Навоий асарларининг лисоний-концептуал тадкики. филол.фан. док.(DSc)дис. автореф. ФарFона.

12. Минский М.Остраумие и логика когинативного бессознательного //Новое в зарубежной лингвистике .Вып.Х111:Когнитивные аспекты языка. -М.:Энергия,1988.

13. Каранг: Караулов Ю.Н.Русский язык и языковая личность.-М.: Наука, 1977.

14. Сафаров Ш. Когнитив семантика. Жиззах: "Сангзор."2006.

15. Маърифат -тинчлик асоси.-Т.,Тошкент ислом университети нашриёти -матбаа бирлашмаси. 2007.

16. https://www azon us>vilws

17. https://ok ru >topic

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.