Научная статья на тему 'Мева-сабзавотчилик кластерларини шакллантириш босқичлари ва ривожланиш истиқболлари'

Мева-сабзавотчилик кластерларини шакллантириш босқичлари ва ривожланиш истиқболлари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
9
4
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
соҳа / кластер / кластер технологиялари / кооперация / хўжалик / механизм / фермер / сабзавот / узум / бозор / экспорт. / industry / cluster / cluster technologies / cooperation / farms / mechanism / farmer / vegetable / grape / market / export.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Урдушев Хамракул, Эшанкулов Сирожиддин

Мақолада интеграциялашган тузилмаларда инновацион фаолиятни ривожлантириш масалалари ҳамда қишлоқ хўжалиги соҳасидаги янги технологияларнинг қайта ишлаш саноати имкониятлари билан интеграциялашувини таъминловчи мевасабзавот кластерларини шакллантиришнинг схематик тузилмалари келтирилган. Мевасабзавот маҳсулотларини ишлаб чиқариш, сақлаш, қайта ишлаш ва сотиш жараёнларида кластер тизимининг афзалликлари таҳлил этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Stages in the formation of fruit clusters and their development prospects

The article deals with the development of innovation activities in integrated formations. The article presents conceptual structures for the formation of fruit and vegetable clusters that allow integrating the latest technologies in the field of agriculture with the capabilities of the processing industry. The advantages of the cluster system in the production, storage, processing and sale of fruits and vegetables are analyzed.

Текст научной работы на тему «Мева-сабзавотчилик кластерларини шакллантириш босқичлари ва ривожланиш истиқболлари»

УУК: 330.115:634

МЕВА-САБЗАВОТЧИЛИК КЛАСТЕРЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ БОСКИЧЛАРИ ВА РИВОЖЛАНИШ ИСТИКБОЛЛАРИ

Урдушев Хамракул,

ицтисодиёт фанлари номзоди, кафедра мудири, доцент; Эшанкулов Сирожиддин,

мустацил тадцицотчи, уцитувчи

Самарканд ветеринария медицинаси института

Аннотация. Маколада интеграциялашган тузилмаларда инновацион фаолиятни ривожлантириш масалалари щмда кишлок хужалиги сохасидаги янги технологияларнинг кайта ишлаш саноати имкониятлари билан интеграциялашувини таъминловчи мева-сабзавот кластерларини шакллантиришнинг схематик тузилмалари келтирилган. Мева-сабзавот махсулотларини ишлаб чикариш, саклаш, кайта ишлаш ва сотиш жараёнларида кластер тизимининг афзалликлари тахлил этилган.

Таянч сузлар: соха, кластер, кластер технологиялари, кооперация, хужалик, механизм, фермер, сабзавот, узум, бозор, экспорт.

ЭТАПЫ ФОРМИРОВАНИЯ ПЛОДООВОЩНЫХ КЛАСТЕРОВ И ПЕРСПЕКТИВЫ ИХ РАЗВИТИЯ

Урдушев Хамракул,

кандидат экономических наук, доцент, заведующий кафедрой; Эшанкулов Сирожиддин,

самостоятельный соискатель, преподаватель

Самаркандский институт ветеринарной медицины

Аннотация. В статье рассматриваются вопросы развития инновационой деятельности в интегрированных формированиях. В статье приведены концептуальные структуры формирования плодоовощных кластеров, позволяющие интегрировать новейшие технологии в области сельского хозяйства с возможностями перерабатывающей промышленности. Анализируются преимущества кластерной системы в производстве, хранении, переработке и реализации фруктов и овощей.

Ключевые слова: отрасль, кластер, кластерные технологии, кооперация, хозяйства, механизм, фермер, овощ, виноград, рынок, экспорт

STAGES IN THE FORMATION OF FRUIT CLUSTERS AND THEIR DEVELOPMENT PROSPECTS

Urdushev Xamrakul,

PhD in Economics, Associate Professor, Head of the Department; Eshankulov Sirojiddin, Independent Applicant, Teacher

Samarkand Institute of veterinary medicine

Abstract. The article deals with the development of innovation activities in integrated formations. The article presents conceptual structures for the formation of fruit and vegetable clusters that allow integrating the latest technologies in the field of agriculture with the capabilities of the processing industry. The advantages of the cluster system in the production, storage, processing and sale of fruits and vegetables are analyzed.

Keywords: industry, cluster, cluster technologies, cooperation, farms, mechanism, farmer, vegetable, grape, market, export.

Кириш

Барча тарацций этган мамлакат-ларда булгани сингари кейинги уч-турт йилда Узбекистонда х,ам кластер-лаштириш амалий фаолият сох,аси сифатида ривожланмоцда. Мамлакати-мизнинг турли минтацаларида куплаб кластер лойих,алари амалиётга жорий этилмоцда. Миллий ицтисодиётнинг инновацион ривожланиши учун бозор ицтисодиётининг истицболли йуналиши сифатида амалиётга, хусусан, цишлоц хужалиги тармоцларига кластер моде-лининг механизмлари, хужалик юритиш ва бошцарувларини жорий этиш фан, таълим ва ишлаб чицаришнинг интеграциялашувини таъминлашга асос булади.

Мамлакатимиз ЯИМ таркибида цишлоц, урмон ва балиц хужалигининг улуши 2019 йилда 28,1%ни ташкил этган. Цишлоц хужалигида бозор механизмлари ва замонавий

технологияларнинг жорий этилиши натижасида Узбекистонда етиштири-лаётган 80 турдан ортиц цишлоц хужалиги мах,сулотларини 66 та мамла-катга экспорт цилишга эришилди. Республика буйича 2019 йилда цишлоц хужалиги мах,сулотлари ишлаб чицариш х,ажмида дехццончилик мах,сулот-

ларининг улуши 50,2 фоизни ташкил этган.

