Научная статья на тему 'ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ ТАРМОҒИДА ТАДБИРКОРЛИК ФАОЛИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ЙЎЛЛАРИ'

ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ ТАРМОҒИДА ТАДБИРКОРЛИК ФАОЛИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ЙЎЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
5
1
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
тармоқ / тадбиркорлик / қўшилган қиймат занжири / инновациялар / экспорт / даромад / аҳоли бандлиги

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Ўринов Акмалжон Ахмаджонович

Мамлакатимиз қишлоқ хўжалигини ислоҳ қилиш, хусусан соҳада давлат бошқаруви тизимини такомиллаштириш, бозор муносабатларини кенг жорий қилиш, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини етиштирувчи, қайта ишловчи ва сотувчи субъектлар ўртасидаги муносабатларнинг ҳуқуқий асосини мустаҳкамлаш, соҳага инвестицияларни жалб қилиш, ресурстежамкор технологияларни жорий этиш ҳамда қишлоқ ҳўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқарувчиларни замонавий техникалар билан таъминлаш борасида муайян ишлар амалга оширилмоқда. Мақолада ишлаб чиқаришни диверсификатсия қилиш, ер ва сув муносабатларини такомиллаштириш, қулай агробизнес муҳитини ва юқори қўшилган қиймат занжирини яратиш, кооперация муносабатларини ривожлантиришни қўллаб-қувватлаш, соҳага бозор механизмларини, ахборот-коммуникация технологияларини кенг жорий этиш, шунингдек, илм-фан ютуқларидан самарали фойдаланиш каби масалаларга эътибор қаратилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ ТАРМОҒИДА ТАДБИРКОРЛИК ФАОЛИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ЙЎЛЛАРИ»

ЦИШЛОЦ ХУЖАЛИГИ ТАРМОГИДА ТАДБИРКОРЛИК ФАОЛИЯТИНИ

РИВОЖЛАНТИРИШ ЙУЛЛАРИ Уринов Акмалжон Ахмаджонович

ик;тисодиёт фанлари номзоди, доцент Фаргона давлат университети E-mail: urinov aa@mail.ru https://doi.org/10.5281/zenodo.10930690 Аннотация. Мамлакатимиз цишлоц хужалигини исло% цилиш, хусусан со%ада давлат бошцаруви тизимини такомиллаштириш, бозор муносабатларини кенг жорий цилиш, цишлоц хужалиги ма%сулотларини етиштирувчи, цайта ишловчи ва сотувчи субъектлар уртасидаги муносабатларнинг %уцуций асосини муста%камлаш, со%ага инвестицияларни жалб цилиш, ресурстежамкор технологияларни жорий этиш %амда цишлоц %ужалиги ма%сулотлари ишлаб чицарувчиларни замонавий техникалар билан таъминлаш борасида муайян ишлар амалга оширилмоцда.

Мацолада ишлаб чицаришни диверсификатсия цилиш, ер ва сув муносабатларини такомиллаштириш, цулай агробизнес му%итини ва юцори цушилган циймат занжирини яратиш, кооперация муносабатларини ривожлантиришни цуллаб-цувватлаш, со%ага бозор механизмларини, ахборот-коммуникация технологияларини кенг жорий этиш, шунингдек, илм-фан ютуцларидан самарали фойдаланиш каби масалаларга эътибор царатилган.

Калит сузлар: тармоц, тадбиркорлик,цушилган циймат занжири, инновациялар, экспорт, даромад, а%оли бандлиги

Аннотация. На сегодняшний день в стране проводятся определенные работы по реформированию сельского хозяйства нашей страны, в частности по совершенствованию системы государственного управления в отрасли, широкому внедрению рыночных отношений, укреплению правовой базы отношений между субъектами по выращиванию, переработке и реализатсии сельскохозяйственной продуксии, привлечению инвестиций в отрасль, внедрению ресурсосберегающих технологии и предоставлять современную технику производителям сельскохозяйственной продуксии.

