Научная статья на тему 'ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ СОҲАСИДА МОЛИЯВИЙ ҲИСОБОТНИНГ ХАЛҚАРО СТАНДАРТЛАРИ: НАЗАРИЙ ВА АМАЛИЙ МУАММОЛАР'

ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ СОҲАСИДА МОЛИЯВИЙ ҲИСОБОТНИНГ ХАЛҚАРО СТАНДАРТЛАРИ: НАЗАРИЙ ВА АМАЛИЙ МУАММОЛАР Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
74
13
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
БИОЛОГИК АКТИВЛАР / қИШЛОқ ХЎЖАЛИГИ / қИШЛОқ ХЎЖАЛИГИ ҲОСИЛИ / БУХГАЛТЕРИЯ ҲИСОБИНИНГ ХАЛқАРО СТАНДАРИ (БҲХС) / МОЛИЯВИЙ ҲИСОБОТНИНГ ХАЛқАРО СТАНДАРТЛАРИ (МҲХС) / ЙИғИМДАН СЎНГ қАЙТА ИШЛАШ НАТИЖАСИДА ОЛИНГАН МАҲСУЛОТЛАР

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Эралиев А.К.

Ушбу мақолада молиявий ҳисоботнинг халқаро стандартлари қўмитаси томонидан ишлаб чиқилган 2-сонли “Товар-моддий захиралар” БҲХС ва 41-сонли “Қишлоқ хўжалиги” БҲХСларининг мақсади,уни амал қилиш соҳалари ҳамда республика аграр соҳасида уни қўллаш масалаларини ўрганиш асосида хулоса ва таклифлар келтириб ўтилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

INTERNATIONAL STANDARDS OF FINANCIAL REPORTING IN THE FIELD OF AGRICULTURE: THEORETICAL AND PRACTICAL ISSUES

This article presents conclusions and recommendations based on the study of IFRS No. 2 "Inventories" and IFRS No. 41 "Agriculture", developed by the Committee on International Financial Reporting Standards, the scope of its application and its application in the agricultural sector of the country.

Текст научной работы на тему «ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ СОҲАСИДА МОЛИЯВИЙ ҲИСОБОТНИНГ ХАЛҚАРО СТАНДАРТЛАРИ: НАЗАРИЙ ВА АМАЛИЙ МУАММОЛАР»

Эралиев А. К. ассистенты СамИСИ

КИШЛОК ХУЖАЛИГИ СОХДСИДА МОЛИЯВИЙ ХДСОБОТНИНГ ХАЛЦАРО СТАНДАРТЛАРИ: НАЗАРИЙ ВА АМАЛИЙ

МУАММОЛАР

Аннотация: Ушбу мацолада молиявий уисоботнинг халцаро стандартлари цумитаси томонидан ишлаб чицилган 2-сонли "Товар-моддий захиралар" БХХС ва 41-сонли "Цишлоц хужалиги" Б^ХСларининг мацсади,уни амал цилиш соуалари уамда республика аграр соуасида уни цуллаш масалаларини урганиш асосида хулоса ва таклифлар келтириб утилган.

Калит сузлар: биологик активлар, цишлоц хужалиги, цишлоц хужалиги уосили, бухгалтерия уисобининг халцаро стандари (БХХС), молиявий уисоботнинг халцаро стандартлари (МХХС), йизимдан сунг цайта ишлаш натижасида олинган маусулотлар.

Eraliev A.K assistant SamIES

INTERNATIONAL STANDARDS OF FINANCIAL REPORTING IN THE FIELD OF AGRICULTURE: THEORETICAL AND PRACTICAL

ISSUES

Abstract: This article presents conclusions and recommendations based on the study of IFRS No. 2 "Inventories" and IFRS No. 41 "Agriculture", developed by the Committee on International Financial Reporting Standards, the scope of its application and its application in the agricultural sector of the country.

Keywords: biological assets, agriculture, agricultural yield, International Accounting Standard (IAS), International Financial Reporting Standards (IFRS), products obtained as a result of post-harvest processing.

