Научная статья на тему 'ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ ТАРМОҒИДА ТАДБИРКОРЛИК ФАОЛИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ХУСУСИЯТЛАРИ'

ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ ТАРМОҒИДА ТАДБИРКОРЛИК ФАОЛИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
79
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
тармоқ / тадбиркорлик / қўшилган қиймат занжири / инновациялар / экспорт / даромад / аҳоли бандлиги

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Хонкелдиева Гузал Шеровна

Мамлакатимиз қишлоқ хўжалигини ислоҳ қилиш, хусусан соҳада давлат бошқаруви тизимини такомиллаштириш, бозор муносабатларини кенг жорий қилиш, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини етиштирувчи, қайта ишловчи ва сотувчи субъектлар ўртасидаги муносабатларнинг ҳуқуқий асосини мустаҳкамлаш, соҳага инвестицияларни жалб қилиш, ресурстежамкор технологияларни жорий этиш ҳамда қишлоқ ҳўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқарувчиларни замонавий техникалар билан таъминлаш борасида муайян ишлар амалга оширилмоқда. Мақолада ишлаб чиқаришни диверсификация қилиш, ер ва сув муносабатларини такомиллаштириш, қулай агробизнес муҳитини ва юқори қўшилган қиймат занжирини яратиш, кооперация муносабатларини ривожлантиришни қўллаб-қувватлаш, соҳага бозор механизмларини, ахборот-коммуникация технологияларини кенг жорий этиш, шунингдек, илм-фан ютуқларидан самарали фойдаланиш каби масалаларга эътибор қаратилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ ТАРМОҒИДА ТАДБИРКОРЛИК ФАОЛИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ХУСУСИЯТЛАРИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

ЦИШЛОЦ ХУЖАЛИГИ ТАРМОГИДА ТАДБИРКОРЛИК ФАОЛИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ХУСУСИЯТЛАРИ Хонкелдиева Гузал Шеровна

Фаргона давлат университети и.ф.д., профессор E-mail: honkeldieva@mail.ru ORCID: 0000-0001-5335-0862 https://doi.org/10.5281/zenodo.8012409

Аннотация. Мамлакатимиз цишлоц хужалигини исло% цилиш, хусусан со%ада давлат бошцаруви тизимини такомиллаштириш, бозор муносабатларини кенг жорий цилиш, цишлоц хужалиги ма%сулотларини етиштирувчи, цайта ишловчи ва сотувчи субъектлар уртасидаги муносабатларнинг %уцуций асосини муста%камлаш, со%ага инвестицияларни жалб цилиш, ресурстежамкор технологияларни жорий этиш %амда цишлоц %ужалиги ма%сулотлари ишлаб чицарувчиларни замонавий техникалар билан таъминлаш борасида муайян ишлар амалга оширилмоцда.

Мацолада ишлаб чицаришни диверсификация цилиш, ер ва сув муносабатларини такомиллаштириш, цулай агробизнес му%итини ва юцори цушилган циймат занжирини яратиш, кооперация муносабатларини ривожлантиришни цуллаб-цувватлаш, со%ага бозор механизмларини, ахборот-коммуникация технологияларини кенг жорий этиш, шунингдек, илм-фан ютуцларидан самарали фойдаланиш каби масалаларга эътибор царатилган.

Калит сузлар: тармоц, тадбиркорлик,цушилган циймат занжири, инновациялар, экспорт, даромад, а%оли бандлиги

Кириш Жах,онда глобал ракобатнинг кескинлашуви шароитида кайта ишлаш саноати тармоклари ва ах,олининг кишлок хужалиги хомашёси ва озик-овкат мах,сулотларига булган талабларини кондирувчи кишлок хужалиги тармогининг ахдмияти ошиб бормокда. Статистик маълумотларга кура, "бугунги кунда жах,он кишлок хужалиги иктисодий фаол ах,олининг 1 млрд. кишидан зиёдини бандлигини таъминламокда, шунингдек жах,онда ишлаб чикарилган жами мах,сулотларнинг 5 фоизига якини мазкур тармок х,иссасига тугри келади. Прогноз маълумотлари шуни курсатадики, 2050 йилга бориб, жах,он ах,олиси 9,1 млрд. кишига етиши мумкин. Бу х,олатда жах,он ах,олисининг гушт ва сут мах,сулотларига булган талаби х,озирги кунга нисбатан 2,5-3,0 баробарга ортиши кутилмокда".

