Научная статья на тему 'ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ СУҒУРТАСИНИ ДАВЛАТ ТОМОНИДАН ҚЎЛЛАБҚУВВАТЛАШ АМАЛИЁТЛАРИ ТАҲЛИЛИ'

ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ СУҒУРТАСИНИ ДАВЛАТ ТОМОНИДАН ҚЎЛЛАБҚУВВАТЛАШ АМАЛИЁТЛАРИ ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
449
115
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
қишлоқ хўжалиги суғуртаси / суғурта мукофоти / суғурта қопламаси / суғурта дастурлари / давлат-хусусий шерикчилиги (PPP – Public-Private Partnership) / қишлоқ хўжалиги рисклари. / страхование сельского хозяйства / страховое вознаграждение / страховое покрытие / программы страхования / государственно-частное партнерство / сельскохозяйственные риски.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Искандаров Абдурасул Миржалил Ўғли

Мазкур мақолада қишлоқ хўжалигини давлат томонидан қўллаб-қўвватлашда суғурта механизмларидан фойдаланиш амалиётлари таҳлил қилинган. Жаҳонда қишлоқ хўжалигини суғурталашда ривожланган мамлакатлар тажрибалари ўрганилган, шунингдек, қишлоқ хўжалигини қўллаб-қувватлашда суғурта механизмларидан фойдаланиш моделларининг қиёсий таҳлиллари келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

АНАЛИЗ ДЕЙСТВИЙ ГОСУДАРСТВЕННОЙ ПОДДЕРЖКИ СТРАХОВАНИЯ СЕЛЬСКОГО ХОЗЯЙСТВА

В данной статье анализируется использование страховых механизмов в государственной поддержке сельского хозяйства. Изучен опыт развитых стран в области агрострахования в мире, а также проведен сравнительный анализ моделей использования страховых механизмов в поддержке аграрного сектора.

Текст научной работы на тему «ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ СУҒУРТАСИНИ ДАВЛАТ ТОМОНИДАН ҚЎЛЛАБҚУВВАТЛАШ АМАЛИЁТЛАРИ ТАҲЛИЛИ»

Искандаров Абдурасул Миржалил угли,

Карши мух,андислик-иктисодиёт институти "Ишлаб чикаришда бухгалтерия х,исоби" кафедраси ассистенти

КИШЛОК ХУЖАЛИГИ CyfyPTAOM ДАВЛАТ ТОМОНИДАН КУЛЛАБ-КУВВАТЛАШ АМАЛИЁТЛАРИ ЩЛИЛИ

УДК 368.5:631.155.6

ИСКАНДАРОВ А.М-У. КИШЛОК ХУЖАЛИГИ СУГУРТАСИНИ ДАВЛАТ ТОМОНИДАН КУЛЛАБ-КУВВАТЛАШ АМАЛИЁТЛАРИ ТА^ЛИЛИ

Мазкур маколада кишлок хужалигини давлат томонидан куллаб-кувватлашда суFурта механизмла-ридан фойдаланиш амалиётлари тах,лил килинган. Жах,онда кишлок хужалигини суFурталашда ривож-ланган мамлакатлар тажрибалари урганилган, шунингдек, кишлок хужалигини куллаб-кувватлашда сугурта механизмларидан фойдаланиш моделларининг киёсий тах,лиллари келтирилган.

Таянч иборалар: кишлок хужалиги суруртаси, сурурта мукофоти, сурурта копламаси, сурурта дастур-лари, давлат-хусусий шерикчилиги (PPP - Public-Private Partnership), кишлок хужалиги рисклари.

ИСКАНДАРОВ А.М-У. АНАЛИЗ ДЕЙСТВИЙ ГОСУДАРСТВЕННОЙ ПОДДЕРЖКИ СТРАХОВАНИЯ СЕЛЬСКОГО ХОЗЯЙСТВА

В данной статье анализируется использование страховых механизмов в государственной поддержке сельского хозяйства. Изучен опыт развитых стран в области агрострахования в мире, а также проведен сравнительный анализ моделей использования страховых механизмов в поддержке аграрного сектора.

Ключевые понятия: страхование сельского хозяйства, страховое вознаграждение, страховое покрытие, программы страхования, государственно-частное партнерство, сельскохозяйственные риски.

ISKANDAROV A.M-U. ANALYSIS OF ACTIVITIES OF SUPPORT OF AGRICULTURAL INSURANCE BY GOVERNMET

There is analyzed in the article benefits of state insurance mechanisms using to support agriculture. There has been studied experience of developed countries in agricultural insurance and a comparative analysis of the models for using insurance mechanisms in support of the agricultural sector.

Key words: agriculture insurance, insurance premiums, insurance coverage, insurance guides, PPP (Public-Private Partnership), agricultural risks.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 2(134)

Кириш.

Табиий жараёнларни олдиндан башорат к,илиш ва бошкариш имкониятларининг чекланганлиги кишлок хужали сохасида фаолият олиб бориш учун катта хавф туFдиради. Бу холат кишлок хужалиги сохасида йирик йукотишларга олиб келиши ва уз навбатида бу сохада суFуртани дол-зарб масалага айланишига сабаб булади.