Кириш. Сунгги даврларда республикамизда ижтимоий-иктисодий жабх,аларини либираллаштиришга каратилган катор ислох,отлар изчиллик билан олиб борилмокда. Узбекистан Республикаси Президентининг "2020 йил 24 февралдаги "Молиявий хдсоботнинг халкаро стандартларига утиш буйича кушимча чора-тадбирлар туFрисида" ПК,-4611-сон Кдрори ва Узбекистон Республикаси Президентининг "Узбекистон Республикасини 2030 йилга кадар ижтимоий-иктисодий комплекс ривожлантириш

концепциясини тасдиклаш т^рисида"ги Карорлари шулар жумласидандир. Карор лойихасида кишлок хужалиги махсулотларини 1,8 мартага ошириш, шунингдек, кишлок хужалигида ишлаб чикарилган махсулотларни стандартлаштиришни амалга ошириш ва миллий стандартларни халкаро стандартларга мослаштириш кузда тутилган. Демак, уз навбатида ушбу ракамлар хакида ишончли ахборотларни узида мужассамлаштирувчи бухгалтерия хисоби ва хисоботи тизими хам халкаро даражада мукаммал булиши лозим. Шу нуктаи назардан каралганда республикамизда бухгалтерия хисоби тизимини молиявий хисоботнинг халкаро стандартларига (МХ,ХС) утказиш ва уни куллаш буйича мухим ислохотлар бошланди.

Хорижий инвестицияларнинг окими ва ташки савдо билан шуFулланувчи (экспорт-импорт) корхоналар, жумладан кишлок хужалиги корхоналари учун имкониятларни беради. Шу нуктаи назардан молиявий хисоботнинг халкаро стандартлари Кумитаси томонидан ишлаб чикилган стандартларни республикамиз амалиётига куллаш мухим масалалардан бирига айланиб колмокда. Шундай стандартлардан бири - бу "Кишлок хужалиги" деб номланган 41-сон БХ,Х,С хисобланади. Мазкур стандарт бошка сохаларга нисбатан кулланиши мумкин булган стандартлардан фаркли жихатлари ва узига хос хусусиятга эга. Аграр сохада ушбу стандартнинг кулланилиши кишлок хужалигида бухгалтерия хисобини жахон стандартларига мувофиклаштириш имконини беради.

Мазкур стандарт биринчи марта биологик активлар ва йотим жараёнидаги кишлок хужалиги хосиллари кабиларнинг алохида хисоб бирлиги сифатида тан олинишини курсатиб беради.

Демак, стандарт узига хос хусусиятга эга булиб, уни амалиётга куллашда сохага оид мутахассислардан чукур билим ва амалий куникмаларни шакллантириш хамда хорижий тажрибани урганиш талаб этилади.

Мавзуга оид адабиётлар та^лили.

МХ,ХС - бу хужалик субъектининг иктисодиёти туFрисидаги замонавий

билимларнинг синтезидир, глобал бизнес тажрибасини умумлаштиради. Улар турли хил иктисодий мутахассислар томонидан ишлаб чикилган, шунинг учун бу бошкарув ва хисобот маълумотларининг симбиозидир. МХ,ХС катъий белгиланган курсатмалар эмас, гарчи улар умумий кабул килинган булса хам, молиявий хисоботларни тайёрлаш ва ошкор килишда уларнинг устуворлиги мажбурий хисобланмайди, аксинча ихтиёрий равишда фойдаланишга каратилади (Дмитриева, 2007).

Республикамизда экспорт ва импорт операциялари билан шуFулланаётган хужалик субъектларининг молиявий хисоботларини МХ,ХСга мувофиклаштиришда ва уларни листингга киритилишида В.Гетман томонидан билдирилган фикрлар тулик мос келади, жумладан:

"МХ,ХС бир катор афзалликларга эга: у тижорат ташкилотларига бошкарув тyFрисидаги маълумотларнинг сифатини яхшилаш, молиявий хисоботларнинг шаффофлигини ошириш, карз олиш харажатларини камайтириш, халкаро бизнесни осонлаштириш ва компанияларга листигга кириш имкониятини беради" (Гетман, 2012).

Тадкикот методологияси

Тадкикот давомида кишлок хужалиги сохасида молиявий хисоботнинг халкаро стандартлари назарий ва амалий муаммоларни урганиш максадида илмий-тадкикот фаолияти олиб боришнинг иктисодий-статистик, анализ ва синтез, таккослаш каби усуллардан фойдаланилди.

Та^лил ва натижалар

Молиявий хисобот халкаро стандартлари Кумитаси томонидан ишлаб чикилган «Кишлок хужалиги» стандартининг максади этиб, кишлок хужалиги фаолиятига тегишли бухгалтерия хисоби ёндашувини ва очиб бериладиган маълумотларни белгилашдан иборатлиги белгиланган.