В статье особое внимание уделяется таким вопросам, как диверсификатсия производства, улучшение земельных и водных отношений, создание благоприятной среды агробизнеса и сепочки с высокой добавленной стоимостью, поддержка развития кооперационных отношений, широкое внедрение рыночных механизмов, информатсионных и коммуникатсионных технологий в отрасли, а также эффективное использование научных достижений.

Ключевые слова: отрасль, предпринимательство, сепочка добавленной стоимости, инновации, экспорт, доход, занятость населения

Abstract. To date, certain work is being carried out in the country to reform the agriculture of our country, in particular to improve the system of public administration in the industry, the widespread introduction of market relations, strengthening the legal framework of relations between entities for the cultivation, processing and sale of agricultural products, attracting investment in the industry, the introduction of resource-saving technologies and provide modern equipment to agricultural producers.

The article pays special attention to such issues as diversification of production, improvement of land and water relations, creation of a favorable environment for agribusiness and a high-value-added chain, support for the development of cooperative relations, widespread

introduction of market mechanisms, information and communication technologies in the industry, as well as the effective use of scientific achievements.

Keywords: industry, entrepreneurship, value chain, innovation, export, income, employment

Кириш

Жахонда глобал ракобатнинг кескинлашуви шароитида кайта ишлаш саноати тармоклари ва ахолининг кишлок хужалиги хомашёси ва озик-овкат махсулотларига булган талабларини кондирувчи кишлок хужалиги тармогининг ахамияти ошиб бормокда. Статистик маълумотларга кура, "бугунги кунда жахон кишлок хужалиги иктисодий фаол ахолининг 1 млрд. кишидан зиёдини бандлигини таъминламокда, шунингдек жахонда ишлаб чикарилган жами махсулотларнинг 5 фоизига якини мазкур тармок хиссасига тугри келади. Прогноз маълумотлари шуни курсатадики, 2050 йилга бориб, жахон ахолиси 9,1 млрд. кишига етиши мумкин. Бу холатда жахон ахолисининг гушт ва сут махсулотларига булган талаби хозирги кунга нисбатан 2,5-3,0 баробарга ортиши кутилмокда".

Жахонда товарлар бозори инфратузилмаси узгариши, чакана ва улгуржи савдонинг замонавий куринишлари пайдо булиши, корхоналарнинг ракобат ва истеъмолчи учун курашдаги инновацион фаоллиги хамда уларнинг максад, манфаат, функсия ва жараёнларидаги фарклар замонавий савдо маркетингида сезиларли узгаришларни талаб этади. Савдо маркетингининг асосий объектлари хисобланган ишлаб чикарувчилар, дистрибьюторлар, улгуржи ва чакана савдо корхоналари уртасидаги бизнес муносабатларига асосланган узок муддатли хдмда узаро манфаатли хамкорлик стратегияларини ишлаб чикиш масалалари устувор вазифалар сифатида каралмокда.

Узбекистонда мева-сабзавот махсулотлари савдо-логистика, сотиш ва саклаш жараёнларини мувофиклаштириш, бизнес юритишда самарали маркетинг стратегияларидан фойдаланиш асосида иктисодий усишга эришишга каратилган йуналишларга алохида эътибор берилмокда.

Мавзуга оид адабиётлар тахлили

Бугунги кунда Узбекистон Республикасида тадбиркорлик фаолияти билан боглик булган илмий тадкикотлар иктисодий адабиётларда кенг ёритиб келинмокда.

Хусусан, иктисодчи олимлардан А.Улмасов ва М.Шарифхужаевлар «Тадбиркорлик факат пул топиш эмас, балки яратувчанлик фаолияти оркали даромад олиш омилидир» деб таъкидлайди. Яъни, тадбиркорлик фаолияти бу даромад топишга мулжалланган иктисодий фаолият саналади, агар у мунтазам равишда фаоллашмаса, иктисодий усиш руй бермаслигини асосладилар ва улар айнан тадбиркорликнинг сифат жихатига эътибор бериш лозим деб хисоблашади.