Табиий иклимнинг узгариши (кучли ёмFир, довул, курFокчилик) аграр сохада фаолият юри-тувчи юридик ва жисмоний шахсларнинг фаоли-ятига (ик,лим рисклари) салбий таъсир курсатиши йилдан-йилга усиб бормокда, шунингдек сунгги ун йилда уларнинг сони бир неча баробарга ошиб, кишлок хужалигига миллионлаб доллар микдорида зарарлар келтирмокда.

Кишлок хужалиги махсулотларини ишлаб чикарувчиларнинг хатарларини сугурталашда давлат томонидан куллаб-куватланадиган мил-лий тизимларнинг мавжудлиги улар зарарларини камайтиришга якиндан ёрдам бериб келмокда. Халкаро тажрибада давлат-хусусий шерикчилик (PPP - Public-Private Partnership) асосида кишлок, хужалиги хавфларини сугурталашнинг самарали моделлари амалга оширилиб келинмокда.

Тадцицот мавзусининг долзарблиги.

Кишлок хужалиги суFуртасининг анъана-вий моделида икки томониинг иштироки, яъни, сугурталанувчи (юридик ва жисмоний шахслар) ва суFурта ташкилотининг иштироки назарда тути-лади; аммо давлатнинг молиявий кумаги билан кишлок хужалиги хатарларини сугурталашда, яъни, давлат-хусусий шерикчилик моделида сугурта муносабатларининг уч субъекти мав-жуд, булар сугурталанувчи (юридик ва жисмоний шахслар), сугурта ташкилоти ва давлат. Давлат-хусусий шерикчилик моделида етакчи роль ушбу муносабатларнинг ташаббускори, ташкилотчиси ва муносабатларнинг молиявий кафили ролини уйнайдиган давлатга тегишли булади. Давлат-хусусий шерикчилик моделида давлат сугурта ташкилотининг фаолиятини амалдаги конунчилик доирасида назоратини олиб боради. Бундан ташк,ари, к,ишлок, хужалигини сугурталашни давлат томонидан куллаб-кувватлаш туFрисидаги махсус конун давлат ва хусусий шерикчилик-нинг муайян моделидаги барча иштирокчилар-нинг муносабатларини тартибга солиб туради.

Илмий муаммонинг цуйилиши.

Тахлил этилаётган муаммолар турли олим-лар асарларида ёритилган, жумладан, P.B.Hazell (1992), M.Miranda, D.Vedenov (2001), H.Si-nan

(2008), B.K.Goodwin (2007), A.M.Garrido (2008), V.H.Smith (2012), Н.И.Павелко (2013), С.М.Недбаева

(2009), Г.Е.Яковлев (2013), И.И.Глотова (2013), НАБорхунов (2012),К.Д.Биждов (2012), М.В.Аршба (2013), З.Б.Алиева (2010), Т.А.Баймишева (2015) ишларида кишлок хужалиги сугурталашда давлат сиёсатининг урни, шунингдек давлат-хусусий шерикчиликнинг кишлок хужалигини ташкил этишда иштироки турли мамлакатлар тажриба-лари тахлил килинган.

Тадцицот мацсади.

Купгина мавжуд моделларда давлат сугурталаш шартларини мувофиклаштиради, тасдиклайди, суFурта мукофотларини субсидиялаштиради, суFурта ташкилотининг сугурта хизматларини курсатиш билан боглик, маъмурий харажатлари-нинг бир кисмини коплаши ва юкори халокатли хавфлар юзага келганда давлат химоясини таъ-минлайди. Катта фалокатлар юз беришида давлат сугурта ташкилотларига миллий субсидиялашган дастурларини ёки халкаро кайта сугурта меха-низмларини такдим этиши мумкин. Ушбу шери-кликда сугурта ташкилотининг роли сугурта хизматларини ташкил этиш ва сотишишларини олиб боришдан иборат булади.

Илмий мохияти.

Кишлок хужалигини сугурталашга ихтисос-лашган сугурта ташкилотлари юридик ва жисмоний шахсларга сугурта полисларини сотади, мукофотларни йиFади, хафларни бахолайди ва даъволарни куриб чикади. Сугурта ходисаси юз берганда сугурта копламаси микдорини аниклайди ва тулайди, шунингдек, суFурта фао-лиятидан олинадиган даромадлар ва зарарларни давлат уртасида таксимлайди. Давлат иштиро-кида кишлок хужалигини суFурталаш моделида сугурта ташкилоти учун кайта сугурталаш маж-бурий хисобланади.

АКШда давлат томонидан куллаб-кувватланадиган кишлок хужалигини сугурта килиш модели халкаро амалиётдаги энг яхши моделлардан бири хисобланади1. Испания ва Туркияда кишлок, хужалигини сугурталаш буйича сугурта шерикчиликлари (pool) хам эътиборга

1 Miranda M., Vedenov D. Innovations in agricultural and natural disaster insurance. American Journal of Agricultural Economics, 2001, vol. 83, no. 3, pp. 650-655

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 2(134)

лойик1. Канада cyFypTa ташкилотлари ва давлат-нинг кишлок хужалигини сугурталаш сохасидаги узаро муносабатлари хам диккатга сазовор, шунингдек, бу яратилган хамкорлик модели мана бир неча ун йиллар давомида уз самарадорли-гини исботлаб келмокда2.

Тадцицот методлари.