Узбекистон шароитида янги клас-терларни шакллантириш ва ривож-лантириш илмий-методологик ва ама-лий-назарий жих,атдан асосланганликни тацозо этади. Кластерларни ташкил этиш жараёнларининг аналитик таъми-нотларида камчиликлар булиши давлат органлари томонидан асосланмаган царорлар цабул цилинишига олиб келади. Натижада кластерларнинг давлат томонидан цуллаб-цувватланиши кутилган самаралар бермайди. Шу боис ушбу мавзу доирасида тадцицотлар олиб бориш бугуннинг долзарб масалала-ридан биридир.

Кластер ва ицтисодий жараёнларни кластерлаштириш мавзуси, унинг наза-рияси (Маршалл, Портер ва бошц.) ва амалиёти ишлаб чицариш - рацобат ва сифатга асосланган ривожланган мамла-катларда юзага келди. Унинг назарий, амалий ва илмий методологияларини ривожлантириш масалалари дунёнинг куплаб таницли ицтисодчилари (Энрайт, Шмиц, Розенфельд, Физер, Ван ден Берг, Бергман ва Фезер, Энрайт, Фаррелл, Свон ва Превезер) тадцицот предметига айланди.

Кластернинг асосий характерлари биринчи марта бундан юз йиллар мукаддам, яъни XIX асрнинг охирларида инглиз и;тисодчиси А. Маршаллнинг "Иктисодиёт фанининг тамойиллари" (1890) асарида келтирилган [2]. Дунёнинг куплаб тилларига таржима килинган бу асарда "... я;ин жойлашган корхоналарнинг "саноат худуди"ни шакллантириш" х,а;ида суз боради. Маршаллнинг фикрига кура, "саноат худудлари"ни шакллантириш ишчилар уртасида коммуникация интенсив-лигини ошириб, янги гояларнинг тезрок; таркалиши, ишлаб чи;ариш жараён-ларининг яхшиланиши ва ижтимоий муносабатларда я;инро; ало;алар урна-тишга олиб келади. Кейинчалик амери-калик и;тисодчи М. Портер (1993) томонидан бу гоялар ривожлантирилди ва у "Ра;обат (On competition)" номли асарида кластерлар назариясини ишлаб чи;ди [3]. Портер томонидан иктисодиёт фанига биринчи маротаба "кластер" (боглам, занжир) атамаси киритилди, таснифланди ва кластер минта;авий и;тисодиётни ра;обатли ривожлан-тиришнинг стимули эканлиги асослаб берилди. "Кластер" (cluster) инглизча суз булиб, куплаб ицтисодий мазмундаги манбаларда "боглам, гурух„ занжир", шунингдек, "биргаликда усиш, тупланиш, концентрация" маъноларида кулланилади.

Экспертларнинг бах,олашича, "клас-терлаштириш ривожланган мамлакат-лар и;тисодиётининг 50 фоизини камраб олган. Европа Иттифо;и давлатларида 38 фоиз ишчи кучларини банд килган 2000 мингдан зиёд кластерлар фаолият курсатмокда" [4].

Мавзу доирасидаги урганишлар, кластер назарияси ва амалиёти маса-лалари куплаб россиялик и;тисодчи олимларнинг х,ам мух,им тад;и;от пред-метларидан бири эканлигини курсатади. Масалан, Л.С. Марковнинг илмий ва монографик тад;и;отларида "ицтисодий кластер тушунчаси ва унинг мух,им

жих,атлари" [5] ва "ицтисодиётда клас-терли ёндашувнинг назарий-методо-логик асослари" ёритилган. Шунингдек, Т.В. Миролюбовнинг монографик тадци-цотларида [6] "минтацавий кластер-ларни шакллантириш ва ривожлан-тириш омиллари ва цонуниятлари", белорусиялик олимлардан Н.В. Мордов-ченков ишларида "Беларусь агросаноат мажмуи бошцарувининг технологик жараёнларида ... "агрокластер -инновацион ташкилий-ицтисодий

механизмлар" сифатидаги жих,атлари [7] ва Д.М. Крупскийнинг кластерга оид тадцицотларида "... Беларусда кластерлар, кластерли ривожланиш, республиканинг кластер сиёсати"дан келиб чициб, "кластерга царашлар эволюцияси, реал амалиёт, кластер-ларнинг ривожланиш тенденциялари ва истицболлари"га оид фикрлар атроф-лича ёритилган [4].

Узбекистон цишлоц хужалиги тармоцларида кластер усулининг жорий этилиши янги ва инновацион ёнда-шувдир. Бироц мамлакатимизда цишлоц хужалиги тармоцларига кластерларни жорий этишнинг амалий тажрибаси яцин йиллардан бошланганлиги сабабли ицтисодий фанларда кластерларга оид амалий-назарий тадцицотларнинг кам-лиги кузатилмоцда. Шу боис кластерларни ушбу мавзу доирасида урганиш долзарбдир.

Уз навбатида, янги жорий этила-ётган янги тизимлар х,ам кластер усули сингари назарий-методологик ва илмий асосланган булиши тацозо этилади.

Тадкикот методологияси

Ушбу тадцицотни олиб боришда индукция, дедукция, ицтисодий ва циё-сий, монографик ва статистик усуллардан фойдаланилди.

Тадкикот натижалари

Мамлакатимизда "пахта-туцимачи-лик", "мева-сабзавот", "чорвачилик", "ипакчилик" кластерларига цишлоц хужалиги ва чорвачиликда ишлаб чица-

ришни ташкил этишнинг замонавий шакли сифатида каралмокда.

Узбекистонда кластерлаштириш масалалари Г. Зохидов ва М. Рахматов, Б. Зариповларнинг монографик тадкикот-ларида, А. Бурханов ва б., М. Тошболтаев, Н. Махмасобирова, Ш. Мустафакулов ва мазкур мацола муаллифларининг илмий ишларида урганилган.

2020 йилдан бошлаб боскичма-боскич пахта ва галла етиштиришда давлат буюртмасидан воз кечилиши кутилмокда. Бу эса, уз навбатида, кишлок хужалиги сохасида мураккаб иктисодий жараёнларни камраб олувчи трансформацияларни амалга оширишни такозо этади.

