Научная статья на тему 'ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ ХАВФЛАРИНИ ТАСНИФЛАШ'

ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ ХАВФЛАРИНИ ТАСНИФЛАШ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
67
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scientific progress
Область наук
Ключевые слова
қишлоқ хўжалиги / хавф / хавфларнинг таснифланиши / қишлоқ хўжалиги корхоналари / хавфларнинг юзага келиш сабаблари / хавфларни бошқариш.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Шуҳрат Хамидович Турсунов, Нурбек Рашидович Муртазаев

Қишлоқ хўжалиги кўплаб хавфларга дуч келадиган соҳа саналади. Қишлоқ хўжалиги хавфлари давлатнинг озиқ-овқат хавфсизлигига ва бу орқали аҳолининг турмуш даражасига тўғридан-тўғри таъсир қилиши оқибатида кўплаб илмий тадқиқотларининг объектига айланиб улгурган. Қишлоқ хўжалиги хавфлари ўзига хос хусусиятларга эга. Шунингдек қишлоқ хўжалиги хавфларини таснифлаш тармоқ хавфларига хосдир. Мақолада хавфларни таснифлашнинг иккита асосий тамойили кўриб чиқилган ва гураҳларга бўлиш тамойили асосида таснифлаш модели таклиф этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ ХАВФЛАРИНИ ТАСНИФЛАШ»

КИШЛОК ХУЖАЛИГИ ХАВФЛАРИНИ ТАСНИФЛАШ

Шухрат Хамидович Турсунов Нурбек Рашидович Муртазаев

Карши мухандислик-иктисодиёт институти

АННОТАЦИЯ

Кишлок хужалиги куплаб хавфларга дуч келадиган соха саналади. Кишлок хужалиги хавфлари давлатнинг озик-овкат хавфсизлигига ва бу оркали ахолининг турмуш даражасига тугридан-тугри таъсир килиши окибатида куплаб илмий тадкикотларининг объектига айланиб улгурган. Кишлок хужалиги хавфлари узига хос хусусиятларга эга. Шунингдек кишлок хужалиги хавфларини таснифлаш тармок хавфларига хосдир. Маколада хавфларни таснифлашнинг иккита асосий тамойили куриб чикилган ва гурахларга булиш тамойили асосида таснифлаш модели таклиф этилган.

Калит сузлар: кишлок хужалиги, хавф, хавфларнинг таснифланиши, кишлок хужалиги корхоналари, хавфларнинг юзага келиш сабаблари, хавфларни бошкариш.

Кириш

Х,ар кандай корхонанинг иш фаолияти объектив ва субъектив омилларга боглик булган холда доимо юкори хавфлар билан бирга кечади. Корхона ходимлари томонидан кабул килинадиган карорлар сиёсий бекарорлик ва ноаник бозор шароитлари асосида амалга оширилади. Корхоналар эхтимолий хавф-хатарлар чегарасида булиб, доимий равишда уларга дуч келадилар. Кишлок хужалигидаги хавфлар кишлок хужалиги корхоналари фаолиятида юзага келиши ва якуний натижага таъсир курсатиш нуктаи назаридан узи хослиги билан ажралиб туради. Масалан ,кишлок хужалиги сохасида хавф омилларига ёркин мисоли сифатида об-хавони

келтириб утишимиз мумкин, у кишлок хужалиги корхоналарининг бутун фаолиятига таъсир этувчи асосий ишлаб чикариш омилларидан биридир.

Хрзирги шароитда кишлок хужалиги сохасидаги институционал узгаришлар ва бу соханинг замон билан хамнафаслигини таъминлаш, асосий кишлок хужалиги товарлари ишлаб чикарувчилари томонидан етиштирилаётган махсулотларнинг жахон бозоридан муносиб урин эгаллашига хамда озик-овкат хавфсизлигини таъминлашга каратилган чора-тадбирлар изчиллик билан амалга оширилмокда [1].Шундай килиб, кишлок хужалигига хос булгна хавф-хатарларни тугри бошкаришда уларни таснифлаш услубиётини доимий равишда такомиллаштириб бориш лозим.