Маколада мавзу доирасидан келиб чиккан мавзуга оид илмий ва назарий ёндашувлар урганилиб мушохдда килинган. Тадкикотда бел-гиланган максадга эришиш учун йуналиш тан-лаб олинган. Эмпирик тадкикотнинг кузатиш, жамлаш, гурухлаш ва маълумотлар манбалари уртасидаги алокаларни аниклаш усулларидан ва назарий тадкикотнинг анализ ва синтез усулларидан кенг фойдаланилди.

Асосий натижалар.

Бугунги кунда кишлок хужалигини сугурталаш буйича халкаро амалиётда давлат томонидан куллаб-кувватлаш ва давлат-хусусий шерикчили-гининг беш хил моделини ажратиб курсатиш мум-кин. Булар давлат ва хусусий сектор уртасидаги узаро хамкорликнинг юкори самарадорлик модели (АКШ); давлат устувор булган сyFyрта моделлари (Канада ва Исроил); сугурта шерик-чиликлари оркали кишлок хужалигини сугурталаш модели (Испания ва Туркия); кишлок хужалигини сугурталашда ягона сyFyрта ташкилоти модели (Австрия, Швейцария); давлат иштироки мини-мал булган моделлар (Германия), ушбу модел-ларнинг узларининг хусусиятларига караб турли хил булади. Куйида хар бир моделнинг хусусият-ларини янада кенгрок ёритамиз. Давлат ва хусусий сектор узаро таъсирининг юк,ори самардорлик модели (АКШ)

АКШ кишлок хужалигини сyFyрталаш тизими хукуматнинг бу сохддаги хавфларни бошкариш механизмига катта эътибор каратиб келаётган-лиги билан ажралиб туради. Мамлакатда суб-сидиялашган кишлок хужалигини сугурталаш Федерал кишлок хужалиги сyFyрта корпора-цияси амалга оширади. Унинг вазифаларига куйидагилар киради: сугурта мукофотлари ставка-ларини белгилаш, субсидиялар бериш ва сугурта

1 Garrido А.М., Zilberman D.D. Revisiting the Demand of Agricultural Insurance: The Case of Spain. Agricultural Finance Review, 2008, vol. 68, iss. 1, pp. 43-66.

2 Павелко Н.И. Международный опыт осуществления государственной политики в сфере страхования сельскохозяйственной продукции: перспективы для Украины // Государственное управление. Электронный вестник. 2013. № 37. С. 54-67.

махсулотларни тасдиклаш. Уз навбатида унинг фаолияти АКШ Кишлок хужалиги вазирлигининг Хатарларни бошкариш агентлиги (RMA) томонидан назорат килинади3.

Федерал сугурталаш дастурлари сугурталанувчиларга барча сугурта хизмат тур-ларини курсатиш учун тулик жавобгарлик олиб борадиган, шунингдек, сугурта копламалари туланишини кафолатлайдиган хусусий сугурта ташкилотларини жалб килиш йули билан амалга оширилади. Федерал корпорациянинг асосий вазифаси субсидиялашган сугурта хизмат-ларини такдим этадиган сугурта ташкилотлари фаолиятини назорат килишдир. АКШда кишлок хужалигини сугурта килиш тизими мажбурий хисобланади ва шугулланиш учун лицензия талаб килинади.

Ажратиладиган субсидиялар сугурта копламасининг 70 фоизини камраб олган холда, сугурта мукофотининг уртача 50 фоизини таш-кил этади. Экинларнинг алохида кесимида субсидиялар 30-60 фоизларни ташкил килиш мумкин.

Сугурта копламаси умумий микдорда 85 хил экин турларини камраб олади. Шунингдек, фермерлар ихтиёрида куп даражали (Multi-risk insurance) ва индекс сугуртаси буйича 150 дан ортик сугурта махсулотлари мавжуд4.

Бундай шерикчиликнинг (давлат ва хусусий сектор уртасида) муваффакиятли ривожланишида давлат томонидан кишлок хужалигидаги ишлаб чикарувчиларнинг (сугурталанувчиларнинг фикр ва мулохазалари доимий равишда урганилиб борилиши) хакикий муаммолари ва эхтиёжлари аник белгилаб олинганлигидир. Давлат устуворлигидаги сугурта моделлари (Канада, Исроил)

Канадада кишлок хужалиги сугуртаси ихтиёрий сугурта тури хисобланиб 60 йилдан ортик тарихга эгадир. Канаданинг баъзи (бешта) вилоятларида Кироллик кишлок хужалиги сугуртаси корпора-циялари деб номланган ва бозор тамойиллари асосида ишловчи давлат компаниялари фаолият юритади. Фавкулодда холатларда бу корпораци-ялар кайтариб бериш шарти билан хукуматдан молиявий ёрдам олишлари мумкин хисобланади.

3 Miranda М., Vedenov D. Innovations in agricultural and natural disaster insurance. American Journal of Agricultural Economics, 2001, vol. 83, no. 3, pp. 650-655.

4 Miranda M., Vedenov D. Innovations in agricultural and natural disaster insurance. American Journal of Agricultural Economics, 2001, vol. 83, no. 3, pp. 650-655.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 2(134)

1-жадвал. АК,Шда давлат томонидан к,уллаб-к,увватлаш ва давлат-хусусий шериклик моделининг

таснифи1

Курсаткичлар Хусусияти

Кишлок, хужалиги суFуртаси буйича асосий дастурлар "Юк,ори хавфлардан суFурта килиш" (CRP), "Хосилни куп даражали суFурталаш дастури" (MPCI), ""Гурух режаси" дастури" (GRP) ва "Даромадларни химоя килиш дастури" (IP).