Фикримизча, А.Улмасов ва М.Шарифхужаевлар тадбиркорлик фаолиятини ташкил этиш хамда бошкаришда рахбардан алохида новаторлик кобилиятининг талаб килиниши, тадбиркорнинг келгусида бозорни бошкаришни энг мухим жихат сифатида кабул килишига сабаб булишини назарда тутишган. Х,озирда бозор талаби хам инсонлар эхтиёжи учун арзон ва сифатли барча талабларга мос махсулотлар ишлаб чикишдан иборат булмокда.

Тадбиркорлик фаолиятини ривожлантиришнинг ижтимоий-иктисодий муаммолари мохиятини очишда ^.Муфтайдинов «Тадбиркорлик иктисодий фаолиятни харакатлантирувчи куч сифатида иктисодий маховик булиб, бозор иктисодиёти шароитида тадбиркорлик фаолиятини ва истеъмол талабларини эътиборга олган холда,

кенгайтирилган такрор ишлаб чикаришнинг узлюксизлигини таъминлайди» дея таъкидлаб утди. Бундан тушунишимиз мумкинки, ^.Муфтайдинов тадбиркорлик фаолиятини бошкаришда узлюксиз ишлаб чикариш тамойилига алохида эътибор каратишни мухим санаган. Ушбу тамойилнинг долзарблик жихати истеъмол бозорларида товарларнинг хаётийлик даври кискалиги бозорда узок вакт уз урнига эга була олмаётганлиги билан тавсифланади.

Иктисодчи У.В.Гафуров «Кичик бизнес субъектлари фаолиятини давлат томонидан тартибга солиш шакл ва воситалари кичик бизнес сохасининг ривожланганлик даражасига кура узгариб, унга мос тушувчи воситалар кулланиб бориши лозим» деб таъкидлаб утган.

Мазкур ёндошувнинг мохиятига тухталадиган булсак, У.В.Гафуров тадбиркорлик субъектлар фаолиятини тартибга солишда бевосита давлат иштирокининг булишини, тадбиркорлик фаолиятини бошкаришда давлатнинг маълум бир воситалар оркали тартибга солишига эътибор каратилишига тухталган.

Х,.Абулкосимов ва АДулматовлар эса тадбиркорликни «^онун йули билан ман килинмаган иктисодий унумли фаолият тури» деб таъриф бериб утди. Унга кура, тадбиркор конун доирасидан четга чикмаган холда фаолият олиб боришини назарда тутади. Демак тадбиркорнинг конуний фаолият юритиши, конун нуктаи назаридан, химояланиш даражасини кафолатлаб беради.

Юкорида келтирилган фикр-мулохазалардан келиб чикиб шуни айтишимиз мумкинки, тадбиркорлик фаолиятини ривожлантириш бугунги кунда тадбиркорларнинг олдига куядиган вазифаларини хам уз-узидан узгартиришини, яъни инновацион мухитга караб эгилувчан хамда мослашувчан карорлар кабул килишни талаб этади.

Тадкикот методологияси

Мазкур тадкикотларда аграр секторни иктисодий ривожланиш стратегиясини ишлаб чикиш, ахоли сони ва талаблари усишини кишлок хужалиги махсулотлари ишлаб чикариш хажмининг ошиши билан мутаносиблигини таъминлаш, аграр секторни баркарор ривожлантириш, ишлаб чикариш жараёнларини ихтисослаштириш, замонавий инновацион технологиялар ва услубларни куллаш оркали хужалик юритувчи субъектларни иктисодий самарадорлик даражасини ошириш, уларнинг фаолиятига таъсир килувчи омилларни комплекс статистик тадкик этиш, ракобатбардошлигини таъминлаш бу борадаги илмий тадкикот ишларининг устувор йуналишлари сифатида намоён булмокда.