Мавзуга оид адабиётлар тахлили

Х,озирги кунда 250 дан ортик турли хил хавф-хатарлар мавжуд булиб бу киймат жамитянинг ривожланиб бориши шароитида кундан кунга усиб бормокда. Шунга мувофик, махаллий ва хорижий мутахассисларнинг мавжуд таснифлаш сони хам ортиб бормокда. Шу сабабли, хрзирги вактда хужалик хавфларини таснифлаш борасида ягона келишув мавжуд эмас, шунингдек кишлок хужалигида ишлаб чикариш хусусиятларини хисобга оладиган ихтисослаштирилган тасниф мавжуд эмас [2].

Масалан, бизнес лойихаларни моделлаштириш мисолидан фойдаланиб,

хавфларни аниклаш ва тансифлашни урганган Y. Xenidis, D. Angelides ларнинг фикрига кура, бизнес хавфларини гурухлаш учун куйидаги таснифлаш хусусиятларидан фойдаланиш мумкин:

- Юзага келиш манбасига караб: молиявий, техник ва хукукий хавфлар;

- келиб чикиш хусусияти кура: давлат, бошкарув, бозор, алока (бошкарув) ва бошка хавфлар [3].

Бундай таснифлаш модели ижобий ва салбий хусусиятларга эга. Ижобий

томони шундаки, бошкарув карорларини кабул килиш билан боглик хавфлар гурухининг мавжудлиги, сабаби аксарият хавфлар уз вактида бартараф этилмаслиги

ёки нотугри бошкарув карорларини кабул килиш туфайли юзага келади. Салбий хусусияти бу хавфнинг мохияти ва унинг иктисодиёт субъектига таъсир доирасини кенг акс эттирмайдиган жуда тор гурухланишидир.

А^Шнинг Массачусет технолгия институтининг амалий иктисодиёт кафедраси профессори Charlz Kindleberger фикрига кура барча хавфлар икки гурухга булинади: объектив, яъни бошкарув ходимлари таъсир килиши мумкин булган хавфлар ва субъектив - бошкарилмайдиган хавфлар. Ушбу гурухларнинг хар бири уз навбатида куйидагиларга булинади:

- Экзоген, яъни юкори даромад олиш учун корхона узи учун суньий яратган хавфлар. Улар субъектнинг узида шаклланади ва кабул килинган бошкарув карорларига боглик булади;

- эндоген хавфлар, яъни корхона хатти-харакатларига боглик булмаган хавфлар [4].

Ушбу таснифлаш юкоридаги таснифлашга ухшаган, яъни у хавфни факат битта таснифлаш мезони буйича куриб чикади, бу хам урганилаётган иктисодий категория мохиятининг яхлит куринишини очиб бермайди. Бирок ушбу таснифлашда хавфнинг мухим элементларидан бири - уни бошкариш имконияти куринади. Хавфларни таснифлаш - маълум мезонлардан фойдаланган холда хавфларни тоифаларга булишдир. Мезонларни танлаш хавфларни тахлил килиш, уларни бошкариш тартибининг максадлари ва хусусиятларига богликдир. Хавфларни таснифлашнинг мумкин булган мезонлари сони куп

булиши мумкин, шунинг учун уларни таснифлаш мезонларини гурухлаштириш керак булади. Бунда таснифлашнинг

асосий максади аник хавфларни таксимлашдир ва юзага келиш частотаси, салбий окибатлар (зарар) хажми билан улчанадиган хар бир узига хос хавф узининг стандарт хусусиятлари билан тавсифланади: хавф билан боглик сабаблар, хавфга дучор булиш, заифлик (хавфга сезгирлик), шунингдек бошка кушимча хусусиятлар (параметрлар), масалан, бошка хавфлар билан узаро таъсир килиш, хавфларнинг бир хиллик

даражаси, башорат килиш даражаси ва бошкаларни аниклаштиришдан иборатдир [5, 6, 7].

Кишлок хужалиги сохаси энг хавфли сохалардан бири хисобланади, шу сабабли кишлок хужалиги корхоналарининг иктисодий фаолияти доимо хавф остидадир.

Одатда, кишлок тадбиркорлари хавфли вазиятларда карор кабул килишдан узларини олиб кочадилар, юкори даромад олиш мумкин булган холлар бундан мустасно. Хдммага маълумки, юкори даромад тугридан-тугри юкори хавф даражаси билан богликдир. Шу сабабли, хавфли, аммо юкори фойда келтирадиган вазиятларни

бошкаришга талаб ошиб боради [8].