Жах,онда товарлар бозори инфратузилмаси узгариши, чакана ва улгуржи савдонинг замонавий куринишлари пайдо булиши, корхоналарнинг ракобат ва истеъмолчи учун курашдаги инновацион фаоллиги хдмда уларнинг максад, манфаат, функция ва жараёнларидаги фарклар замонавий савдо маркетингида сезиларли узгаришларни талаб этади. Савдо маркетингининг асосий объектлари х,исобланган ишлаб чикарувчилар, дистрибьюторлар, улгуржи ва чакана савдо корхоналари уртасидаги бизнес муносабатларига асосланган узок муддатли хдмда узаро манфаатли хдмкорлик стратегияларини ишлаб чикиш масалалари устувор вазифалар сифатида каралмокда.

Узбекистонда мева-сабзавот мах,сулотлари савдо-логистика, сотиш ва саклаш жараёнларини мувофиклаштириш, бизнес юритишда самарали маркетинг

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

стратегияларидан фойдаланиш асосида иктисодий усишга эришишга каратилган йуналишларга алох,ида эътибор берилмокда.

Мавзуга оид адабиётлар тахлили

Бугунги кунда Узбекистон Республикасида тадбиркорлик фаолияти билан боглик булган илмий тадкикотлар иктисодий адабиётларда кенг ёритиб келинмокда.

Р.Кантильон тадбиркорлик фаолиятини бошкаришда сотиш ва сотиб олишдаги таваккалчиликларнинг накадар мух,им эканлигини уз изланишларида асос сифатида келтирган. Унга кура, тадбиркорнинг дастлабки ва сунги хдракатининг пироварди сотиб олиш ва сотиш уртасидаги таваккалчиликлар натижасида юзага келиши мумкин булган жараёнлар богликлигидир.

А.Тюрго тадбиркорлик фаолиятини бошкаришда тадбиркорларда юкори бошкарувчилик кобилиятни шакллантиришнинг мух,им эканлигига ургу беради, чунки х,ар кандай аклли бошкарувчи уз кобилияти оркали ходимлар уртасида хдмжихатлик ва манфаатлар хамохднглигига эриша олади.

А.Тюрго Р.Кантильондан фаркли уларок, капиталист ва тадбиркор тушунчаларининг бир-биридан фаркли жихдтларини аник курсата билди. А.Тюрго тадбиркор, энг аввало, бошкарувни тугри ташкил этишлигининг мух,им омил эканлигини уз илмий изланишларида келтириб утди.

Хусусан, иктисодчи олимлардан А.Улмасов ва М.Шарифхужаевлар «Тадбиркорлик факат пул топиш эмас, балки яратувчанлик фаолияти оркали даромад олиш омилидир» деб таъкидлайди. Яъни, тадбиркорлик фаолияти бу даромад топишга мулжалланган иктисодий фаолият саналади, агар у мунтазам равишда фаоллашмаса, иктисодий усиш руй бермаслигини асосладилар ва улар айнан тадбиркорликнинг сифат жихдтига эътибор бериш лозим деб х,исоблашади.

Фикримизча, А.Улмасов ва М.Шарифхужаевлар тадбиркорлик фаолиятини ташкил этиш хдмда бошкаришда рах,бардан алох,ида новаторлик кобилиятининг талаб килиниши, тадбиркорнинг келгусида бозорни бошкаришни энг мух,им жихдт сифатида кабул килишига сабаб булишини назарда тутишган. Х,озирда бозор талаби х,ам инсонлар эх,тиёжи учун арзон ва сифатли барча талабларга мос мах,сулотлар ишлаб чикишдан иборат булмокда.