Мазкур стандарт коидалари кишлок хужалиги фаолиятига тегишли

ер (БХ,ХС 16

"Асосий воситалар" ва 40-сон БХ,ХС "Инвестицион мулк") хамда кишлок хужалиги фаолиятига тегишли номоддий активлар (38-сон БХХС "Номоддий активлар") га нисбатан кулланилмайди.

Демак, кайта ишлаш жараёнлари кишлок хужалиги фаолиятининг (уруFчилик кластери) мантикий ва табиий давоми булсада, содир булаётган жараёнлар биологик трансформация буйича айрим ухшашликларга эга булишидан катъи назар ушбу стандартдаги кишлок хужалиги фаолиятининг доирасига киритилиши мумкин эмас.

Миллий амалиётга мурожаат киладиган булсак, бухгалтерия хисоби конунчилиги ва миллий стандартларда биологик активлар тушунчаси бошкача талкинда берилган:,

1-жадвал

"Кишлок хужалиги" 41-сон Б^ХСдаги таърифлар_

Т/Р Дтама номи Берилган таърифи

1. Кишлок; хужалиги КОСИЛИ К,ишлок; хужалиги субъектининг биологик активларининг йигиштирилган махсулотидир

2. Биологик актив Тирик хайвон ёки ^симликдир

3. Биологик трансф ормация Биологик актиБдаги сифат ва микдор жи^атдан узгаришларга сабаб буладиган усиш, насл бузилиши, ишлаб чик;ариш \амда купайиш жараёнларини камраб олэди

4. Биологик эктивлар ГУРУХИ Ухшаш тирик хайвонлар ёки усимликлар умумлашмасидир

5. Йигим Махсулотни биологик актиедан ажратиш ёки биологик активнинг ^аёт жараёнининг тугатилишидир

6. Сотиш харажатлари Молиялаштириш харажатлари ва даромад солигидан ташк;ари, активни хисобдан чикариш билаи боглик; кушимча бевосита харажатлардир,

7. Баланс киймати Активнинг молиявий холат тугрисидаги хисоботда тан олинадиган кийматидир

8. Хак;к;оний к;иймат Ба>;йлаш санасида боаор иштирсжчилари уртасидаги одатдаги операцияда активни сотищда олиниши мумкин булган ёки мажбуриятни утказищда туланиши мумкин булган нархдир. (13- сон М^ХС "Хакдоний к;ийматни баколаш")

9. Давлат грантлари 20-сон БКХС "Давлат грантларини хисобга олиш ва давлат ёрдамини очиб бериш" да таърифлангандек таърифга эга

жумладан, 21-сон БХМСда (Хужалик юритувчи субъектлар молиявий-хужалик фаолиятининг бухгалтерия хисоби счётлар режасини куллаш буйича йурикнома, 1-булим, 2-банд) "Ишчи ва махсулдор хайвонлар", "Куп йиллик усимликлар" ва "Устиришдаги ва бокувдаги хайвонларни хисобга олувчи счётлар" номи билан хисобга олинади:

"Ишчи ва махсулдор хайвонлар" счётида ишчи кучи сифатида фойдаланиладиган ишчи хайвонлар - отлар, хукизлар, туялар, хачир ва эшаклар ва бошка ишчи хайвонлар (шунингдек, юк транспорт воситаси сифатида фойдаланиладиган хайвонлар) хамда махсулот (насл, сут, жун ва бошкалар) берадиган хайвонлар - сигирлар, биялар, куйлар, эчкилар ва бошкалар хисобга олинади. "Куп йиллик усимликлар" счётида кукаламзорлаштириш, декорация, мева-резавор дарахтлар ва усимликлар, яшил деворлар ва бошкалар хисобга олинади.

Устиришдаги ва бокувдаги хайвонларни хисобга олувчи счётлар" Корхонага тегишли ёш хайвонлар; бокувдаги, яйловдаги катта ёшдаги хайвонлар; паррандалар; ёввойи хайвонлар; куёнлар;

асалари оилалари; сотиш учун асосий подадан яроксиз килинган (бокувга куйилмасдан);

сотиш учун ахолидан кабул килинган корамолларнинг мавжудлиги ва харакати туFрисидаги ахборотларни умумлаштириш куйидаги счётларда амалга оширилади: "Устиришдаги хайвонлар" ва "Бурдокидаги хайвонлар".

Демак, бизнинг бухгалтерия хисоби миллий стандартларида биологик

активларнинг таркибидаги "усимлик"га нисбатан "тирик хайвонлар" тушунчаси кенгрок ифодаланган. Шунингдек, "усимчилик"да эса куп йиллик усимликларга урFу берилади.