Эндиликда истикболсиз ва сама-радорлиги паст, сув таъминоти яхши булмаган экин майдонларида пахта ва галла етиштиришга бардам берилади. Жах,он банкининг хисоб-китобларига кура, Узбекистонда пахта ва бугдой, масалан, экин майдонларининг 50 %гача кискариши кишлок хужалиги ялпи махсулотини 51 % ва кишлок хужали-гида бандликнинг 16 %га ошиши хамда ва сувнинг 11 %га тежалишига олиб келади [8].

Иктисодиётга оид фанлар ва саноат сохасида "Инновацион-саноат кластери", кишлок хужалигида "Агрокластер" ва туризм сохасида "Туристик кластер" атамалари кулланилади ва тасниф-ланади. Шунингдек, кишлок хужалиги иктисодиётига оид тадкикотларда "кишлок хужалиги кластери", "агрокластер", "аграр кластер" ва "агросаноат кластери" каби атамалардан фойдаланилади. Урга-нишлар фан ва амалиётда кластерлар учун умумкабул килиниши мумкин булган тасниф мавжуд эмаслигини курсатади. Уз урнида агрокластерлар "ишлаб чикариш", "фан ва таълим" ва "кишлок хужалигини бошкариш минтакавий органлари" каби струк-туравий элементларга булинади ва хар бирининг баркарор ривожланишга эри-шишдаги роли аникланади.

Кластер - бу сунъий равишда пайдо булмайдиган, уз-узини шакллантириш асосида юзага келадиган, узига хос булган интеграллашган структурадир.

А.А. Настиннинг ёзишича, агро-кластер, бу - турли хил кишлок хужалиги махсулотларини ишлаб чикарувчи корхоналарда ракобатбардош махсу-лотлар олиш ва хар бир бизнес бирлигининг рентабеллилигини таъ-минловчи, технологик жараёнларни бошкаришнинг ташкилий-иктисодий механизмлари синергетик эффекти булганда мавжуд буладиган тизимдир [9]. Унга кура, агросаноат кластерларини шакллантириш

тизимли ёндашувнинг бевосита амалий кулланилишини ифодалайди, яъни:

- биринчидан, хар кандай ижтимоий-иктисодий тизимнинг ривож-ланиши, шу жумладан, минтака ва мамлакатда кишлок хужалигини ривож-лантириш махаллий шарт-шароитлардан бошланади ва ривожлантириш дастлаб бир-бири билан богланган масалаларни хал этишга каратилади;

- иккинчидан, жахон савдо ташкилоти (ЖСТ) шарт-шароитларида кишлок хужалигини юкори техноло-гиялар асосидаги илм-фаннинг сунгги ютукларидан, инновацион технология-ларидан фойдаланган холда ривожлан-тириш мумкин;

- учинчидан, мамлакат ва унинг турли минтакаларида ялпи кишлок хужалиги махсулотларининг тахминан 80-90 фоизи фермер хужаликлари ва томорка ер эгалари томонидан ишлаб чикарилмокда, шунинг учун аграр клас-терлар тизими барча турдаги хужалик юритувчи тузилмаларни иштирокчилар сифатида камраб олиши керак;

- туртинчидан, кластерли ёнда-шувга иктисодий усишнинг янги назарияси асос килиб олинган, унда фан, инновация ва инсон капиталига ривож-ланишнинг асосий омиллари сифатида каралади;

- бешинчидан, кичик ;ишло; хужалиги тузилмаларининг ривож-ланиши, унинг эгаларининг х,аёт дара-жаси ва турмуш тарзини яхшилаш, глобаллашув шарт-шароитларида хал;а-ро ра;обатдошлигини таъминлашга йу-налтирилган сифатли узгаришлар каби каралади;

- олтинчидан, XXI асрда ози;-ов;атларда ресурслар тан;ислиги куза-тилади ва озик-овкатларга чекланмаган талабларни келтириб чикарадиган гео-сиёсат воситасига айланди;

- еттинчидан, ози;-ов;ат мах,су-лотлари нархи ошиши XXI асрнинг мега тренди булади, шу боис кишлок хужалиги бизнеси бош;а сох,аларга нисбатан купро; фойда келтиради;

- саккизинчидан, минта;а агро-саноат кластерларининг уникал ракобат-бардош устунликларини яратиш учун кластерларни тизим сифатида шакл-лантиришни такозо этади ва у кластер иштирокчиларини бир-бирини тулдира-диган ва минта;а ;ишло; хужалигининг баркарор усиши ва иктисодий самара-дорлигининг юкори даражада булишини таъминлайди.

М. Портер "Clusters and The New Economics of Competition" асарида калифорния виночилик кластери ишти-рокчиларининг таркибини учта дара-жага ажратиб таснифлайди [10]:

Биринчи даража - кластер ядроси: виночилик кайта ишлаш корхоналари (вино ишлаб чикарувчилар); узум ишлаб чикарувчилар;

иккинчи даража - аралаш компа-ниялар: утатлар, пестицидлар, герби-цидлар ишлаб чикарувчи компаниялар; х,осилни йиташ ускуналарини ишлаб чи;арувчи компаниялар; ирригация ти-зимлари фаолият курсатишини таъмин-ловчи корхоналар; бочка, этикетка, шиша идишлар, шиша копкоклари ва пробкаларини ишлаб чикарувчи корхо-налар; узумни ;айта ишлаш ускуна-ларини ишлаб чикарувчи корхоналар;

учинчи даража - хизмат курсатувчи компаниялар (и;тисодий инфрату-зилма): таълим, илмий-тад;и;от ва савдо ташкилотлари (масалан, Вино институти, Кулинария института ва шунга ухшашлар); PR ва рекламларни амалга оширишни таъминловчи компаниялар; ихтисослашган ОАВлари (масалан, "Савдо" журнали - Trading" magazine) ва шунга ухшашлар; Калифорния штатининг давлат структураси - Виночилик буйича кумитаси; кластер иштирокчиларининг бир-бири билан узаро алокасини таъминловчи ташкилотлар.

Портер тад;и;отларида Калифорния виночилик кластери штатдаги бош;а кишлок; хужалиги кластери, ози;-ов;ат кластери ва туристик кластерлар билан богли;ликда урганилган.