Тахлил ва натижалар

Узбекистонда аграр сектор сохаси ахолининг озик-овкат ва кишлок хужалик махсулотларига булган талабини таъминлаш билан бирга, мамлакат экспорт салохиятини оширишга хизмат килиб, утган йиллар давомида сохага ихтисослашган фермер хужаликлари фаолиятини рагбатлантириш ва ривожлантириш масалаларига алохида эътибор берилмокда. Хусусан, 2022-2026 йилларда Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегиясида "...тараккиёт стратегияси доирасида амалга ошириладиган энг устувор вазифалардан бири миллий иктисодиётни ривожлантириш буйича кишлок хужалиги самарадорлигини тубдан ошириш ва уни диверсификатсия килиш, яъни аграр сохани ривожлантириш, кишлок хужалиги махсулотларини кластер асосида кайта ишлаш ва озик-овкат хавфсизлигини таъминлаш, кишлок жойларида яшаётган ахолининг хаёт даражаси ва сифатини ошириш, фермер ва дехконлар даромадини 2 баробар купайтириш учун зарур шароитларни яратиш, кишлок хужалигининг йиллик усиш суръатини камида 5 фоизга етказиш" каби устувор вазифалар белгиланган.

1-жадвал

Кишлок хужалигида етиштирилган махсулотлар, минг тоннада.

Мах,сулот тури 2000 й 2005 й 2010 й 2015 й 2020 й 2021 й

Дон ва дуккакли экинлар 4 101,4 6 540,9 7 504,3 8 173,5 7 636,0 7 634,6

Картошка 731,1 924,2 1 694,8 2 586,8 3 143,8 3 285,6

Сабзавотлар - жами 2 644,7 3 517,5 6 262,4 9 390,0 10 431,4 10 850,2

Озикдбоп полиз 451,4 615,3 1 182,4 1 853,6 2 134,4 2 285,3

Мевалар ва резаворлар 790,9 949,3 1 676,3 2 467,9 2 812,6 2 852,6

Узум 624,2 641,6 979,3 1 518,2 1 606,9 1 695,3

Суйиш учун мол ва парранда (тирик вазнда) 841,8 1 061,5 1 461,4 2 033,4 2 519,6 2 635,1

Сут 3 632,5 4 554,9 6 169,0 9 027,8 10 976,9 11 274,2

Олинган тухум 1 254,4 1 966,7 3 061,2 5 535,4 7 781,2 7 788,4

Асал, тонна 2 685,0 2 115,7 3 171,9 10 157,0 13 357,8 14 066,9

^ирдиб олинган жун, тонна 15 849 20 081 26 510 36 029 35 422 36 345

Олинган доракул терилар 747,6 688,7 934,9 1 032,0 1 152,1 1 252,4

Пилла, тонна 16 479,0 16 211,0 25 151,8 26 293,0 20 941,9 22 769,9

Мамлакатимизда утган йиллар давомида дишлок хужалиги тармоги асосан пахта ва галла экинлари учун ихтисослашганлиги сабабли, юдорида келтирилган жадвал маълумотларида дон ва дуккакли дон экинлари таркибида галла жудда катта улушга эга эканлигини куришимиз мумкин. Кейинги уринларда маккажухори дони, шоли ва бошда турдаги дуккакли экин (нухат, ловия, яснид)ларни етакчилик дилиб келаётганлигини куришимиз мумкин булади.

Айни пайтда жами етиштирилган дехкончилик махсулотларида фермер хужаликларининг улуши 53,1 фоизни, жами етиштирилган чорвачилик махсулотларида эса 5,3 фоизни ташкил этмодда.

Ташди савдо айланмасидаги мева-сабзавот махсулотлари экспортида асосий хамкор давлатлар Россия (умумий хажмдан 30,5%), ^озогистон (20,5%), Афгонистон (6,6%), Хитой (5,7%), Туркия (4,5%) ва ^иргизистон (4,3%) хисобланади.

Статистик тахлиллар курсатишича, мева-сабзавот махсулотлари 2017 йилда 876 та экспортёр томонидан 60 та давлатга экспорт килинган булса, 2021 йилда 1 175 та экспортёр томонидан 67 та давлатга экспорт килишга эришилган (2.1-расм).