К,ишлок хужалиги хосилига кирувчи бир йиллик усимликлар (пахта, Fалла ва бошк.) бунда хисобга олинмаган.

"К,ишлок хужалиги" 41-сон БХ,ХС биологик активларга, кишлок хужалиги хосилига хамда йиFимдан сунг кайта ишлаш натижасида олинган махсулотларга тегишли жихатлари келтириб угилади (2-жадвал)

2-жадвал

Кишлок хужалиги махсулотларига тегишли жихатлари_

Биологик активлар Кишлок хужалиги косили Йигимдан сунг кайта ишлаш натижасида олинган махсулотлар

Куй ва эчкилар Жун газлама Иигирилган ип, гилам

Дарахтзордаги дарахтлар Кесилган дарахтлар Егочлар, арраланган тахталар

Усимликлар Пахта Калава ип, кийим

Ии^илган к,амиш Шакар

Чорва мол Сут Пишлок;

Чучк,алар Гушт Колбаса махсулотлари

Консерваланган гуштлар

Бута усимликлари Барг Чой

Куритилган тамаки

Узум дарахтлари Узумлар Вино

Мевали дарахтлар Терилган мевалар Кайта ишланган мевалар

Биологик активлар одатда ерга (жисмонан) бириктирилган булади (масалан, плантациялардаги дарахтлар). Ерга бириктирилган биологик активлар учун алохида бозор булмаслиги мумкин, бирок умумлашган активларга нисбатан, яъни биологик активлар, ишлов берилмаган ер ва ерга ободончиликларни узида умумлашган активларга нисбатан актив бозор мавжуд булади. Кишлок хужалиги субъекти умумлашган активларга тегишли маълумотлардан биологик активларнинг хакконий кийматини аниклашда фойдаланади. Бунда умумлашган активларининг хакконий кийматидан ишлов берилмаган ернинг ва ерга ободончиликларнинг хакконий кийматини чегириб ташлаб, биологик активларнинг хакконий кийматини аникланади.

Кишлок хужалигида молиявий натижаларни аниклаш мухим ахамият касб этади.

Даромад ва харажатларнинг узаро мувофиклиги тамойилига асосан: биринчидан, биологик активларни сотиш харажатлари чегириб ташлангандаги хакконий кийматда дастлабки тан олишда хамда сотиш харажатлари чегириб ташлангандаги хакконий кийматнинг узгариши натижасида юзага келадиган фойда ёки зарар у кайси даврда юзага келган булса, уша даврнинг фойда ёки зарари таркибига киритилиши талаб этилади. Биологик активнинг дастлабки тан олинишида зарар вужудга келиши мумкин, чунки сотиш харажатлари биологик активнинг сотиш

хaрaжaтлaри чегириб тaшлaнгaндaги хaкконий киймaтини aниклaшдa aйрилaди.

Бундaй хиcоблaшнинг янa бир узиш хос хусусияти шундaки, биологик aктивни дaстлaбки TaH олинишидa фойдa вужудгa келиши мумкин, MacanaH сотиб олинган сигирдaн бузок туFилгaндa фойдaни тaн олинaди.

Иккинчидaн, кишлок хужэлиги хосилини сотиш хaрaжaтлaри чегириб

тaшлaнгaндaги хдкконий киймaтдa дacтлaбки тaн олиш нaтижacидa вужудгa келaдигaн фойдa ёки 3apap у кaйcи дaврдa вужудгa келган бyлca, yшa дaврнинг фойдa ёки зaрaри тaркибигa киритилaди. Бундa кишлок хужэлиги хосилини дacтлaбки тaн олишдaги фойдa ёки 3apap улaрни йигиштириш натижасида вужудга келиши мумкин.

4^см. Биологик aктивлaр тaннaрхи.

К,ишлок хyжaлигидa молиявий нaтижaлaрни aниклaш мухим aхaмият кacб этaди.

Дaромaд Ba хaрaжaтлaрнинг yзaро мувофиклиги тaмойилигa acоcaн: биринчидaн, биологик aктивлaрни сотиш хaрaжaтлaри чегириб тaшлaнгaндaги хaкконий киймaтдa дacтлaбки тaн олишдa хaмдa сотиш хaрaжaтлaри чегириб тaшлaнгaндaги хaкконий киймaтнинг yзгaриши нaтижacидa юзaгa келaдигaн фойдa ёки зaрaр у кaйcи дaврдa юзaгa келган бyлca, yшa дaврнинг фойдa ёки зaрaри тaркибигa киритилиши тaлaб этигади. Биологик aктивнинг дacтлaбки тaн олинишидa зaрaр вужудгa келиши мумкин, чунки сотиш хaрaжaтлaри биологик aктивнинг сотиш хaрaжaтлaри чегириб тaшлaнгaндaги хaкконий киймaтини aниклaшдa aйрилaди.