Одатда, ишлаб чи;ариш жараён-ларида уз фаолиятининг исти;боллиги, минта;адаги ах,амияти ва ра;обат-бардошлигини курсатган йирик корхона-лар агрокластернинг и;тисодий ядроси х,исобланади. Ядро атрофида технологик занжирни таъминловчи урта ва кичик корхоналар, таъминотчилар ва инфра-тузилма тузилмалари концентрация-лашади.

Таъкидлаш керакки, фа;ат минта-канинг мах,аллий (локал) бозорига хиз-мат киладиган кластерлар ва уз мах,су-лотларини минтакадан ташкарига экспорт килувчи кластерлар булиши мум-кин, табиийки, мах,аллий ва жах,он бозор-ларига товар ва хизматларни экспорт килувчи кластерлар ракобатли устун-ликларга эга булади.

М.В. Миролюбованинг монографик тадкикотларига асосланилса, мамлака-тимизда шакллантириладиган мева-саб-завот кластерларининг таркиби учта асосий ярус (катлам, даража)ни уз ичига олади, булар [6]:

• биринчи ярус (даража) ёки "кластер ядроси" мах,сулот ишлаб чикарувчи компаниялар булиб, уларга мах,аллий бозорда фаолият юритувчи фирмалар ва

уз махсулотларини (товарлар ёки хиз-матлар) минта;адан таш;арида экспорт ;илувчи етакчи компаниялар киради (фермер хужаликлари, агрофермалар). Айнан уз товарлари/хизматларини мам-лакат минта;алари ва таш;и бозорга экспорт ;илувчи етакчи фермалар клас-тернинг и;тисодий муваффа;иятларини таъминлайди ва минта;ага молиявий о;имларни жалб ;илиб боради. Бундай етакчи компаниялар кластерда устунлик ;илади;

• иккинчи ярус (даража) - бу кластер ядроси атрофида бирлаш-тирилган аралаш компаниялар булиб, унга асбоб-ускуналар, бутловчи ;исмлар ишлаб чи;арувчилар (ва етказиб берувчилар), технологик таъминлов-чилар, хомашё ва бош;аларни ишлаб чи;арадиган тегишли компаниялар киради. Ушбу гурухга йирик, урта ва кичик корхоналар хам кириши мумкин.

Куп холларда кластерларда кичик ва урта бизнес компанияларининг юзага келиши етакчи фирмаларда бизнес-жараёнларининг аутсорсинги билан богли; булади. Маълумки, кичик ишлаб чи;ариш корхоналари мослашувчан булиб, уларда инновациялар тезро; амалга оширилади, бундан таш;ари, бу ерда базавий корхонага ;араганда ишлаб чи;ариш харажатлари арзонро;.

Кластерларни шакллантириш жа-раёнида йирик бизнеснинг роли кичик ва урта бизнесни ишлаб чи;аришга жалб этиш, фаол хамкорлик, кооперацион ва субконтрактацион муносабатлар

асосида, фаол ишблармонлик ва узаро ахборот ало;аларини йулга ;уйишда намоён булади. Боиси кластерда кичик бизнес ривожланишида кооперацион ало;алар юзага келиши фундаментал ахамият касб этади;

• учинчи ярус (даража), бу -кластернинг и;тисодий инфратузил-масини ташкил этувчи хизмат курсатувчи компаниялар - илмий-техник ва сервис марказлари; молия-кредит институтлари; инвестиция фондлари;

олий ва урта махсус таълим муас-сасалари; илмий-тад;и;от ташкилот-лари, жамоат ташкилотлари; сугурта ва консалтинг компаниялари ва бош;алар.

Демак, кластерлар уч даражадаги иштирокчиларни уз ичига олади: 1) асосий компаниялар; 2) турдош хужалик фаолияти юритувчи компаниялар; 3) и;тисодий фаолият турларига хизмат курсатадиган компаниялар -и;тисодий инфратузилмалар.

Кайд этиш лозимки, кластер ядроси унинг "юзи"ни ифодалайди ва унинг ихтисослашуви ва номланишини белги-лайди. Бир кластер ядросига мансуб булган компаниялар бош;а бир кластерга унинг ядроси булиб кира олмайди, лекин улар бош;а кластернинг иккинчи ва учинчи даражада ;атнашиши мумкин. Кластер ядросидаги

компаниялар бир хил турдаги махсулотлар (товарлар, хизматлар) ишлаб чи;арганлиги сабабли улар уртасида ра;обат са;ланиб ;олади. Шу боисдан кластерни ташкил этувчи компаниялар уртасидаги узаро ра;обат кластер ядросининг принципиал мухим хусусияти хисобланади, яъни кластер ядросида хам ра;обат ва хамкорлик кузатилади. Кластер ядросининг бир ;исми булган компаниялар бозор улуши учун бир-бири билан узаро ра;обат-лашади, биро; айни пайтда улар бир-бири билан хамкорлик ;илади.

Е.В. Малиш [11] инновацион агро-кластерларни ани;лашда Портер методологиясига асосланади, худудий ози;-ов;ат агрокластерлар таркибини "кластер ядроси", "кушимча объектлар", "хизмат курсатиш объектлари" ва "ёр-дамчи объектлар"га ажратади. Келти-рилган ёндашувга асосланилса, Узбекис-тонда шакллантирилаётган мева-сабза-вот кластерлари таркиби ;уйидаги элементлардан иборат булади:

• "ядро, кластер ядроси" -кластерни гурухловчи, жойлашишини белгиловчи ва фаолиятини амалга оширувчи агрофирмалар, фермер, дех;он

хужаликлари ва томорца ер эгалари, цайта ишлаш корхоналари, тайёрлов корхоналари каби объектлар;

• "цушимча объектлар" - кластер "ядро"сининг бевосита ишлашини таъминловчи объектлар - илмий-тадцицот, олий ва урта уцув муассасалари, технопарклар ва х,.к.;

• "хизмат курсатиш объектлари" -иштироки мажбурий булган "ядро" объектларининг ишлаши билан бевосита боглиц булмаган сервис марказлари, савдо марказлари, дистрибьютер фир-малари, цурилиш, транспорт ва логистика марказлари (мева-сабзавот мах,су-лотларини сацлаш, бирламчи ёки чуцур цайта ишлаш буйича цувватлар, цишлоц хужалиги техникаси), молиявий тузил-малар каби объектлар;

• "ёрдамчи объектлар" - ишти-роки мацсадга мувофиц булган (мажбурий булмаган) ва кластер "ядро"си бошца объектларининг ишлаш фаолияти билан бевосита боглиц булмаган объектлар - маслахат, реклама, аудит, юридик, консалтинг, лизинг, факторинг, сугурта, инвестициялар, кластер таркибидаги венчур корхоналар.