Тадбиркорлик фаолиятини ривожлантиришнинг ижтимоий-иктисодий муаммолари мох,иятини очишда ^.Муфтайдинов «Тадбиркорлик иктисодий фаолиятни хдракатлантирувчи куч сифатида иктисодий маховик булиб, бозор иктисодиёти шароитида тадбиркорлик фаолиятини ва истеъмол талабларини эътиборга олган х,олда, кенгайтирилган такрор ишлаб чикаришнинг узлуксизлигини таъминлайди» дея таъкидлаб утди. Бундан тушунишимиз мумкинки, ^.Муфтайдинов тадбиркорлик фаолиятини бошкаришда узлуксиз ишлаб чикариш тамойилига алох,ида эътибор каратишни мух,им санаган. Ушбу тамойилнинг долзарблик жихдти истеъмол бозорларида товарларнинг хдётийлик даври кискалиги бозорда узок вакт уз урнига эга була олмаётганлиги билан тавсифланади.

Иктисодчи У.В.Гафуров «Кичик бизнес субъектлари фаолиятини давлат томонидан тартибга солиш шакл ва воситалари кичик бизнес сохдсининг ривожланганлик даражасига кура узгариб, унга мос тушувчи воситалар кулланиб бориши лозим» деб таъкидлаб утган.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

Мазкур ёндошувнинг мохиятига тухталадиган булсак, У.В.Гафуров тадбиркорлик субъектлар фаолиятини тартибга солишда бевосита давлат иштирокининг булишини, тадбиркорлик фаолиятини бошкаришда давлатнинг маълум бир воситалар оркали тартибга солишига эътибор каратилишига тухталган.

Х,.Абулкосимов ва АДулматовлар эса тадбиркорликни «^онун йули билан ман килинмаган иктисодий унумли фаолият тури» деб таъриф бериб утди. Унга кура, тадбиркор конун доирасидан четга чикмаган холда фаолият олиб боришини назарда тутади. Демак тадбиркорнинг конуний фаолият юритиши, конун нуктаи назаридан, химояланиш даражасини кафолатлаб беради.

Юкорида келтирилган фикр-мулохазалардан келиб чикиб шуни айтишимиз мумкинки, тадбиркорлик фаолиятини ривожлантириш бугунги кунда тадбиркорларнинг олдига куядиган вазифаларини хам уз-узидан узгартиришини, яъни инновацион мухитга караб эгилувчан хамда мослашувчан карорлар кабул килишни талаб этади.

Тадкикот методологияси

Мазкур тадкикотларда аграр секторни иктисодий ривожланиш стратегиясини ишлаб чикиш, ахоли сони ва талаблари усишини кишлок хужалиги махсулотлари ишлаб чикариш хажмининг ошиши билан мутаносиблигини таъминлаш, аграр секторни баркарор ривожлантириш, ишлаб чикариш жараёнларини ихтисослаштириш, замонавий инновацион технологиялар ва услубларни куллаш оркали хужалик юритувчи субъектларни иктисодий самарадорлик даражасини ошириш, уларнинг фаолиятига таъсир килувчи омилларни комплекс статистик тадкик этиш, ракобатбардошлигини таъминлаш бу борадаги илмий тадкикот ишларининг устувор йуналишлари сифатида намоён булмокда.

Тахлил ва натижалар

Узбекистонда аграр сектор сохаси ахолининг озик-овкат ва кишлок хужалик махсулотларига булган талабини таъминлаш билан бирга, мамлакат экспорт салохиятини оширишга хизмат килиб, утган йиллар давомида сохага ихтисослашган фермер хужаликлари фаолиятини рагбатлантириш ва ривожлантириш масалаларига алохида эътибор берилмокда. Хусусан, 2022-2026 йилларда Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегиясида "...тараккиёт стратегияси доирасида амалга ошириладиган энг устувор вазифалардан бири миллий иктисодиётни ривожлантириш буйича кишлок хужалиги самарадорлигини тубдан ошириш ва уни диверсификация килиш, яъни аграр сохани ривожлантириш, кишлок хужалиги махсулотларини кластер асосида кайта ишлаш ва озик-овкат хавфсизлигини таъминлаш, кишлок жойларида яшаётган ахолининг хаёт даражаси ва сифатини ошириш, фермер ва дехконлар даромадини 2 баробар купайтириш учун зарур шароитларни яратиш, кишлок хужалигининг йиллик усиш суръатини камида 5 фоизга етказиш" каби устувор вазифалар белгиланган.