СуFурта килинадиган хавфлар КурFокчилик (53%), сув тошкини (23%) ва совук хаво (6%).

СуFурта килинадиган усимликлар Маккажухори, буFдой ва суя.

Моделнинг асосий хусусиятлари СуFурта дастурларини шакллантириш ва жорий этишда давлат суFурталанувчилар (эхтиёжларини хисобга олган холда) билан туFридан-туFри алока ва муносабатларда булиши.

Бошка вилоятларда субсидиялашган cyFypTa дастурлари нисбатан якинда (10-13 йил) жорий этилган ва хизматлар вилоят Федерал кишлок хужалиги вазирлигининг махсус булимлари томонидан такдим этилади.

Канада хукумати сугурталаш харажатларининг катта кисмини коплайди (субсидияларнинг уртача микдори сугурта мукофотининг 60 фоизини таш-кил этади). Бирок умумий сyFyрта мукофотининг атиги 40 фоизи фермер томонидан туланади (субсидиялар туFридан-туFри давлат томонидан сyFyрта компанияларига утказилади). Канада хусусий сугурта компаниялари кишлок сугуртаси буйича сyFyрталанyвчиларга субсидия ажратил-майдиган чекланган сугурта махсулотларини (асо-сан дул, ёнгин хавфидан сугурталаш) такдим эти-шади.

Хозирги кунда Канадада 30тага якин сугурталаш давлат дастурлари мавжуд булиб, улар аграр корхоналар учун хатарларни бошкариш ва даромадларини купайтириш борасидаги мамла-кат сиёсатини белгилайди2.

Исроилда кишлок хужалиги сугуртаси ярим асрдан бери давлатнинг фаол куллаб-кувватлаши асосида ривожланиб келмокда. Мамлакатда табиий офатлардан химоя килиш буйича KANAT фонди кишлок хужалигини сугурталашни назо-рат килади, шунингдек, сугурта мукофотларини (35% барча турдаги кишлок хужалиги экинлари ва хайвонларни) ва кайта сyFyрта хавфларини сyFyрталашда субсидияларни ажратади.

Шунингдек, хукумат табиий офатлар буйича алохида дастурлар (The Natural Disaster Program) доирасида фермерларга сугурта мукофотларининг

1 Miranda М., Vedenov D. Тахлиллари асосида муал-лиф томонидан умумлаштирилди.

2 Недбаева С.М. Державне регулювання страхування

мстьського сподарських ризиюв // 1нвестицГГ: практика та досвщ. 2009. № 24. С. 88-91. Манба?

80 фоизини тулаб беради. Ушбу дастур KANAT фонди оркали давлат томонидан бошкарилади. Бундан ташкари, ушбу ташкилот деярли барча турдаги экинларни сугурталашни таъминлайди, шунингдек мамлакат буйлаб хайвонлар ва сув хужалигини сугурта килиш дастурларини амалга ошириб келади. Ушбу моделнинг асосий хусуси-ятлари 2-жадвалда гурухлаштирилган3.

Сугурта шерикчилиги орцали к,ишлок, хужалигини сугурталаш модели (Испания, Туркия) Кишлок хужалигини сугурталаш дастурлари АКШ ва Канададан ташкари яна Испания моде-лида хам 35 йилдан бери самарали давлат-хусусий шерикчилиги асосида ривожланиб келмокда. 1978 йилда Испанияда кишлок хужалигини сугурталаш миллий дастури "Seguros Agrarios Combinados" ташкил этилган булиб, уни "Agroseguro" давлат компанияси бошкаради (бугунги кунда бу сугурта шерикчилик таркибига 27 та хусусий сугурта компаниялари киради).

Ушбу компания доирасида фермерларга кишлок хужалиги экинлари, сув хужаликлари ва хайвонларни сугурталаш буйича 100 дан ортик сугурта махсулотлари такдим этилади.

Испанияда фермерларнинг 70 фоизи-дан ор^и, экинларнинг карийиб 90 фоизи ва хайвонларнинг 70 фоизи сугурта билан камраб олинган. Испания хукумати кишлок хужалиги экинлари билан биргаликда кишлок хужалиги хайвонларни сугурталашга субсидиялар ажратади. Улардан 40-45 фоизи марказий хокимият томонидан, 10-15 фоизи минтака хукуматлари томонидан субсидияланади. Катта йукотишларда биринчи навбатда уз экинларини ёки хайвонларини сугурта

3 Goodwin B.K., Vado L.A. Public Responses to Agricultural Disasters: Rethinking the Role of Government. Canadian Journal of Agricultural^ Economics, 2007, vol. 55, iss. 4, pp. 399-417.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 2(134)

2-жадвал. Канада ва Исроил давлат томонидан ^уллаб-^увватлаш ва давлат-хусусий шериклик моделининг тавсифи1

Курсаткичлар Канада учун хусусият Исроил учун хусусият

Кишлок, хужалиги ишлаб чикарувчилари учун асосий давлат суFурта дастурлари Хосилни тулик, ёки к,исман йукотишдан суFурта килиш дастури (фермерларнинг 80 фоизи фойдаланади) Табиий офатлардан суFурталаш (The Natural Disaster Program) дастури (KANAT фонди оркали давлат томонидан бошкарилади)

СуFурталанадиган рисклар Совук х,аво ва тошкин Кишлок, хужалиги экинларининг деярли барча турлари, шунингдек мамлакат буйлаб х,айвонлар ва сув хужалиги суFурта килинади

СуFурталанадиган экинлар БуFдой, арпа, колза ва маккажухори

Моделнинг асосий хусусиятлари Давлат юкори таъсири Кишлок, хужалиги суFуртаси мажбурий хисобланади (кишлок хужалиги мах,сулот ишлаб чикарувчилари 100 фоиз суFурталанган)

KumraH xyxa-nuKnapra ïyna6 6epumaAU. Bap^a xaïap^nap gaB^naï KaMïa cyfypïa KoMnaHUflcuga KaMïa cyfypTa KU^UHagu2.

