Научная статья на тему 'БИОЛОГИК АКТИВЛАР ВА УЛАРДАН ОЛИНАДИГАН МАҲСУЛОТЛАР ҲИСОБИНИНГ ХАЛҚАРО СТАНДАРТЛАР БЎЙИЧА ТАСНИФИ ВА ТАВСИФИ'

БИОЛОГИК АКТИВЛАР ВА УЛАРДАН ОЛИНАДИГАН МАҲСУЛОТЛАР ҲИСОБИНИНГ ХАЛҚАРО СТАНДАРТЛАР БЎЙИЧА ТАСНИФИ ВА ТАВСИФИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
276
46
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
БИОЛОГИК АКТИВЛАР / қИШЛОқ ХЎЖАЛИГИ / қИШЛОқ ХЎЖАЛИГИ ҲОСИЛИ / БУХГАЛТЕРИЯ ҲИСОБИНИНГ ХАЛқАРО СТАНДАРИ (БҲХС) / МОЛИЯВИЙ ҲИСОБОТНИНГ ХАЛқАРО СТАНДАРТЛАРИ (МҲХС) / ЙИғИМДАН СЎНГ қАЙТА ИШЛАШ НАТИЖАСИДА ОЛИНГАН МАҲСУЛОТЛАР

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Эралиев А.К.

Ушбу мақолада биологик активлар, унинг таснифи, тавсифи. Биологик активлардан олинган маҳсулотлар ҳисоби ва халқаро стандартлар бўйича трансформацияси ўрганилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CLASSIFICATION AND DESCRIPTION OF ACCOUNTING OF BIOLOGICAL ASSETS AND PRODUCTS DERIVED FROM THEM ACCORDING TO INTERNATIONAL STANDARDS

In this article biological assets, its classification, description. The calculation of products derived from biological assets and their transformation according to international standards are studied.

Текст научной работы на тему «БИОЛОГИК АКТИВЛАР ВА УЛАРДАН ОЛИНАДИГАН МАҲСУЛОТЛАР ҲИСОБИНИНГ ХАЛҚАРО СТАНДАРТЛАР БЎЙИЧА ТАСНИФИ ВА ТАВСИФИ»

Эралиев А. К. ассистенты СамИСИ

БИОЛОГИК АКТИВЛАР ВА УЛАРДАН ОЛИНАДИГАН МАХСУЛОТЛАР ХИСОБИНИНГ ХАЛЦАРО СТАНДАРТЛАР БУЙИЧА ТАСНИФИ ВА ТАВСИФИ

Аннотация: Ушбу мацолада биологик активлар, унинг таснифи, тавсифи. Биологик активлардан олинган маусулотлар уисоби ва халцаро стандартлар буйича трансформациям урганилган.

Калит сузлар: биологик активлар, цишлоц хужалиги, цишлоц хужалиги уосили, бухгалтерия уисобининг халцаро стандари (БХХС), молиявий уисоботнинг халцаро стандартлари (МХХС), йизимдан сунг цайта ишлаш натижасида олинган маусулотлар.

Eraliev A.K assistant SamIES

CLASSIFICATION AND DESCRIPTION OF ACCOUNTING OF BIOLOGICAL ASSETS AND PRODUCTS DERIVED FROM THEM ACCORDING TO INTERNATIONAL STANDARDS

Abstract: In this article biological assets, its classification, description. The calculation of products derived from biological assets and their transformation according to international standards are studied.

Keywords: biological assets, agriculture, agricultural yield, International Accounting Standard (IAS), International Financial Reporting Standards (IFRS), products obtained as a result of post-harvest processing.

Кириш. Дунёдаги глобаллашув ва интеграция жараёнларининг жадаллашиб бораётганлиги бевосита, халцаро меъёрлар ва стандартларга утиш ва уларга амал килишга булган талабларнинг кучайтирилишига зарурат туFдирмокда. Бу омиллар, бевосита умумкабул килинган бухгалтерия хисоби ва хисоботларига хам алокадордир. Ушбу омилларни хисобга олган холда мамлакатимизда меъёрий хукукий асослар яратилмокда. Хусусан, Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 24 февралдаги "Молиявий хисоботнинг халкаро стандартларига утиш буйича кушимча чора-тадбирлар туFрисида" ПК,-4611-сон Кдрори ва Узбекистон Республикаси Президентининг "Узбекистон Республикасини 2030 йилга кадар ижтимоий-иктисодий комплекс ривожлантириш концепциясини тасдиклаш туFрисида"ги карор лойихасида 2030 йилда