1-жадвал

Кишлок хужалигида етиштирилган махсулотлар, минг тоннада.

Махсулот тури 2000 й 2005 й 2010 й 2015 й 2020 й 2021 й

Дон ва дуккакли экинлар 4 101,4 6 540,9 7 504,3 8 173,5 7 636,0 7 634,6

Картошка 731,1 924,2 1 694,8 2 586,8 3 143,8 3 285,6

Сабзавотлар - жами 2 644,7 3 517,5 6 262,4 9 390,0 10 431,4 10 850,2

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

Озикбоп полиз 451,4 615,3 1 182,4 1 853,6 2 134,4 2 285,3

Мевалар ва резаворлар 790,9 949,3 1 676,3 2 467,9 2 812,6 2 852,6

Узум 624,2 641,6 979,3 1 518,2 1 606,9 1 695,3

Суйиш учун мол ва парранда(тирик вазнда) 841,8 1 061,5 1 461,4 2 033,4 2 519,6 2 635,1

Сут 3 632,5 4 554,9 6 169,0 9 027,8 10 976,9 11 274,2

Олинган тухум 1 254,4 1 966,7 3 061,2 5 535,4 7 781,2 7 788,4

Асал, тонна 2 685,0 2 115,7 3 171,9 10 157,0 13 357,8 14 066,9

Киркиб олинган жун, тонна 15 849 20 081 26 510 36 029 35 422 36 345

Олинган коракул терилар 747,6 688,7 934,9 1 032,0 1 152,1 1 252,4

Пилла, тонна 16 479,0 16 211,0 25 151,8 26 293,0 20 941,9 22 769,9

Мамлакатимизда утган йиллар давомида кишлок хужалиги тармоги асосан пахта ва галла экинлари учун ихтисослашганлиги сабабли, юкорида келтирилган жадвал маълумотларида дон ва дуккакли дон экинлари таркибида галла жудда катта улушга эга эканлигини куришимиз мумкин. Кейинги уринларда маккажухори дони, шоли ва бошка турдаги дуккакли экин (нухат, ловия, ясник)ларни етакчилик килиб келаётганлигини куришимиз мумкин булади.

Айни пайтда жами етиштирилган дехдончилик мах,сулотларида фермер хужаликларининг улуши 53,1 фоизни, жами етиштирилган чорвачилик мах,сулотларида эса 5,3 фоизни ташкил этмокда.

Ташки савдо айланмасидаги мева-сабзавот мах,сулотлари экспортида асосий хдмкор давлатлар Россия (умумий хджмдан 30,5%), ^озогистон (20,5%), Афгонистон (6,6%), Хитой (5,7%), Туркия (4,5%) ва ^иргизистон (4,3%) хисобланади.

Статистик тах,лиллар курсатишича, мева-сабзавот мах,сулотлари 2017 йилда 876 та экспортёр томонидан 60 та давлатга экспорт килинган булса, 2021 йилда 1 175 та экспортёр томонидан 67 та давлатга экспорт килишга эришилган (2.1 -расм).

| Россия ■ Крзогистон ■ Киргизистон ■ Хитой

Афгонистон "Туркия "Украина Эрон Бошка давлатлар

1-расм. Йирик хамкор давлатлар буйича мева-сабзавот махсулотлари ва улардан кайта ишланган махсулотлар экспорти улуши, %

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

Юкорида келтирилган расм маълумотларига кушимча сифатида мева-сабзавот махсулотлари экспорти турлари ва географияси йилдан йилга кенгайиб бормокда. Дания, Ямайка, Америка самоаси ва Жанубий Африка давлатларига биринчи маротаба 2021 йилда мева-сабзавот махсулотлари экспорти амалга оширилди. Шунингдек, мева-сабзавот махсулотлари экспорти турлари ва географияси йилдан йилга кенгайиб бормокда. Болгария, Шри-Ланка, Индонезия, Филипин, Греция, ^атар, Харватия ва Мальта давлатларига биринчи маротаба 2021 йилда мева-сабзавот махсулотлари ва улардан кайта ишланган махсулотлар экспорти амалга оширилди.