McnaHua Moge-nura yxmam AaB-naï-xycycuM mepuKmmuKHUHr TypKua Moge^u x,aM Kyn^aö gaB-^aï^ap y^yH flxwu HaMyHa 6ynu6 x,uco6^aHagu. Typ-KUAfla 2005 Mumra^a x,aMBOH^ap Ba ycuM^uK^apHu cyfypïa^am 15 ïa xycycuM cyfypïa KOMnaHua^apu TOMOHugaH aMa^ra omupumap agu, myHUHrgeK ynap ïyn^araH cyfypïa MyKO^OT^apu x,axMu 6yMuma gouMuM paBumga y3apo paKo6a™amu6 Ke^um-raH. 2005 Mi/mga gaB-naï Ba xycycuM cyfypïa kom-naHMA^apu ypïacuflaru y3apo Ke^umyBra 6urnoaH Kum^oK xyxa^uruHu cyfypïa^am mepuKmumuru ïawKum aïumgu Ba yHUHr 6omKapum y^yH "TARSIM" 6omKapyB KoMnaHuiflcu ïaMuH^aHAu.

ByryHru KyHga ym6y KoMnaHUflHUHr Ky3aïyB KeH-ramu ïapKu6ura Kuw^ok xyxa^uru Ba3up^uru, MaM-^aKaï fa3HamumuK opraHu Ba mepuKmumuiKKa at3o 6ynraH cyfypïa KoMnaHu^napu BaKu^napu Kupagu.

Kum^oK xyxa^uruHu cyfypïa^am mepuiKm--nuruHui flpaïumHMHr acocuM MaKcagu MaM^aKaï-Humr Kum^oK xyxa^uruHu cyfypïa^am ïubumuhu puBox^aHïupumAaru gaB^aïHMHr po^u Ba $yHK-цufl^apuнu aHMK^amïupum, myHUHrgeK, cyfypïa Max,cynoï.napMHM cy6cMAMfl.nam maK^uga gaB-^aï ïoMoHugaH Ky^^a6-KyBBaï^am gapaxacu Ba Kum^oK xyxa^uru cyfypïacMHMHr KaMpoB-nuruHui omupumgaH u6opaï agu. Cyfypïa-naHyBmumap cyfypïa MyKo^oï^apuHu ïyfpuAaH-ïyfpu TARSIM

1 Goodwin B.K., Vado L.A. acocuga Mya^-

ïoMoHugaH yMyM^amïupu^gu.

2 Garrido A.M., Zilberman D.D. Revisiting the Demand of Agricultural Insurance: The Case of Spain. Agricultural Finance Review, 2008, vol. 68, iss. 1, pp. 43-66.

бошкарув компаниясига тулайдилар ва давлат субсидиялари (50-66 фоизи) х,ам ушбу компани-яга утказилади. Суfурта туловлари х,ам TARSIM таркибига кирувчи сугурта компаниялари фао-лияти доирасида амалга оширилади. Шунингдек, TARSIM компаниясининг асосий вазифаларидан бири кабул килинган хавфларни кайта сугурта килишдан иборат. Бундан ташкари, фермерлар кишлок хужалиги техникасини сотиб олганда, давлат кредитнинг 25 фоизидан 50 фоизигача давлат компенсация тулайди. Замонавий суюриш тизимларини сотиб олаётганда эса кредитнинг 100 фоизи микдоригача давлат томонидан копланади.

Аммо шуни таъкидлаш керакки, мамла-кат кишлок хужалиги мах,сулотини ишлаб чикаришнинг узига хос хусусияти туфайли сугуртанинг камровлилик даражаси турлича, баъзи худудларда бу курсаткич 45 фоиздан юкори, баъзи жойларда эса 5 фоиздан камрокни таш-кил этади. Туркияда сугурта килинадиган асосий экинлар каторига буfдой, помидор, зай-тун ва узум киради. Кишлок хужалиги ишлаб чикарувчилари сугурта килиши мумкин булган 36 тадан ортик экинлар руйхати мавжуд. TARSIM компанияси бир неча йуналишларда сугурта хиз-матлирини такдим этади, булар экинлар, йирик ва кичик корамоллар, паррандалар, шунингдек, сув хужалиги ва иссикхоналарни суfурта килиш. Давлат томонидан куллаб-кувватланадиган асосий сугурта хавфлари кур^окчилик, тошкин, буронлар ва х,айвонлар улими х,исобланади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 2(134)

3-жадвал. Испания ва Туркияда давлат томонидан к,уллаб-к,увватлаш ва давлат-хусусий

шерикчилик моделининг тавсифи1

Курсаткичлар Испания хусусияти Туркия хусусияти

К,ишлок, хужалиги ишлаб чикарувчилари учун асосий давлат суFурта дастурлари "Agroseguro" давлат компанияси томонидан ишлаб чикилган кишлок хужалиги суFурталаш "Seguros Agrarios Combinados" дастурлари "TARSIM" бошкарув компанияси бошчилигидаги Кишлок хужалигини суFурталаш шерикчилиги.