Бундaй хиcоблaшнинг яш бир yзигa хос хусусияти шундaки, биологик aктивни дacтлaбки тaн олинишидa фойдa вужудгa келиши

мумкин, масалан сотиб олинган сигирдан бузок туFилганда фойдани тан олинади.

Иккинчидан, кишлок хужалиги хосилини сотиш харажатлари чегириб

ташлангандаги хакконий кийматда дастлабки тан олиш натижасида вужудга келадиган фойда ёки зарар у кайси даврда вужудга келган булса, уша даврнинг фойда ёки зарари таркибига киритилади. Бунда кишлок хужалиги хосилини дастлабки тан олишдаги фойда ёки зарар уларни йиFиштириш натижасида вужудга келиши мумкин.

Шунингдек, биологик активлар хакидаги маълумотларни тулик очиб беришда куйидагиларга эътиборни каратиш лозим булади: етилган биологик активлар ёки етилмаган биологик активлар. Бу ерда етилган биологик активлар сифатида (истеъмолга мулжалланган биологик активлар учун) йотиштириладиган хусусиятларига эришган ёки (хосил берадиган биологик активлар учун) мунтазам хосил бера оладиган активлар тушунилади.

Истеъмолга мулжалланган биологик активлар, кишлок хужалиги хосили сифатида йотиштириладиган ёки биологик активлар сифатида сотиладиган активлардир.

Хулоса ва таклифлар

Биологик актив дастлабки тан олинишида ва хар бир хисобот даврининг охирида сотиш харажатлари чегирилгандаги хакконий кийматда бахоланиши лозим, бундан 30-бандда келтирилган хакконий кийматни ишончли бахолаш имкони булмаган холат мустаснодир.

Тадбиркорлик субъектининг биологик активларидан йотиштирилган кишлок хужалиги хосили йотим нуктасида сотиш харажатлари чегирилгандаги хакконий кийматда бахоланиши лозим. Бундай бахолаш уша санада БХХС 2 "Товар-моддий захиралар" ёки бошка тегишли Стандарт кулланилгандаги таннарх хисобланади.

Биологик активлар ёки кишлок хужалиги хосилининг хакконий кийматини аниклаш биологик активлар ёки кишлок хужалиги хосилини уларнинг асосий жихатларига мувофик гурухлаштириш оркали енгиллаштирилиши мумкин; масалан ёш ёки сифат жихатидан. Тадбиркорлик субъекти жихатларни бозорда нархлаш асоси сифатида фойдаланиладиган жихатлардан танлайди.

Молиявий хисоботнинг халкаро стандартида хозирча ягона ва айнан кишлок хужалиги сохасига тегишли булган "К,ишлок хужалиги" 41 -сон БХ,ХСда келтириб утилган коидаларни урганиш ва тахлил килиш асосида куйидаги хулоса ва таклифларгатухталиб утилди:

биринчидан, халкаро тажрибадан келиб чикиб, республикамизда хам молиявий хисоботнинг халкаро стандартлари негизида (Халкаро бухгалтерия стандартлари Кенгаши (IASB)) модификациялаш тизимини

йулга куйиш максадга мувофик (Модификациялашган халкаро стандартлари).

иккинчидан, Модификациялашган тизим асосида республикамиз кишлок хужалиги субъектлари учун "К,ишлок хужалиги" номли 41 -сон БХ,ХС негизида "Аграр соха хисоби" ёки шунга ухшаш модификациялашган стандартни ишлаб чикилиши назарда тутилади.

Бу эса бевосита кишлок хужалиги фаолияти билан шуFулланувчи субъектларда мазкур стандартни куллаш имкониятини беради.

учинчидан, халкаро стандартлар асосида яратилган узгартирилган (модификациялашган) стандартнинг жорий этилиши ташки савдо буйича экспорт ва импорт операцияларини амалга оширувчи кишлок хужалиги субъектлари учун халкаро даражада листингга киришида (фонд биржаларидан руйхатдан утиш) мухим боскич булади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.