Агросаноат мажмуи ва умуман миллий иктисодиётга хавфларнинг таъсир даражаси, айникса жахон микёсида юз бераётган салбий тенденциялар туфайли келиб чиккан инкироз шароитида мухимдир. 2008-2010 йилларда юз берган иктисодий инкироз окибатлари хали хам давом этаётган бир пайтда агросаноат мажмуасининг хавфларини кайтадан куриб чикишни долзарб масалага айлантирди [9].

Юкорида келтирилган адабиётлар тахлили натижасида кишлок хужалигида хавфларни таснифлаш буйича ягона ёндашув йуклиги маълум булди. Бу эса бизга уларни (вужудга келиши, пайдо булиши, иктисодий, ижтимоий, сиёсий, хукукий,

тормок ва соха, кишлок хужалиги корхонасининг фаолият тури ва бошкалар) маълум бир белгилари ва аломатлари буйича таснифлаш ва уларни кишлок хужалиги сохасида умумлаштириш имкониятини беради. Бунда хавфларнинг сохага таълукли муаммоларини самарали ечиш, карорларни тугри кабул килиш, хавфларни юзага келиш боскичларида уларга таъсирчан чоралар куриш ва иктисодий бошкариш механизмларини ишлаб чикишга якиндан ёрдам беради.

Тадкикот методологияси

Тадкикот жараёнида иктисодий ва тизимли тахлил, маълум белгиларга кура таснифлаш, тахлил ва синтез, назарий ва эмперик адабиётларни

танкидий тахлил килиш ва ёндашувларни таккослаш усуллари кулланилди. Ушбу усуллар оркали иктисодиёт сохасида мавжуд хавфларни иктисодий ва тизимли тахлил килиниши натижасида кишлок хужалигига трансформацияси таъминланди. Хавфларни маълум белгиларига кура таснифлаш оркали кишлок хужалиги сохасидаги хавфлар ажратиб олинди. Хавфларни таснифлаш буйича ёндашувлар тахлили ва назарий хамда эмперик адабиётларни танкидий тахлил килиш асосида хавфларни кишлок хужалиги тормокларида умумлаштириш имконияти яратилди.

Тахлил ва натижалар

Кишлок хужалиги корхоналарининг хавфлари иклимий ва антропоген омиллар таъсири натижасида ишлаб чикариш жараёнининг нормал фаолият курсатишига салбий таъсир курсатиши натижасида хужалик юритувчи субъектлар томонидан зарар курилиши ёки фойданинг камайиши эхтимолини англатади. Хавфларни таснифлашнинг асосий вазифаси хатарлар тугрисида берилган маълумотларни оптималлаштириш ва уларни бошкаришнинг муайян усулларини куллашни кузда тутади. Хавфларни таснифлашнинг ягона тамойиллари ва белгилари мавжуд эмас ва

улар турли олимлар томонидан турлича таснифланади. Уларни таснифлашда купрок икки асосий тамойилдан фойдаланишади. Биринчиси, хавфларнинг хар бир тури ва унинг узига хос таркиби буйича таснифлашдир. Бундай таснифлаш максадли таснифлаш сифатида каралади. Максадли таснифлашда хавфлар молиявий, ишлаб чикариш, инновацион ва бошка куринишларга ажратилади. Умумий максадли таснифлаш одатда хавфларни туликрок таснифлашга асосланади (аник таснифлаш), яъни бунда хужалик фаолиятида (сугурта, банк, биржа фаолияти, курилиш ва бошкалар) хавфларни бошкариш учун

фойдаланилади. Бундай тамойил С.М. Васина [10], А.А. Титович [11], А.С. Шапкина [12] илмий ишларида кузатилади.

Максадли таснифлашда кутилаётган натижанинг хусусиятига караб хавфлар икки асосий гурухга ажратилади: соф ва спекулятив хавф гурухларига. Х,ар бир гурухда хавфларнинг узаро богликлигини хисобга олган холда уларни кейинчалик кичик гурухларга, турларга ажратиш мумкин булади. Максадли таснифлаш биринчи навбатда, хавфларни аниклаш боскичида ишлатилади, сабаби у хавфларнинг кенг

руйхатини акс эттиради ва уларнинг мумкин булган окибатларини таснифлаш учун асос булади. Бирок максадли таснифлаш канчалик батафсил булмасин, у барча мавжуд ва салохиятли хавфларниг турларини аниклаш ва таснифлаш имконини бермайди. Бундан ташкари, ушбу таснифлашда хавфларнинг хусусиятларига караб такрорланишлар булиши эхтимоли катта.