СуFурталанадиган рисклар фермерларга кишлок хужалиги экинлари, сув хужалиги ва хайвонларни суFурталаш буйича 100 дан ортик суFурта махсулотлари такдим этилади. КурFокчилик, тошкин, буронлар ва хайвонлар улими

СуFурталанадиган экинлар Фермерларнинг 70 фоизидан ортиFи, экинларнинг карийиб 90 фоизи ва хайвонларнинг 70 фоизи суFурта билан кабраб олинган. буFдой, помидор,зайтун ва узум

Моделнинг асосий хусусиятлари Кишлок хужалигини суFурта килиш ширикчилик моделлари. Хукумат нафакат кишлок хужалиги суFуртаси, балки хайвонларни суFурталашни хам куллаб-кувватлайди. Испания моделига ухшаш. Кишлок хужалиги суFуртаси "TARSIM" компанияси ва суFурта шерикчилиги оркали амалга оширилади.

ywöy Moge^HUHr acocuiM xycycuaTnapu 3-xagBa.n,qa rypyx-namTiipiimraH2.

"AroHa" xyxa-num cyfypTa KoMnaHiia-

cuHUHr 6o3opga um.nam Moge^u (ABcrpua, LUBeM-^pua)

Kyn xaB^napHU 6upra^UKga cyfypTa^amga cy6-cMflUfl^apflaH ^oMfla^aHum gacTyp^apura ABcTpia gaB^aTU Taxpii6acMHM axpaTii6 KypcaTiim MyM-kmh. ym6y MaM^aKaTga cyfypTa KoMnaHiia-napu (17 Ta KoMnaHua) 1947 Mumga "Die Osterreichische Hagelversicherung" a^ox,uga cyfypTa KoMnaHii-acuHii TamKiirn этмmгaн, y HoTiixopaT TamKiimoT MaKoMura эгa Ba cy6cuflua^amraH cyfypTa gacTyp--napuHiu 6omKapagu.

Kum^oK xyxa-num xaB^napuHiu cyfypTa^am uxTuepuM cyfypTa Typii x,uco6^aHaflu. 1955 Mum,ga ABcTpuaga '3KiiH.napHM gy^gaH cyfypTa Kumuw" Tyipucuflaru KoHyH Ka6yn km-auham. 1997 Mum,ga эca ym6y HopMa xyKyMaT ToMoHigaH nacT x,apopaT^apgaH x,ocumHii cyfypTa^amHi cy6cuflu-a^am Max6ypuaTi 6umaH TynflupiimAM. Xo3upm KyHga экuн^apнu Kyn xaB^napHiu 6upra^UKfla cyfypTa^amga (KypfoK^u^iK, ae3, TomKiiH, ,oh-

1 Garrido A.M., Zilberman D.D Tax-nu-n-napu acocuga MyaAnu^ ToMoHigaH yMyM^amTipu^flu.

2 Garrido A.M., Zilberman D.D. Revisiting the Demand of Agricultural Insurance: The Case of Spain. Agricultural

Finance Review, 2008, vol. 68, iss. 1, pp. 43-66.

нинг усиб юбориши, корли буронлар ва зарар-кунандалар) ва кишлок хужалиги хайвонларини сугурталашда субсидиялар ажратилади.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Конунчиликда хукумат сугурта мукофоти микдорининг туртдан бирини коплашини ва хар бир вилоят хокимиятивилоят бюджетидан сyfyрта мукофоти микдорининг кушимча 25 фоизини субсидиялаши шартлиги таъкидланган. 2016 йил охирида Австрияда кишлок хужалигини сугурталашнинг камровлик даражаси 85 фоизни ташкил этган (мамлакатда кишлок хужалигини мажбурий сугурталаш йуклигини хисобга олсак бу юкори курсаткич хисобланади)3.

Швейцарияда кишлок хужалигини сyfyрта килиш тизими 1880 йилдан бошлаб шаклланиб келмокда. Экинларни сyfyрта килиши борасида ягона сугурта компанияси шугулланади, унинг ташкил топиши тарихан мамлакат фермерла-рининг ташаббуси ва фаол иштирокида ташкил этилган. Таъкидлаш жоизки, бугунги кунда мамлакатда хайвонларни сугурта килиш 27 та сугурта компанияси томонидан амалга ошири-лади. Сугурта бозорида хусусий сугурта компани-ялари хайвонларни бахтсиз ходисалардан ва улим

3 Smith V.H., Glauber J.W. Agricultural Insurance in Developed Countries: Where Have We Been and Where Are We Going? Applied Economic Perspectives and Policy, 2012, vol. 34, iss. 3, pp. 363-390.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 2(134)

4-жадвал Австрия ва Швейцарияда давлат томонидан к,уллаб-к,увватлаш ва давлат-хусусий

шерикчилик модели таснифи1

Курсаткичлар ABopufl xycycuiflTU Швейцария хусусияти

Кишлок хужалиги ишлаб чикарувчилари учун асосий давлат суFурта дастурлари "Die Osterreichische Hagelversicherung" a^oxuga cyfypTa KOMnaHUflcu (HOTuxopaT TamKu^oT MaKOMura эгa) cyöcMflUfl^amraH cyFypTa gacTyp^apuHu 6omKapagu. Кишлок хужалигини суFурталаш буйича суFурта шерикчилиги мавжуд.