Кластерни шакллантиришда унинг иштирокчиларининг бир-бири билан узаро хамкорлик муносабатларига асос-ланиб, кластернинг фаолият курсатиш шартларини белгилайдиган долзарб муаммоларни х,ал этишни тацозо этади, яъни кластер ичидаги компетенциялар (ваколатлар)ни аницлаш; барча кластер иштирокчилари уртасида цушилган цийматни тацсимлаш шаклини белги-лаш; кластерда иштирок этувчи корхо-наларнинг технологик, ицтисодий, ижти-моий ва ташкилий самарадорлиги кафолатлари; кластернинг барча ишти-рокчиларининг самарали ривожланиши-ни таъминлаш; минтацанинг ижтимоий-экологик ва ицтисодий ривожланиши кафолатланиши.

Рацобат ва юцори даражада коопе-рациянинг ривожланиши кластер ицти-

содиётининг мухим жихатини ифода-лайди.

Айрим тадцицотларда "агроклас-терли инновация" ибораси цулланилади. Масалан, Н.В. Мордовченковнинг

таърифига кура, "агрокластерли инновация" ташкилий-хужалик юритувчи узаро богланган компанияларнинг янги шакли булиб, узининг рацобатли устунлик-ликларига ^амкорлик муносабатлари орцали эришади, цишлоц хужалиги худудларида ах,олининг сифатли турмуш тарзини таъминлаш ва амалий фаолиятларда цулланиладиган техноло-гик жараёнларни такомиллаштириш инновацияларнинг амалий натижаси булади хамда унга турли хил инфратузилмаларни шакллантириш эвазига эришилади [7].

Бундан ташцари, кластернинг шакллантирилиши кичик ва урта тадбиркорлик субъектларининг ишлаб чицариш жараёнлари, маркетинг, мате-риалларни харид цилиш, рисклар, талаблар ва махсулотлар бозори маълу-мотларининг узгаришига боглиц ахбо-ротларга оид жорий муаммоларни хал этиш, шунингдек, уларнинг рацобат-бардош мавцеини яхшилашга ёрдам беради.

Кластерда транзакция ва транспорт, инфратузилма объектларини яратиш харажатларини камайтириш учун шарт-шароитлар яратилади, унга кластер корхоналари ходимларининг малакасини ошириш учун шароитлар яратиш, давлат бошцарув органлари ахборот базаларига киришни таъминлаш орцали эришилади. Кластер коопера-цияларининг ривожланиши туфайли корхоналар: хомашё етказиб берувчилар, малакали ишчилар, цишлоц хужалиги техникаларини ишлаб чицарувчи корхоналар ва таъминот-чилар, шунингдек, хизмат курсатиш ва таъмирлаш корхоналари каби ташци ицтисодий эффектлардан фойдаланиш имкониятлари юзага келади. Кластер улгуржи харидорларни жалб цилиш ва

рацобатли махсулотларни мамлакатнинг ички минтацалари ва ташци бозорларида сотишга имконият яратади. Кластерни ривожлантиришда кичик ва урта кор-хоналарнинг урни, сифатли ва рацобатли цишлоц хужалиги махсулотларини ишлаб чицариш, цайта ишлаш, шунингдек, кластер иштирокчиларини цуллаб-цувватлаш функцияларини

таъминлаш билан белгиланади.

Цишлоц хужалигида кооперация-ларни ривожлантириш, кластернинг замонавий ишлаб чицариш ва цайта ишлаш инфратузилмасидан фойдала-ниш, унинг иштирокчиларининг махсулотлари барцарор сотилишини таъминлаш барча турдаги цишлоц хужалиги махсулотларини ишлаб чицаришни сезиларли даражада купайтиришни таъминлайди.

Энди кластерни шакллантиришга оид айрим тацдицотларга тухталиб утамиз. Д.М. Крупский (Белорус Республикаси) тадцицотларида кластер-ни шакллантириш "тайёрлов босцичи", "асосий босцич" ва "якуний босцич"дан иборат учта алгоритмга ажратилади [4]:

тайёрлов босцичи: кластерни тузишнинг долзарблигини бахолаш; кластерни шакллантириш имконият-ларини бахолаш; кластерни тузиш учун мотивларини очиб бериш; кластернинг мацсад ва вазифаларини аницлаш;

асосий босцич: кластер иштирок-чиларининг таркибини аницлаш; мин-таца ривожланишининг таянч нуцтала-рини стимуллаштириш учун бозор механизмлари асосида ресурсларни цай-та тацсимлашни бахолаш; кластер тузишнинг ташкилий-хуцуций шаклини танлаш; кластернинг ташкилий лойи-хасини техник-ицтисодий асослаш; кластер иштирокчилари уртасида ташкилий мажбуриятларни тацсимлаш; кластер фаолиятининг эффектларини аницлаш;

якунловчи босцич: минтаца маъму-рияти билан узаро алоцалар меха-низмини шакллантириш; манфаатдор (вазирликлар, бошцармалар ва тузил-

малар) билан экспертизалар утказиш ва хулосалар олиш; кластер тузиш хацида шартномалар ишлаб чициш ва имзолаш.