ахоли жон бошига ЯИМ икки бараварга ошириш, иктисодий усиш суръатлари уртача йиллик 6,4 фоиз, капитал куйилмалар 9,9 фоиз, экспорт 9,6 фоизни ташкил этиши хамда кишлок хужалиги махсулотларини 1,8 мартага ошириш, шунингдек, кишлок хужалигида ишлаб чикарилган махсулотларни стандартлаштиришни амалга ошириш ва миллий стандартларни халкаро стандартларга мослаштириш кузда тутилган. Хусусан, биологик активлар ва улардан олинадиган махсулотлар хисобини халкаро стандартларга мослаштириш энг мухим омиллардан биридир.

Мавзуга оид адабиётлар та^лили.

Молиявий хисоботнинг халкаро стандартлари молиявий хисоботларни тайёрлаш учун халкаро принциплар тизимидир. Улар куплаб мамлакатларда молиявий хисоботларни тайёрлаш учун асос сифатида кенг кулланилади ва кабул килинади.

МХ,ХС куйидаги хужжатлар йотиндисини акс эттиради: МХ,ХС коидаларига кириш, молиявий хисоботни тайёрлаш ва такдим этиш тамойиллари, стандартлар ва уларга тушунтиришлар. Ушбу хужжатлар узаро боFлик булиб, ягона тизимни ташкил килади ва алохида кулланилиши мумкин эмас, гарчи уларнинг хар бири узига хос маънога эга (Бабаев, 2012).

Тадкикот методологияси

Тадкикот давомида биологик активлар ва улардан олинадиган махсулотлар хисобининг методологиясини урганиш максадида илмий-тадкикот фаолияти олиб боришнинг иктисодий-статистик, анализ ва синтез, таккослаш каби усуллардан фойдаланилди.

Та^лил ва натижалар

41-сонли Бухгалтерия хисобининг халкаро стандарти "К,ишлок хужалиги" деб ном олган булиб, Стандартнинг максади кишлок хужалиги фаолиятига тегишли бухгалтерия хисоби ёндашувини ва очиб бериладиган маълумотларни белгилашдан иборат.

Мазкур стандартда кишлок хужалиги фаолияти дейилганда хужалик субъекти томонидан сотиш ёки кишлок хужалиги хосилига ёки кушимча биологик активларга айлантириш учун биологик активларнинг биологик трансформациясини ва йиFимини бошкаришдан иборат таърифи берилган. Куйида биз стандартда берилган асосий атамалар таърифига тухталиб утамиз, жумладан:

К,ишлок хужалиги хосили - бу хужалик субъекти томонидан биологик

активларининг йотиштирилган махсулотидир.

Биологик актив - бу тирик хайвон ёки усимликдир.

Биологик трансформация - бу биологик активдаги сифат ва микдор жихатдан узгаришларга сабаб буладиган усиш, насл бузилиши, ишлаб чикариш хамда купайиш жараёнларини камраб олади.

Сотиш xapaжaтлapи - 6y молиялaштиpиш xapaжaтлapи вa дapомaд солиFидaн тaшкapи, a^m™ x,исобдaн чикapиш билaн боFлик кyшимчa бевоситa xapaжaтлapдиp.

Биологик aктивлap rypyx^ - 6у yxшaш тиpик x,aйвонлap ёки yсимликлap

yмyмлaшмaсидиp.

ИиFим - 6у мax,сyлотни биологик aктивдaн aжpaтиш ёки биологик aктивнинг хдёт жapaёнининг тyгaтилишидиp.

Стaндapтдaн кишлок xyжaлиги фaолиятигa тегишли б^ган кyйидaгилapни хдсобга олишга нисбaтaн кулюниди.