Шунингдек, максадли таснифлаш хавфларни бошкариш усулини танлаш буйича йуналишларни шакллантириш имкониятини чеклаб куяди. Шу муносабат билан иккинчи таснифлаш тамойилидан фойдаланиш зарурати пайдо булади.

Хавфларни таснифлашнинг иккинчи тамойили - бу хавфларни бошкариш максадида муайян таркибга кура эмас, балки манбалар ва юзага келиш боскичлари буйича у ёки бу усул оркали хавфларни бошкариш имконияти буйича гурухларга ажратишдир. Бундай таснифлаш тамойили К.В. Балдин [13], Я.Д. Вишняков [14], В.Н. Минат [15], Л.Н. Тэпман [16] илмий тадкикот ишларида уз аксини топган.^ишлок хужалиги корхоналарининг хавфларини гурухларга ажратиш тамойилига асосланган таснифлашни хавола этамиз (1-расм).

Таснифлаш аломатларининг "тадбирколик фаолияти билан богликлик даражаси"га кура тадбиркорлик субъектлари амалга ошириши мумкин булган турли хил фаолият турлари уртасидаги тафовути туфайли юзага келади.Тадбиркорлик хавфи деганда фойда олиш максадида тадбиркорнинг иктисодий ва молиявий фаолияти натижасида вужудга келадиган ва мустакил равишда уз номидан ёки юридик шахс (корхона) номидан ва унинг жавобгарлиги остида амалга ошириладиган хавфлар тушунилади. Бирок, хужалик амалиётида асосий максади фойда олишга каратилмаган корхоналар хам мавжуд. Буларга нотижорат ташкилотлари, масалан хайрия ташкилотлари ёки фондлари, лекин улар хам уз фаолиятларида хавф таъсирига дуч келадилар.

Tag6MpKopnMK

Tag6MpKopnMK

Hmna6 Hu^apum TwwopaT MonwflBMM CyFypTa MuuoBa^ou

I03ara Kenwm cox,acwra Kypa

Tafl6upKop.nMK ^aonuflTM

—6 m nau Somuu

M^TMMOMM-cwecMM

MebepMM-xyKyKMM

fleMorpa^MK

XaB$ Typw 6yMMHa

I

AuTponoreu

Ta6MMM

MHKM

TawKM

rno6an

Bywygra Kenwm Mau6acwra Kypa

flaBnaT

XygyflMM

ycMMnMKmyuocnMK

HopBaHMnMK

TapMOKnapapo

TapMOK

Kopxoua

nporuo3namTMpMnagMrau

I03ara Kenwm gapawacwra

nporuo3namTMpMnMaMflMrau

npomo3^aiiJTMpMiiJ gapawacwra Kypa

^MWAO^ xywa^Mm KopxoHa^apuHMHr xaB^apu

1

I

MyKOTMW gapawacwra Kypa

MogguM MonMABMM Mex,uaT

I03ara Kenwm o6"beKTMra Kypa

Tabcwp gapawacwra Kypa

TM3MMnM

TM3MMCM3

Экмunap

X,afiBOunap

MynKMM

BaKT

TM3MMnMnMK gapawacwra Kypa

XaB^uM Ka6yn Kwnwm gapawacwra Kypa

MwuMMan

MaK6yn HoMaK6yn ^anoKaTnw

1-pacM. ^umgoK xy^aguru KopxoHagapu xaB^gapuHuHr TacHu^gaHumu1 By^ygra Kegurn gapa^acura Kypa xaB^gapHu Kyfiugarugapra öygurn MyMKuH: KopxoHa, atHH MHKpo gapa^aga nafigo öygaguraH; TapMoKHuHr y3ura xoc xycycutfraapu öugaH öofhhk öygraH TapMoK xaB^gapu; TapMoKgapapo xaB^gap, ygapHuHr MaB^ygguru agoxuga TapMOKgap Ba HKTHCogHH ^aogu^T coxagapuHuHr y3apo öoFgHKgHrngaH Keguö nuKagu; xygygufi, MaMgaKarnuHr afipuM MuHTaKa xygyggapuga puBo^gaHumHuHr y3ura xoc xycycutfraapugaH Keguö HHKagn; MaMgaKaTHHHr öapna TagöupKopguK cyöteKraapura Tatcup KypcaraguraH gaBgaT xaB^gapn; öup Hena MaMgaKaTgap eKH öyryH gyHe xaM^aMH^THHHHr HKTHCogueTHga nafigo öygaguraH rgoöag xaB^gap.