Е.М. Терешин (Россия) кластер-ларни шакллантириш жараёнини туртта босцичга ажратади [12]. Биринчи босцичда кластерга киришга муносиб ва хохиши булган корхоналар аницланади. Бундай холларда кластернинг потенциал иштирокчиларининг мотив(рагбат)лари аницланиши лозим. Мотивлар иштирокчилар (таъсисчилар ва мехнат жамоалари)ни ишлаб чицариш, молиявий, инвестиция, ижтимоий ва психологик манфаатлари хисобига шакллантиради.

Кластерни ташкил этишнинг иккинчи босцичида кластер тузишнинг ички ва ташкилий тамойиллари ишлаб чицилади. У кластер стратегиясини ишлаб чициш, кластер таркибига кирадиган корхоналарнинг умумий муаммолари ва имкониятларини тахлил цилиш, кластерни ривожлантириш ва кенгайтиришга оид кейинги харакатлар режасини тузиш, кластернинг мувофиц-лаштирилган тузилмасини шакллан-тиришни уз ичига олади.

Учинчи босцичда шаклланган кластер доирасида иштирокчилар узаро муносабатларининг тартиблари ишлаб чицилади. Кластер корхоналари цушма кургазмалар ташкил этишда, умум-махсулотлар каталогини тузишда иштирок этиш, биргаликда хомашё ва материаллар сотиб олиш имконият-ларини юзага келтиради. Ушбу тадбирлар цисца муддатларда кластер самарадорлигини намойиш цилиш, шунингдек, кластер иштирокчиларининг узоц муддатли узаро муносабатларда манфаатдорликни оши-риш эвазига амалга оширилади.

Кейинги босцичда корхоналар кластер доирасида зарурий ихтисослашув даражаси ва хамкорликка эришганда, уларда мавжуд ресурсларни бирлаш-тириш ва янги технологияларни жорий этиш имкониятлари юзага келади.

иктисодиёт фанлари

Якуний боскичда кластер зарурий булган узини узи таъминлаш даражасига етади. Хозирги даврда фермер хужалик-

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

лари ривожлантирилиб, негизида куп тармокли фермер хужаликлари юзага келмокда (1-расм).

Дастлабки ихтисослашув:

к>==

>

О

Куп тармокли фермер хужалиги

2

Мева-

сабзавотчилик

фермер

хужалиги

Ички бозорда сотиш

Мева-сабзавот мах,сулотлари ишлаб чикариш. Х,осилни кайта ишлаш корхонаси

Янги узилган холда; омбор

ва музлаткичларда саклаган

холда; ярим тайёр, тайёр

холда, кайта ишланган холда

махсулотларни

ички ва ташки бозорларда

сотиш

6

^ушма корхона

Ривожланиш:

мева-сабзавот махсулотлари ишлаб чикариш ва хосилни кайта ишлаш; интенсив боглариииг ташкил этилиши ва кеигайтирилиши; иссикхоиалар барпо этилиши;

чорвачилик, паррандачилик комплексларининг барпо этилиши, сут ва гушт махсулотларини кайта ишлашнинг жорий этилиши; бошка фермер хужаликлари ва тадбиркорлар билан шартномавий муносабат-

3

2-расм. Мева-сабзавот фермер хужалигидан куп тармокли фермер хужалигининг шаклланиш жараёни*

* Расм муаллифлар ишланмаси.

Урганишлар бу жараённи икки ёки уч боскичга ажратиб караш мумкин-лигини курсатмокда. Масалан, дастлаб мева-сабзавот ишлаб чикаришга ихти-сослашган Самарканд вилояти Тайлок туманидаги "Сиёб Шавкат Орзу" фермер хужалиги етиштирилган махсулотларни ички бозорда кайта ишлаш корхона-ларига шартнома асосида сотиш билан уз фаолиятини бошлаган (1-боскич).

Кейинчалик хорижий тажрибалар урганилди, етиштирилган хосилни кайта ишлаш корхонаси, интенсив боглар, замонавий иссикхоналар барпо этилди. Куп тармокли фермер хужалиги фаолия-тидаги мавжуд имкониятлар чорвачилик йуналишини ривожлантиришга йунал-

тирилди. Натижада илгор хорижий технологиялар асосида чорвачилик ва паррандачилик комплекслари ташкил этилди, сут ва гушт махсулотларини кайта ишлаш йулга куйилди (2-боскич). Бундан ташкари, саноат сохасида хам бир катор йирик лойихалар амалга оширилди. Шу тарзда бугун "Сиёб Шавкат Орзу" фермер хужалиги нафакат куп тармокли хужалик, балки йирик ишлаб чикариш корхоналари тармогига айланди (3-боскич).

Узбекистонда мева-сабзавотчилик-ни жадал ва инновацион ривожланти-риш учун мева-сабзавот кластери иккита йуналишда ташкил этилмокда [1]:

• биринчи йуналиш: мева-сабзавот махсулотларини ишлаб чи;аришдан то сотишгача булган белгиланган жараённи муста;ил равишда амалга оширувчи ягона ёки узаро боглиц корхоналар гурущ доирасида мева-сабзавот махсулотлари ишлаб чи;аришни ташкил этиш кластери (2-расм);

иккинчи йуналиш: ;ишло; хужа-лиги ишлаб чи;арувчиларига ;ишло; хужалиги юмушларини ташкил ;илиш учун экиш материали, аванс тулов-ларини та;дим этувчи ва улардан ишлаб чи;арилган махсулотни келишилган нархларда сотиб олувчи ;ишло; хужа-лиги ишлаб чи;арувчилари, тайёрловчи корхоналар, ;айта ишловчилар, экспорт ;илувчилар уртасида кафолатланган шартномалар асосида "уруг - кучат -махсулот етиштириш - тайёрлаш -са;лаш - ;айта ишлаш - транспортировка ;илиш - бозорга етказиш" тамойили буйича узлуксиз занжирни шакллантирадиган мева-сабзавот махсу-

лотлари ишлаб чи;аришни ташкил этиш кластери (3-4-расмлар).

"Узбекози;ов;атхолдинг" компа-нияси маълумотларига кура, хозирги даврда республикамизда 56 та мева-сабзавотчилик кластери фаолият курсат-мо;да. Яна 86 та шундай кластерларни ташкил этиш учун лойихалар ва таклиф-лар шакллантирилмокда ва бос;ичма-бос;ич амалиётга жорий этилмокда.