СуFурталанадиган экин ва рисклар экuн^apнu Kyn xaB^napHU 6upra^uK cyFypTa^am (KypFOKMu^uK, ae3, TomKUH, goHHUHr ycu6 ro6opumu, Kop^u 6ypoH^ap Ba 3apapKyHaHga^ap) Ba KUWI^OK xyxa^uru xaMBoH^apu. Усимликларни суFурталаш ихтиёрий, аммо фермерлар учун хайвонларни юкумли касалликлардан суFурталаш бу минтакавий хокимият томонидан назорат килинадиган мажбурий суFурта туридир.

Моделнинг асосий хусусиятлари K,MW^OK xyxa^uruHu cyFypTa^am uxTuepurn cyFypTa Ku^uHagu. yw6y Moge^HMHr y3ura xoc xycycua™ cyFypTa^am $aKaT 6urra KoMnaHua (Hagelversicherung) opKa^u aMa^ra owupu^agu. Xycycurn cyFypTa KoMnaHufl^apu kuwI^OK xyxa^uru cyFypTacuHuHr y3ura xoc xycycuiflTnapu Ba MypaKKa6^uruHu xuco6ra o^raH xo^ga 6y coxaga ^ao^uflT o^u6 6opMaMgu^ap Миллий даражада кишлок хужалини суFурталашга субсидиялар берилмайди. Бирок айрим вилоят хокимликлари узларининг фермерларига молиявий ёрдам бериш амалиёти кузатилади. Ушбу турдаги куллаб-кувватлашнинг хажми хар бир алохида вилоятнинг (катон вилоят бирлиги) ички сиёсатининг узига хос хусусиятларига боFлик.

x,onaTugaH cyfypTa KonnaMacMHM TatMUHnafigunap, gaBnaT cyfypTa KOMnaHUACUHUHr ponu ^aKaT эпu-geMUflnap Ba Kaca^^UK^apgaH cyfypTanaw 6unaH ^etnaHraH.

YcuM^UK^apHU cyfypTanam uxTueputf, aMMO $ep-Mepnap y^yH x,atfBoHnapHU ^KyMnu tacannutnap-gaH cyfypTanam 6y MUHTaKaBUM x,OKUMUflT tomohu-gaH Ha3opaT KunuiHaguraH Max6ypufi cyfypTa Typu-gup. MogenHUHr acocufi xycycuflTnapu 4-xagBanga tenTUpUnraH2.

K,uwnoK xyxanumHui cyFypTanamga gaBnaTHUHr MUHUMan UmTUpotU Mogenu (TepMaHUfl)

repMaHUaga xpcumHiu MyKoTuw 6unaH 6ofnuK 3apapnapHu Konnamga gaBnaTHUHr Kynna6-KyBBaTnam TU3UMU MaBxyg эмac. MonuflBuM epgaM axpaTuw taMgaH taM xpnaTnapga Ba EBpona mttu^oku 6unaH tenumunraH xpnga aManra omupunumu MyMtuH. TepMaHUflga KumnoK

1 Smith V.H., Glauber J.W. Taxnunnapu acocuga Myan-

ToMoHugaH yMyMnamTupungu.

2 Smith V.H., Glauber J.W. Agricultural Insurance in Developed Countries: Where Have We Been and Where Are We Going? Applied Economic Perspectives and Policy, 2012, vol. 34, iss. 3, pp. 363-390.

хужалиги ишлаб чикарувчиларининг хавфларини сугурталаш дастурлари ишлаб чикилмаган, лекин бундай хавфларни бошкаришнинг учта воситаси мавжуд (1-расм).

Германияда кишлок хужалиги ишлаб чикарувчиларига хайвонларни касаллик эпиде-мияси таркалган холларда хукумат томонидан туланади. Ушбу холат конунчилик хужжатларига таянади ва чорва моллари учун туланадиган копламаларининг 50 фоизи давлат томонидан копланади (бунда кора моллар сугурталанган булиши шарт хисобланади).

Шунингдек, Германияда дул сугуртаси (деярли 60% кишлок хужалиги экинлари) кенг таркалган сугурта тури хисобланади. Сугурта шартномаси буйича суFурта мукофоти фермерлар томонидан тулик туланади. Германияда иш юритишда бизнес эгалари узлари тулик жаваобгарлик олиб боришади. Хусусий сугурта компаниялари куплаб кишлок хужалиги ишлаб чикарувчиларга об-хаво ва табиий офатлардан самарали химоя килишни таъминлайдиган сугурта махсулотларини таъмин-лайдилар (шу сабабли Германияда ягона кишлок

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 2(134)

1-расм. Германия ^ишло^ хужалиги хавфларини бошк,ариш воситалари мажмуи.