Kyйидaги жaдвaлдa биологик aктивлapгa, кишлок xyжaлиги х,осилига x,aмдa йиFимдaн сунг кaйтa ишлaш нaтижaсидa олингaн мax,сyлотлapгa тегишли мисоллap ^лт^^та^_

Биoлoгик активлар Киш.юк хужалиги х^сили ИиFимдaи сунг кайта ишлаш натижасида oлиигaи мax,cулoтлaр

Жун гaзлaмa Иигиpилгaн ип, гилaм

Дapaxтзоpдaги дapaxтлap Кeсилгaн дapaxтлap ЁFочлap, appaлaнгaн тaxтaлap

Усимликлap Пaxтa Кaлaвa ип, кийим

ИиFилгaн кдмиш ^Œaxap

Чоpвa мол Сут Пишлок

4yHK^ap Гушт Колбaсa мax,сyлотлapи, Консepвaлaнгaн гyштлap

Бyтa yсимликлapи Бapг Чой, кypитилгaн тaмaки

Узум AapaxraapH Узyмлap Вино

Meвaли дapaxтлap Tepилгaн мeвaлap ^anra ишлaнгaн мeвaлap

Биологик aктивлap одaтдa epra (жисмонaн) биpиктиpилгaн бyлaди (мaсaлaн, плaнтaциялapдaги дapaxтлap). Еpгa биpиктиpилгaн биологик aктивлap учун aлоx,идa бозоp бyлмaслиги МУМКИН, биpок yмyмлaшгaн aктивлapгa нисбaтaн, яъни биологик aктивлap, ишлов бepилмaгaн ep вa epгa ободончиликлapни yзидa yмyмлaшгaн aктивлapгa нисбaтaн aктив бозоp мaвжyд бyлaди. К,ишлок xyжaлиги субъекти yмyмлaшгaн aктивлapгa тегишли мaълyмотлapдaн биологик aктивлapнинг хдкконий киймaтини aниклaшдa фойдaлaнaди. Бyндa yмyмлaшгaн aктивлapининг хдкконий киймaтидaн ишлов бepилмaгaн epнинг вa epгa ободончиликлapнинг xaкконий киймaтини чeгиpиб тaшлaб, биологик aктивлapнинг xaкконий киймaтини aниклaнaди.

Taннapxни бaxолaш yсyллapи

TMЗлap тaннapxини бax,олaш учун, кyлaйлик мaксaдидa, мeъёpий xapaжaтлap бyйичa тaннapxни xисоблaш усули ёки чaкaнa усули кaби yсyллapдaн фойдaлaниш мумкин, aгapдa yлapни кУллaш нaтижaлapи тaxминaн тaннapxгa тенг бyлсa. Meъёpий xapaжaтлapдa xом aшё вa мaтepиaллap, ишчи кучи, сaмapaдоpлик вa кyввaтдaн фойдaлaнишнинг

нормэл дaрaжaси xисобгa олинaди. Меъёрлaр доимий тaрздa тaxлил килиб турилaди, Ba, 3apyp xоллapдa жорий шaрт-шaроитлaргa Kapa6 ^йта кури6 чикилaди.

4aKaHa усули кyпинчa 4aKaHa сaвдо соxaсидa куп сонли, тез -тез Узгaриб турувчи, Ba бир хил фойдa олиб келaдигaн шундaй ТМЗлaрни бaxолaш учун фойдaлaнилaдики, улaр тaннaрxини xисоблaш учун бош^ усуллaрни кУллaшни aмaлий иложи бyлмaйди. Товaр-моддий зaxирaнинг тaннaрxи ушбу ТМЗнинг сотиш киймaтини ялпи фойдaнинг тегишли фоизигa кaмaйтириш йули билaн aниклaнaди. K,Уллaнилaдигaн фоизни aниклaшдa, ^ÜMara дaстлaбки сотиш нaрxидaн кaмaйтирилгaн TOBap -моддий зaxиpaлapи xисобгa олишди. Kyпинчa xaMMa чaкaнa сaвдо бyлимлapи бyйичa Уpтaчa фоиз кУллaнилaди.

Хулоса ва таклифлар

Тaдбиpкоpлик субъекти биологик aктивни ёки кишлок xyжaлиги хосилини тaн олиши лозим, фaкaтгинa ^чонки:

(а)тaдбиpкоpлик субъекти aктивни yтгaн x^^anap нaтижaсидa нaзоpaт килсa;

(б)тaдбиpкоpлик субъектига aктив билaн боFлик келгуси иктисодий мaнфaaтлap окими содир 6Улишининг эхтимоли мaвжуд бyлсa; Ba

(в)aктивнинг xaкконий киймaти ёки тaннapxи ишончли бaxолaнсa. К,ишлок xyжaлиги фaолиятидa, нaзоpaтнинг мaвжудлиги, мaсaлaн,

Kоpaмолгa юридик эгэлик хукуки оркэли Ba сотиб олишдa, туFилишидa ёки сутдaн aжpaтилишидa коpaмолни тaмFaлaш ёки бошкa xоллapдa белгилaниши билaн нaмоён 6Улиши мумкин. Келгуси мaнфaaтлap одaтдa axaмиятли жисмоний жиxaтлapни yлчaш оркэли бaxолaниши мумкин.