Самарканд вилоятида 13 та мева-сабзавотчилик кластерлари фаолият курсатмокда (2020 йил, февраль).

Бу мева-сабзавот кластерлари -мева-сабзавот махсулотларини ;айта ишлаш (4 та); мева ва узумни куритиш, саралаш ва ;адо;лаш (3 та); узумни кайта ишлаш (2 та); узумни куритиш ва ;адо;лаш (1 та); сабзавот махсулотларини кайта ишлаш (1 та); кишлок; хужалиги махсулотларини са;лаш ва музлатиш (1 та); мева-сабзавот ва дук-какли махсулотларни куритиш, саралаш ва ;адо;лаш (1 та) йуналишларида фаолият курсатмокда.

Самарканд "Гарден Пласт''

Уруг, кучат, махсулот етиштириш

Лаборатория, иссикхона

Кластер ер майдонлари

Фермер ва дехкон хужаликлари, томогжа ег> эгалатж майдонлатж

Махсулотларни тайёрлаш ва логистика хизматлари

О .А *

саралаш

куритиш

■—

саклаш

ж.

Бирламчи кайта ишлаш

4

¡3 а с

и а и

л с р

с а

£ н а у м

Иккиламчи

(чукур) кайта

Ы111 П Я 111

Махсулотни экспорт килиш (ички бозорда сотиш)

3-расм. "Гарден Пласт" МЧЖ мева-сабзавот кластерининг фаолият

курсатиш схемаси*

* Расм манбаси [13].

Вилоятда фаолият курсатаётган мева-сабзавот кластерларига бирикти-рилган умумий ер майдони 16 минг 727 гектарни ташкил этиб, унинг 13 минг 737 гектари ёки 82,1 фоизи фермер хужа-ликларига тегишли майдонларни ташкил этади. Вилоят кластерларида 2573 та фермер хужалиги фаолият курсатмокда. Кластерлар кайта ишлаш умумий куввати 351500 (156919 тонна махсулотларни кайта ишлаш ва 194541 тонна кишлок хужалиги махсулотларини саралаш хамда кадоклаш) тонна булган инфратузилмаларга эга.

Узбекистон кишлок хужалигида, айникса, мева-сабзавот ва узумчилик махсулотларини ишлаб чикаришда дех-кон хужаликлари етакчи уринни эгал-лайди. Масалан, 2019 йилда картош-канинг 83,8 %и, сабзавотнинг 70,7 %и, мева ва резаворларнинг 60 %и, полиз-нинг 59,8 %и, узумнинг 56,3 %и дехкон хужаликлари томонидан ишлаб чика-рилган [15].

• Узбекистонда 2019 йилда 14 млн 280,3 минг тонна мева-сабзавот (шундан

9945,5 минг тонна сабзавот, 2739,6 минг тонна мева ва резаворлар, 1595,2 минг тонна узум) етиштирилди. Узумнинг 897,7 минг тоннаси ёки 56,3 % дехкон хужаликлари ва 665,7 минг тоннаси ёки 41,7 % фермер хужаликлари томонидан ишлаб чикарилган.

• Узбекистон 2019 йилда $1517,5 млн долларлик озик-овкат махсулотлари экспорт килган. Бу курсаткич республика умумий экспортининг 8,5 фоизини ташкил этади. Озик-овкат махсулотлари экспорти 2019 йилда 2018 йилга нис-батан 132,2 фоизга ошган. Респуб-ликамизда 2019 йилда $1,2 млрд долларлик 1,4 млн тонна мева-сабзавот махсулотлари экспорт килинган. 2018 йилга нисбатан мос равишда 112,7 % ва 135,5 % усишга эришилган. Шунингдек, 2019 йилда эса 542,2 млн долларлик 816,5 минг тонна сабзавот, 658,1 млн долларлик 591,2 минг тонна мева ва резаворлар экспорт килинган. Бу курсаткичларнинг 2018 йилга нисбатан усиши мос равишда 170,1% ва 116%ни ташкил этган.

«Агромир» МЧЖ КК (Мева-сабзавотларни кайта ишлаш)

Махсулот етиштирувчи субъектлар: фермер ва дехкон хужаликлари, томорка ер эгалари

Хул меваларни саралаш, экспорт ва ички бозорга тайёрлаш, музхоналарда

Махсулотларни кайта ишлаш

У руг, кучат, пайвандтаг етиштирувчи субъектлар

гО

Логистик хизматлар (махсулотларни саклаш ва ташиш)

О

Махсулотларни ички ва ташки бозорларда

Академик М. Мирзаев номидаги БУВИТИ филиали

4-расм. "Агромир" МЧЖ КК мева-сабзавот кластерининг фаолият

курсатиш схемаси*

* Расм манбаси [13].

• Мева ва резаворлар экспорти 2018 йилда 357,7 млн, 2019 йилда 406,8 млн долларни ташкил этган. Бу курсаткич узумчиликда 2018 йилда 238,5 млн, 2019 йилда 328,3 млн доллар, сабзавотда 2018 йилда 318,9 млн, 2019 йилда 542,4 млн доллардан иборат булган. Валюта тушуми 2019 йилда 2018 йилга нисбатан мос равишда мева-резаворларда 113,7 %, узумчиликда 137,7 % ва сабзавотчилик-да 170,1 %га ошган.

• "Узбекозицовцатхолдинг" компа-нияси маълумотларига кура, 2017 йилда 793 млн долл., 2018 йилда 1,03 млрд долл., 2019 йилда 1,4 млрд долл. озиц-овцат махсулотлари ва мева-сабзавот экспорт цилинган. 2020 йилда бу параметр 2,3 млрд доллар булиши кутилмоцда.

^озогистонлик эксперт А. Тусупбе-ковнинг цайд цилишича, Узбекистон цишлоц хужалиги сохасида олиб бори-лаётган ицтисодий ислохотлар натижаси улароц, Евроосиё ицтисодий иттифоци мамлакатлари озиц-овцат бозорини 50 % цуритилган мевалар, 51 % карам, 37 % илдизмевалар, 34 % узум, 31 % полиз, 30 %дан мевалар ва цуритилган сабзавот махсулотлари билан таъминлашга эришди [16].