^urngoK xy^aguru coxacugaru xaB^gap экнн Ba KumgoK xy^aguru xafiBoHgapu TapMoKgapura öyguHagu. ^umgoK xy^aguru экннgapн öugaH öoFguK xaB^gap Kyn xoggapga TaSuufi-uKguMufi xapaKTepra эгa. ^umgoK xy^aguru

KopxoHanapHHHHr 1(3, 4, 5, 6, 7) agaSuëTgap Taxgugu acocuga Myaggu^ ToMoHugaH TafiëpgaHgu.

xafiBoHgapu SugaH SoFguK xaB^gapu acocaH aHTponoreH xycycuaTra эгagнp. Ymôy Typgaru xaB^gapHu umgaS HuKapum xaB^gapura Kupuram MyMKuH. XaB^gap W3ara Kegumu coxacu Syfiuna Kyfiugaru rypyxgapra SyguHagu:

1. H^THMOHH-CHëCHH - gaBgaT TOMOHugaH oguS SopugaëTraH cuëcaT ëKH ^aMH^Tga y3rapumnapHHHr cogup Sygumu oKuSaTuga M3ara KegaguraH xaB^gap.

2. MatMypufi Ba KoHyHHuguK - uKTucogufi ^aoguarauHr KyTugMaraHga MatMypufi HeKgoBgapu, myHuHrgeK KoHyHHuguK xy^^aTgapura y3rapTupum Ba KymuMHagap KupuragraHga W3 SepaguraH xaB^gap.

3. HmgaS nu^apum - umgaS HuKapumHuHr Sapna Typgapu SugaH SoFguK xaB^gap.

4. Tu^opaT - KopxoHa TOMOHugaH umgaS HuKapugraH ëKu cotuS oguHraH TOBap Ba xu3MaTgapHu coram ^apaëHuga By^ygra KegaguraH xaB^gap. XaB^gapHuHr ymSy rypyxu MycTaKug (arap TamKugoTHuHr acocufi ^aoguara Tu^opaT Sygca) Sygumu, myHuHrgeK umgaS nu^apum xaB^gapuHuHr Sup kucmu (arap y3 MaxcygoTuHu umgaS nu^apum Ba coram ^aoguaraHu SugaH myFyggaHaguraH KopxoHagapga ra^opaT xaB^gapu W3ara Kegca) KypuHumuga HaMoëH Sygumu

MyMKuH.

5. MoguaBufi - KopxoHaHuHr SaHKgap Ba SomKa MoguaBufi uHcraTyTgapu SugaH MyHocaSaraapuga, myHuHrgeK xy^aguK wpuTyBHu cySteKT TOMoHugaH y3 MoguaBufi Ma^SypuaTnapuHu Sa^apMacguru SugaH SoFguK SygraH MyHocaSaTnapga M3ara KegaguraH xaB^gap.

6. TaSннfi-нкgнмнfi - umgaS HuKapumHuHr TaSuufi-uKguM mapourara Ba KmuMoufi umgaS HuKapumHuHr aTpo^-Myxur (KypFoKHuguK, ëHFuHgap, Kyngu maMog, goByg Ba SomKagap) SugaH SoFguKguru Hara^acuga M3ara KegaguraH xaB^gap.

7. ^eMorpa^uK - geMorpa^uK Ba3uarauHr y3rapumu Hara^acuga M3ara KegaguraH xaB^gap.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

8. reocuëcufi - rgoSag xapaKTepra эгa xaB^gap (rgoSag MexHaT мнгpaцнacн).

9. Hннoвaцнoн xaB^gap - KopxoHa TOMoHugaH ToBap Ba xu3MaTgapHu umgaS HuKapumra fiyHagrapugraH ннвecтнцнagap opKagu aparagraH MaxcygoTgapra TagaSHuHr maKggaHumu SugaH SoFguK xaB^gap (MaxcygoT ëKu xu3MaTgapHu umgaS HuKapumga aHru TexHogoruagapHu ^opufi этнm, экcн TexHogoruagap opKagu aHru MaxcygoTgapHu apaTum Ba SomKagap).