Хулоса Бугунги кунда кишлок хужалиги тармогида тадбиркорликнинг ролини ошириш юзасидан куйидаги тадбирларни амалга ошириш максадга мувофик:

- аграр секторни ривожлантириш буйича амалий чора-тадбирларни куриш, экспортбоп кишлок хужалиги махсулотлари ишлаб чикарадиган корхоналарни куллаб-кувватлаш, чет эл инвестициялари хисобидан ишлаб чикариш кувватларини модернизациялаш ва технологик кайта жихозлаш, янги корхоналарни ташкил этиш оркали махсулот ишлаб чикариш хажмларини ошириш;

- хорижий инвестицияларни киритиш буйича хорижий фирма ва агрокластерлар билан хамкорликни янада кенгайтириш, экспортбоп махсулотлар ишлаб чикарадиган технологияларни олиб келиш, республикада ташкил этилаётган халкаро ярмаркаларнинг имкониятларидан кенг фойдаланиш;

-фермер хужаликларини хар томонлама куллаб-кувватлаш, уларнинг моддий ва молиявий базасини мустахкамлаш, уларга янги имкониятлар тугдириш, хизмат курсатувчи тузилмаларни ривожлантириш;

-кишлок хужалиги корхоналарига уз махсулотларини кайта ишлайдиган замонавий технологияларни сотиб олиши учун яратилган кенг имкониятлардан фойдаланишга кумаклашиш чораларини куриш;

-кишлок жойларида ташкил этиладиган саноат корхоналарини хом ашё, электр энергияси, газ билан узлуксиз таъминлаш хамда коммуникацион тармокларни куришни амалга ошириш ва бошкалар.

REFERENCES

1. Cantillion R. Essay sue la nature du commerce en general (1755) Пер с франц. Ю.А.Школенко Социум, 2003. с.17

2. Тюрго А. Избранные экономические произведения - М., 1961.-с 17

3. Мухитдинова У.С. Иктисодиётни модернизациялаш шароитида мева-сабзавотчилик махсулотлари бозорини ривожлантириш йуналишлари. Икт.фан.док.илм.дар.олиш учун ёзилган дис.автореф.-Т.:2010.-б36.

4. Улмасов А., Шарифхужаев М. Иктисодиёт назарияси. - Т..: «Мехнат», 1995. 192-б.

5. Муфтайдинов Иктисодиётни эркинлаштириш шароитида тадбиркорликни ривожлантириш муаммолари. / Дис. ... икт. фан. д-ри. - Т/, 2004. -18-б.

6. Гафуров У.В. Кичик бизнесни давлат томонидан тартибга солишнинг иктисодий механизмларини такомиллаштириш. / Дис. авт. реф... икт. фан. д-ри. - Т., 2017. -30-б.

7. Абулкосимов П., ^улматов А. Тадбиркорлик сермашаккат фаолият. // «Иктисод ва хисобот», 1997, 9-сон. - 9-б.

8. Назарова Ф. Иктисодиётни эркинлаштириш шароитида Узбекистон аграр секторини

INTERNATIONAL SCIENTIFIC-PRACTICAL CONFERENCE ACTUAL ISSUES OF AGRICULTURAL DEVELOPMENT: PROBLEMS AND

SOLUTIONS

JUNE 6-7, 2023

ривожлантириш истикболлари. Икт. фан. док. илм. дар. олиш учун ёзилган дис.-Т.:-2001.-б.290.

9. Умурзаков У.П. Пути повышения эффективности использования ресурсного потенциала аграрного сектора экономики (на материалах Республики Узбекистан). Автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора экономических наук. Тошкент: -2003. -43 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.