Узбекистон цишлоц хужалиги хам ицлим узгаришлари, ёгингарчиликнинг камайиши, хавонинг меъёридан иссиц келиши, ёз мавсумида хаво хароратининг кескин кутарилиши, цургоцчилик, сув танцислиги каби цатор муаммолар олди-да турибди. Узбекистонда хам чекланган сув захираларидан фойдаланишда томчилатиб ва ёмгирлатиб сугориш усуллари жорий этилмоцда.

Хулоса ва таклифлар

1. Мохиятан "кластер" тушунчаси куп маънога эга ва унинг ягона талцини мавжуд эмас. У категория сифатида цул-ланиш сохаларига кура турлича талцин этилади, бироц кластернинг асосий мохияти муайян функцияларни бажариш учун айрим элементларни бир бутун

(занжир)га бирлаштириш деган маънода ишлатилади.

2. Юцоридаги кетирилган тахлил-ларга асосланиб, мева-сабзавот класте-рини цуйидагича таснифлаш мумкин [14]: мева-сабзавот кластери - географик жихатдан концентрациялашган тармоц, бир-бирини узаро тулдирувчи бозор субъектлари (цишлоц хужалиги корхо-налари, фермер, дехцон хужаликлари ва томорца ер эгалари, цайта ишлаш корхоналари, илмий-тадцицот ва таълим муассасалари, корхоналар, банклар, давлат хокимияти органлари ва бошц.) булиб, у фаолиятини озиц-овцат ва бошца махсулотларни ишлаб чицариш, цайта ишлаш ва махсулотларни сотиш, цишлоц худудларининг ижтимоий-ицтисодий ривожланиш масалалари, атроф-мухит мухофазаси, глобал муаммоларнинг локал масалаларини хал этишга йуналтиради ва жойлашувига кура, уникал рацобатли устунликларга эга буладиган, фан ютуцлари, инновацион технологияларни цуллай-диган, бир-бирини узаро тулдирувчи бозор субъектларининг турли тармоц-лари тизимини ташкил этади (2-4-расмлар).

3. Мамлакатимизда кластерларнинг ташкил этилиши ва ривожлантирилиши цишлоц хужалиги ишлаб чицаришини ташкил этишнинг оптимал ва инновацион шакли хисобланади. Мева-сабзавот кластери таркибига кирадиган цишлоц хужалиги корхоналарининг рацобатли устунликлари шакллантирилади, энг мухими, мослашувчанлик ва бозордаги барча узгаришларга тезда жавоб бериш имкониятлари ошиб боради.

Цишлоц хужалиги тармоцларини кластерлаштириш капитал ва техноло-гиялар оцими ва тугридан-тугри инвес-тициялар ошишига имкон беради. Нати-жада худудга молиявий воситалардан ташцари, янги инновацион технология-лар, интеллектуал ресурслар ва бошцарув куникмаларини олиб келади.

иктисодиёт фанлари

Манба ва адабиётлар

1. Узбекистон Республикаси Президентининг "Узбекистон Республикасида мева-сабзавотчиликни жадал ривожлантиришга доир кушимча чора-тадбирлар тугрисида"2018 йил 29 мартдаги ПФ-5388-сон фармони.

2. Маршалл А. Принципы экономической науки. - М.: Прогресс, 1993. - 309 с.

3. Портер М. Конкуренция. М.: Издательский дом «Вильямс», 2003. - 608 с.

5. Марков Л.С. Теоретико-методологические основы кластерно-го подхода. -Новосибирск: ИЭОПП СО РАН, 2015. - 300 с.

6. Миролюбова Т.В. Закономерности и факторы формирования и развития региональных кластеров: монография / Т. В. Миролюбова, Т. В. Карлина, Т. Ю. Ковалева; Перм. гос. нац. иссл. ун-т. - Пермь, 2013. - 283 с.

7. Мордовченков Н.В. Агрокластер как инновационный организационно-экономический механизм управления технологическими процессами в АПК. Азимут научных исследований: экономика и управление. 2015. № 1(10). - С. 89-94.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

8. Сергий Зоря. Как сделать сельское хозяйство Узбекистана эффективным и конкурентоспособным

9. Настин А. А. Аграрный кластер «Новая деревня» Ульяновской области: практика опережает теорию? // Экономика сельскохозяйственных и перерабатывающих предприятий. 2011. № 10. - С. 53-57.

10. Porter M. Clusters and The New Economics of Competition // Harvard business Review. 1998. November-December.

11. Малыш E. В. Выявление инновационных агрокластеров //http://elar.urfu.ru/bitstream/ 10995/31291/1/rrsick_2014_2_07.pdf

12. Терешин Е.М. Принципы кластерных объединений в российской экономике //Экономика сельскохозяйственных и перерабатывающих предприятий. - 2011. - № 3. - С. 57-60.

13. Урдушев Х. Эшанкулов С. Мева-сабзавотчиликни ривожлантиришда кластерли ёндашувнинг самарадорлиги. "Агроиктисодиёт" илмий-амалий агроиктисодий журнал. 1(15) 2020. 28-30 б.

14. Урдушев Х., Эшонкулов С. Мева-сабзавотчиликни ривожлантиришда кластерли ёндашув // Узбекистон Миллий ахборот агентлиги - УзА Илм-фан булими (электрон журнали) 2020 йил март. http://uza.uz/upload/iblock/e5a/KH.URDUSHEV_-S.ESHONKULOV.-IKTISOD.pdf

15. УзР давлат статистика кумитаси маълумотлари.

16. http://kazvedomosti.kz/article/uzbekistan-sekrety-selskohozyajstvennogo-proryva -Узбекистан: секреты сельскохозяйственного прорыва. (Ведомости Казахстана)

Тацризчи:

Аликулов А.И., иктисодиёт фанлари доктори (DSc), доцент, Самарканд ветеринария медицинаси институти кафедра мудири.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.