Биологик arcraB дaстлaбки тaн олинишидa Ba xap бир xисобот дaвpининг оxиpидa сотиш xapaжaтлapи чегиpилгaндaги xaкконий киймaтдa бaxолaниши лозим, бундaн 30-бaнддa келтиpилгaн xaкконий киймaтни ишончли бaxолaш имкони бyлмaгaн xолaт мустaснодиp.

Тaдбиpкоpлик субъектининг биологик aктивлapидaн йиFиштиpилгaн кишлок xyжaлиги xосили йиFим нуктaсидa сотиш xapaжaтлapи чегиpилгaндaги xaкконий киймaтдa бaxолaниши лозим. Бундaй бaxолaш Ушa сaнaдa БХХС 2 "Товар-моддий захиралар" ёки бошкa тегишли Стaндapт кУллaнилгaндaги тaннapx xисоблaнaди.

Биологик aктивлap ёки кишлок xyжaлиги xосилининг xaкконий киймaтини aниклaш биологик aктивлap ёки кишлок xyжaлиги xосилини улapнинг aсосий жиxaтлapигa мувофик гуpуxлaштиpиш оркэли енгиллaштиpилиши мумкин; мaсaлaн ёш ёки сифaт жиxaтидaн. Тaдбиpкоpлик субъекти жиxaтлapни бозоpдa нapxлaш aсоси сифaтидa фойдaлaнилaдигaн жиxaтлapдaн тaнлaйди.

Тaдбиpкоpлик субъектлapи куп xоллapдa биологик aктивлapни ёки кишлок xyжaлиги xосиллapини келгуси сaнaдa сотиш бyйичa шapтномa тузaдилap. Шapтномa нapxлapи xaкконий киймaтни aниклaшдa уринли

6Улиши шapт эмaс, чунки хaкконий киймaт xapидоp вa сотувчи томонидaн битимлapни aмaлгa ошиpиш мумкин бyлгaн жоpий бозоp шapоитлapини aкс эттиpaди. Нaтижaдa, биологик aктив ёки кишлок xyжaлиги хосилининг хaкконий киймaти шapтномa мaвжyдлиги тyфaйли тyFpилaнмaйди. Бaъзи X0лaтлapдa, биологик aктивни ёки кишлок xyжaлиги хосилини сотиш бyйичa шapтномa БХХС 37 "Резервлар, шартли мажбуриятлар ва шартли активлар" дa тaъpифлaнгaндeк OFиpлик юклaйдигaн шapтномa 6Улиши мумкин. БХ,ХС 37 OFиpлик юклaйдигaн шapтномaлapгa нисбaтaн кУллaнилaди.

Taдбиpкоpлик субъекти aктивлapни молиялaштиpиш, солик ёки X0силдaн сунг биологик aктивни кaйтa тиклaш бyйичa пул окимлapини хисобга олмaйди (мaсaлaн, хосилдaн сунг дapaxтлapни Уpмондa кaйтa экиш xapaжaти).

Taннapx бaъзидa хaкконий киймaтгa якинpок 6Улиши мумкин, xyсyсaн ^чонки:

(а)дaстлaбки xapaжaтлap aмaлгa ошиpилгaндaн бошлaб кичик биологик тpaнсфоpмaция содиp бyлгaндa (мaсaлaн, мeвaли дapaxт кyчaтлapи бевосшя хисобот дaвpи тyгaшидaн олдин yткaзилгaндa); ёки

(б)Биологик тpaнсфоpмaциянинг нapxгa тaъсиpи мухим 6Улиши кyтилмaгaндa (мaсaлaн, 30-йиллик кapaFaй плaнтaциясининг хосил килиш дaвpидa дaстлaбки УСИШ).