1-расм. Йирик хамкор давлатлар буйича мева-сабзавот махсулотлари ва улардан кайта ишланган махсулотлар экспорти улуши, %

Юкорида келтирилган расм маълумотларига кушимча сифатида мева-сабзавот махсулотлари экспорти турлари ва географияси йилдан йилга кенгайиб бормокда. Дания, Ямайка, Америка самоаси ва Жанубий Африка давлатларига биринчи маротаба 2021 йилда мева-сабзавот махсулотлари экспорти амалга оширилди. Шунингдек, мева-сабзавот махсулотлари экспорти турлари ва географияси йилдан йилга кенгайиб бормокда. Болгария, Шри-Ланка, Индонезия, Филипин, Гресия, ^атар, Харватия ва Мальта давлатларига биринчи маротаба 2021 йилда мева-сабзавот махсулотлари ва улардан кайта ишланган махсулотлар экспорти амалга оширилди. Хулоса

Бугунги кунда кишлок хужалиги тармогида тадбиркорликнинг ролини ошириш юзасидан куйидаги тадбирларни амалга ошириш максадга мувофик:

- аграр секторни ривожлантириш буйича амалий чора-тадбирларни куриш, экспортбоп кишлок хужалиги махсулотлари ишлаб чикарадиган корхоналарни куллаб-кувватлаш, чет эл инвестициялари хисобидан ишлаб чикариш кувватларини модернизатсиялаш ва технологик кайта жихозлаш, янги корхоналарни ташкил этиш оркали махсулот ишлаб чикариш хажмларини ошириш;

- хорижий инвестицияларни киритиш буйича хорижий фирма ва агрокластерлар билан хамкорликни янада кенгайтириш, экспортбоп махсулотлар ишлаб чикарадиган технологияларни олиб келиш, республикада ташкил этилаётган халкаро ярмаркаларнинг имкониятларидан кенг фойдаланиш;

-фермер хужаликларини хар томонлама куллаб-кувватлаш, уларнинг моддий ва молиявий базасини мустахкамлаш, уларга янги имкониятлар тугдириш, хизмат курсатувчи тузилмаларни ривожлантириш;

-кишлок хужалиги корхоналарига уз махсулотларини кайта ишлайдиган замонавий технологияларни сотиб олиши учун яратилган кенг имкониятлардан фойдаланишга кумаклашиш чораларини куриш;

-кишлок жойларида ташкил этиладиган саноат корхоналарини хом ашё, электр энергияси, газ билан узлюксиз таъминлаш хамда коммуникатсион тармокларни куришни амалга ошириш ва бошкалар.

REFERENCES

1. Улмасов А., Шарифхужаев М. Иктисодиёт назарияси. - Т..: «Мехнат», 1995. 192-б.

2. Муфтайдинов Иктисодиётни эркинлаштириш шароитида тадбиркорликни ривожлантириш муаммолари. / Дис. ... икт. фан. д-ри. - Т/, 2004. -18-б.

3. Гафуров У.В. Кичик бизнесни давлат томонидан тартибга солишнинг иктисодий механизмларини такомиллаштириш. / Дис. авт. реф... икт. фан. д-ри. - Т., 2017. -30-б.

4. Абулкосимов П., ^улматов А. Тадбиркорлик сермашаккат фаолият. // «Иктисод ва хисобот», 1997, 9-сон. - 9-б.

5. Юлдашев М.Ш., Додобоев Ю.Т., Уринов А.А. Пахта-тукимачилик кластерларини ташкиллаш ва уларни бошкариш. Дарслик. -Т.: "Янги аср авлоди", 2022. - 492 бет.

6. Бозаров Х.Х., Додобоев Ю.Т., Уринов А.А., Халматжанова Г.Д., ^орабоева Р.Б. Агросаноат мажмуаси иктисодиётини кластерлаштириш. Укув кулланма. -Фаргона, "Слассис", 2022, 429 бет. _

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.