10. CyFypTa xaB^gapu - cyFypTaHu aMagra omupum MyMKuH SygraH BoKea ëKu xogucagap Ma^MyugaH (xocugHuHr HoSyg Sygumu, xafiBoHgap Kacagguru ëKu yguMu, TaSuufi o^aTgap, Mog-MygKHuHr 3apapgaHumu Ba SomKagap). Tнзнмgнgнк gapa^acura Kypa xaB^gap тнзнмgн Ba тнзнмcнз Sygagu.

Тизимсиз -бу хавф даражаси ушбу тизимга хос булмаган ва унинг таъсир даражасини камайтириш имкони булган хавфлардир.

Тизимли хавфлар - бу тизимнинг узи туфайли мавжуд булган хавфлар ва

уларнинг даражасини камайтиришнинг имкони кийин булган

хавфлар.

Йукотиш тури ва даражасига караб хавфлар куйидагиларга булинади:

1) Моддий - лойихада (режада) кузда тутилмаган кушимча харажатларни (мол-мулк, асбоб-ускуналар, хом ашё ва бошкалар) келтириб чикарувчи хавфлар.

2) Мехнат - иш вактини ёки ишчи кучини йукотиш билан боглик хавфлар.

3) Молиявий - кутилмаган туловлар, жарималар ва хоказолар натижасида етказилган молиявий зарарлар билан боглик хавфлар. Молиявий йукотишлар шунингдек, кузда тутилган манбалардан кисман молиялаштириш ёки молиялаштирмаслик, етказиб берилган махсулот учун дебиторлик карзларининг кайтмаслиги, туланмаслиги ва бошкаларни камраб олади.

4) Вактни йукотиш - режага нисбатан ишлаб чикариш жараёнининг секинлашиши натижасида юзага келадиган хавфлар.

Прогнозлаштириш нуктаи назаридан хавфлар олдиндан прогноз килинадиган (юзага келиш эхтимоли олдиндан маълум) ва прогноз килинмайдиган (форс -мажор холатлар туфайли юзага келган хавфлар).

Таъсир килиш давомийлигига кура, хавфлар узок муддатли (хужалик юритувчи субъектлар фаолиятига стратегик таъсир курсатади ва узок муддат давом этади), урта ва киска муддатли (чекланган вакт давомида ёки бир вакт узида таъсир киладиган хавфлар) булади.

Вужудга келиш даражасига кура хавфлар ташки ва ички хавфларга булинади.

Ташки хавфларга иктисодий сиёсатдаги кутилмаган узгаришлар, ишлаб чикаришнинг макроиктисодий шароити, катта худудлардаги табиий офатлар, валюта курсларининг тебраниши ва бошкалар киради. Ички хавфлар ишлаб чикариш технологияларнинг холати ва бошка ташки мухит омиллари туфайли корхонанинг ички фаолиятига таъсир курсатувчи хавфларни уз ичига олади. Хавфларнинг вужудга келиш турлари буйича хавфлар антропоген (инсон фаолияти билан боглик) ва табиий (табиат кучлари туфайли юзага келадиган табиий офатлар) хавфларга булинади.

Вужудга келиш объектига кура кишлок хужалигидаги хавфлар экинлар (дон, дуккакли экинлар, ем-хашак, полиз экинлари, мевалар ва бошкалар), кишлок хужалиги хайвонлари (корамол, паранда, куй, баликчилик, асалари оилалари ва бошкалар) ва кишлок хужалиги корхоналарининг мулки (бинолар, иншоатлар, машиналар, транспорт воситалари ва бошкалар).