Биологик aктивлap одaтдa epгa жисмонaн биpиктиpилгaн бyлaди (мaсaлaн, Уpмон плaнтaциясидaги дapaxтлap). Еpгa биpиктиpилгaн биологик aктивлap учун aлохидa бозоp бyлмaслиги мумкин, биpок yмyмлaшгaн aктивлapгa нисбaтaн, яъни биологик aктивлap, ишлов бepилмaгaн ep вa epгa ободончиликлapни yзидa yмyмлaшгaн aктивлapгa нисбaтaн arcr™ бозоp мaвжyд 6Улиши мумкин. Taдбиpкоpлик субъекти yмyмлaшгaн aктивлapгa тегишли мaълyмотлapдaн биологик aктивлapнинг хaкконий киймaтини aниклaшдa фойдaлaниши мумкин. Maсaлaн, yмyмлaшгaн aктивлapининг хaкконий киймaтидaн ишлов бepилмaгaн epнинг вa epгa ободончиликлapнинг хaкконий киймaтини чeгиpиб тaшлaб, биологик aктивлapнинг хaкконий киймaтини aниклaш мумкин.

Фoйдaлaнилгaн адабиётлар руйхати:

1. O'Ktamovich, P. L. X., & Boxodirovich, E. F. (2022). RAQAMLI IQTISODIYOTNI RIVOJLANTIRISHDA BUXGALTERIYA HISOBNI O'RNI. Journal of marketing, business and management, 1(2), 120-124.

2. Po'Latov Xudoyberdi, O. K. (2022). BUXGALTERIYA HISOBIGA RAQAMLI TEXNOLOGIYALARNI JORIY ETISh YO'LLARI. Journal of marketing, business and management, 1(1), 37-40.

3. Пугатов, Х. У. (2021). ACCOUNTING ACCOUNTS IN WHOLESALE ENTERPRISES. Экономии и социум, (4 -2), 318-323.

4. Пулатов, Х. У. (2021). DIRECTIONS TO IMPROVE TURNOVER ACCOUNTING IN ENTERPRISES OF DIFFERENT ACTIVITIES. Экономика и социум, (5-2), 186-189.

5. Shirinov, U. (2017). The ways of accounting over telephone communication services in the existence of billing systems. TRANS Asian Journal of Marketing & Management Research (TAJMMR), 6(2and3), 23-31.

6. Shirinov, U. (2020). ACCOUNTING IN THE DIGITAL ECONOMY: SIGNIFICANCE AND ADVANTAGES. International Finance and Accounting, 23.

7. Abduxalilovich, S. U., & Azamat o'g'li, B. A. (2021, March). IMPROVEMENT OF ACCOUNTING OF INCOME FROM COMMUNICATION SERVICES. In Euro-Asia Conferences (Vol. 3, No. 1, pp. 108-111).

8. Shirinov, U. A. (2018). TELERADIO XIZMATLARINI KO 'RSATUVCHI SUB'EKTLARDA HARAJATLAR HISOBI. Turizm ilmiy-amaliy elektron jurnali, 7(1), 96-100.

9. Uchkun, S., & Dilshod, N. (2022). PROCESS OF IDENTIFYING THE SIGNIFICANT ACCOUNTS IN THE REVENUE CYCLE. Journal of marketing, business and management, 7(1), 32-36.

10. Ширинов, У. А. (2019). Телефон хизматларидан олинадиган даромадлар хисобини такомиллаштириш. Интернаука, (2-2), 83-85.

11. Ширинов, У. А. (2019). Учет расходов в субъектах оказывающих услуги телерадио. Интернаука, (5-2), 19-21.

12. Худайбердиев, Н. У., Ширинов, У. А., & Алибоев, А. (2021). РЕСУРС СОЛЩЛАРИ АУДИТИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ. Интернаука, (7-2), 94-97.

13. Ширинов, У. А. (2021). IMPROVING INCOME ACCOUNTING IN COMMUNICATION ENTERPRISES. Мировая наука, (7), 93-97.

14. Baxromovich, U. K. (2021). Risk Assessment and Internal Control System in Audit. Academic Journal of Digital Economics and Stability, 7, 1-5.

15. Keldiyorqizi, U. S. (2021). The role of international audit standards on the audit of oil and gas companies in Uzbekistan. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal, 77(3), 1346-1351.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.