Хулоса

Шуни aлоx1идa тaъкидлaш керaкки, кишлок xyжaдиги корxонaдaрининг xaвфлaри yзигa xосдир вa yлaр корxонa фaолиятининг иxтисослaшгaнлиги билaн чaмбaрчaс боFликдир. Кишлок xyжaдиги корxонaдaри xaвфлaрини тaснифлaш тaрмок xyсyсиятигa эгa вa шу билaн биргa хдр кaндaй xyжaлик юритувчи сyбъектгa xос бyлгaн умумий xaвф белгилaрини yзидa мyжaссaмлaштирaди. Тaкдим этилaётгaн тaснифлaш субъект фaолият олиб борaётгaн мyaйян сохд учун бошкaчa 6улиши мумкин. Хдр бир aдоx1идa ввзият учун xaвфни тaснифлaш мyстaкил aмaдгa оширилиши мумкин, сaбaби хдр бир фaолият турининг yзигa xос xyсyсиятлaри мaвжyд, бу эсa тaснифлaш тизимидa мaълyм бир белгилaр aсосидa xaвфлaрни мaксaдгa кaрaб тaснифлaш имкониятини беради. Шyндaн келиб чиккдн xолдa, тaкдиф этилaётгaн тaснифлaш модели xyжaлик юритувчи сyбъектлaр учун xaвфлaрни тaснифлaш имкониятини ярaтaди вa кишлок xyжaлиги корxонaдaри xaвфлaрни тaснифлaшдa aсос 6Ули6 xизмaт килиш мумкин.

REFERENCES

1. Мирзиёев Ш.М. 2017-йил шиддaтли ислоxотлaр йили. Т.: "Узбекистон", 2018, -70 б.

2. Быков A.A. Об aнaлизе риста, концепцияx и клaссификaции рисков. / Быков A.A., Порфирьев Б.Н. // Проблемы aнaлизa рис^. 2006. Т. З. № 4. С. 319-337.

3. Xenidis Y. Identification and classification of risks in a new modelling process for build - operate - transfer projects / Y. Xenidis, D. Angelides // In: Khosrowshahi, F (Ed.), 21st

Annual ARCOM Conference, 7-9 September 2005, SOAS, University of London. Association of Researchers in Construction Management. Vol. 2. 2005. P. 803-812.

4. Acemoglu D. Kindleberger C.P. It's all about different kinds of risk [Электронный ресурс] // The economist - Режим достута: http://www.economist.com/economics/byinvitation/guest-contributions/its_all_ about_different_kinds_risk - (Дaтa обрaщения: 16.05.20).

5. Черновa Г.В., Кудрявцев A.A. Упрaвление рисами: Учебное пособие. -М.: ТК Велби, Изд-во Проспект, 200З. -160 с.

6. Порфирьев Б.Н. Концепция рис^: новые подxоды к экологической политике. СШA - экономии, политик, идеология, 1988, №11.

7. Быков A.A., Мурзин Н.В. Проблемы aнaлизa безотасности человек, обществa и природы. - С.-Пб.: Hay^, 1997. - 247 c.

8. Гришита Ю.Ю. Упрaвление рисами та уровне сельскоxозяйственныx предприятий. Aвтореферaт нa соискaние ученой степени кaндидaтa экономическиx нayк. ВОРОНЕЖ - 2006 г. - С. 24.

9. Пешина Э.В., Садыков Р.Р. О классификации рисков в агропромышленном комплексе. ЭКОНОМИКА РЕГИОНА № 2/2012. - С. 244247.

10. Васин С.М., Шутов В.С. Управление рисками на предприятии: учебное пособие. - М.: КНОРУС, 2010. - 304 с.

11. Титович А.А. Менеджмент риска и страхования: учебное пособие. - 2-е изд., испр. - Минск: Высш. шк., 2011. - 287 с.

12. Шапкин А.С., Шапкин В.А. Экономические и финансовые риски. Оценка, управление, портфель инвестиций. - 8-е изд. - М.: Издательско-торговая корпорация «Дашков и К», 2012. - 544 с.

13. Балдин К.В., Воробьев С.Н. Управление рисками: учебное пособие для студентов вузов, обучающихся по специальностям экономики и управления (060000). - М.: ЮНИТИДАНА, 2012. - 511 с.

14. Вишняков Я.Д., Радаев Н.Н. Общая теория рисков: учеб. пособие для студ. высш. учеб. заведений. - 2-е изд., испр. - М.: Издательский центр «Академия», 2008. -368 с.

15. Минат В.Н. Финансовая среда предпринимательства и предпринимательские риски: учебное пособие для вузов. - М.: Экзамен, 2006. -189 с.

16. Тэпман Л.Н. Риски в экономике: учебное пособие для вузов / под ред. В.А. Швандара. - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2002. - 380 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.