Кишлок хужалиги хавфларини бошцариш воситалари

1

Сезилари табиий офатлар юз берганда давлатнинг мацсадли МППИСШИЙ РПЛЯМИ Ьл/ПМК ЛЯРПЯТ УИГПЙИЛЯН^

1

Корамолларни касалликларда сугурталаш фонди (кисман давлат хисобидан)

1

Дул дан ихтиёрий сугурталаш (ихтиёрий шаклада амалга оширилади)

L. —

5-жадвал. Германияда давлат томонидан цуллаб-к,увватлаш ва давлат-хусусий шерикчилик

модели тавсифи1

Курсаткичлар Хусусият

Су^урта рисклари Кишлок, хужалиги хайвонларини эпидемиялар ва касаллииклардан, дулдан су^урта килиш.

Су^урта экинлари Кишлок хужалиги экинларининг деярли куп кисми

Моделнинг асосий хусусиятлари Бизнес юритишда кишлок хужалиги ишлаб чикарувчилари узлари жаваобгарлик олиб боришади. Хусусий cyFyрта компаниялари куплаб кишлок хужалиги ишлаб чикарувчиларга об-хаво ва табиий офатлардан самарали химоя килишни таъминлайдиган cyFyрта махсулотларини таъминлайдилар (шу сабабли Германияда ягона кишлок хужалиги cyFyрта компаниясини ташкил этиш ва унга субсидиялар ажратиш максадга мувофик эмас деб хисобланади).

хужалиги сyfyрта компаниясини ташкил этиш ва унга субсидиялар ажратиш мак,садга мувофик эмас деб хисобланади). Моделнинг асосий хусу-сиятлари 5-жадвалда келтирилган3.

Юкорида куриб чикилган мамлакатлар (Гер-маниядан ташк,ари) хукуматлари томонидан куп йиллик тажрибаларга асосланиб шуни айтиш мум-кинки, кишлок хужалиги ишлаб чикарувчиларнинг даромадлари ва ик,тисодий баркарорлигини куллаб-куватлашнинг энг самарали воситаси сугурта мукофотларини субсидиялаш эканлиги аник аён булди. Шу билан бирга йирик фало-катлар юз берганда давлат томонидан туfридан-туfри туланадиган туловларнинг узок муддатли

1 Smith V.H., Glauber J.W. Маълумотлар асосида муал-лиф томонидан тузилди.

2 Hazell P.B. маълумотлари асосида муаллиф томонидан умумлаштирилди.

3 Hazell P.B. The appropriate role of agricultural insurance in developing countries. Journal of International Development, 1992, vol. 4, iss. 6, pp. 567-581.

истик,болда самарасиз эканлиги тасдик,ланди. Давлат томонидан бир марталик туланадиган туловлар тизимлашмаган, шунингдек, уларга куплаб ик,тисодий ва энг мухими сиёсий омил-лар кучли таъсир курсатади. Бундан ташк,ари, халк,аро экспертлар томонидан бир марталик давлат компенсацияларини тулашнинг сиёсий жихати кишлок хужалигида хавфларни бошк,ариш буйича комплекс дастурларни тизимли ривожланишига салбий таъсирини курсатмокда.

Кишлок хужалигини сугурталашда давлат-хусусий шерикчилик моделларини тахлил к,илинганда уларнинг хар бирларининг афзал-ликлари ва камчиликлари таъкиблаб утилган. Бу орк,али уларни миллий тизимларга жорий к,илиш имкониятлари янада очик,рок, куринади.

Хулоса ва таклифлар.

Хулоса урнида шуни таъкидлаш мумкинки, турли мамлакатларнинг кишлок хужалигини cУfУPталашда давлат-хусусий шерикчилиги (PPP - Public-Private Partnership) моделларининг

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 2(134)

тах,лили мавжуд моделларда юзага келиши мум-кин булган муаммолар х,акида батафсилрок тасав-вурга эга булиш учун имконият яратади. Бу эса бошка мамлакатларда давлат-хусусий шерик-чилигининг янги моделларини жорий этишда хатоларнинг такрорланишини олдини олишда ёрдам беради. Дастлабки боскичда моделдаги

барча иштирокчилар уртасидаги муносабатлар-нинг туFри тузилишини шакллантириш, шунинг-дек, кишлок хужалиги ишлаб чикарувчиларининг бевосита эх,тиёжларини кондириш х,ар бир мам-лакатнинг узок муддатли кишлок хужалиги хатар-ларини бошкариш дастурининг самарадорлигини белгилаб беради.

Фойдаланган адабиётлар руйхати:

1. Miranda М., Vedenov D. Innovations in agricultural and natural disaster insurance. American Journal of Agricultural Economics, 2001, vol. 83, no. 3, pp. 650-655.

2. Si-nan H. Survey Report on Policy Agro-insurance. Journal of Anhui Agricultural Sciences, 2008, vol. 6, no. 6, pp. 2578-25

3. Павелко Н.И. Международный опыт осуществления государственной политики в сфере страхования сельскохозяйственной продукции: перспективы для Украины // Государственное управление. Электронный вестник. 20№ С. 54-67.

4. Недбаева С.М. Державне регулювання страхування мстьського сподарських ризиюв // 1нвестицп: практика та досвщ. 20№ С. 88-91.

5. Goodwin B.K., Vado L.A. Public Responses to Agricultural Disasters: Rethinking the Role of Government. Canadian Journal of Agricultural Economics, 2007, vol. 55, iss. 4, pp. 399-417.

6. Garrido A.M., Zilberman D.D. Revisiting the Demand of Agricultural Insurance: The Case of Spain. Agricultural Finance Review, 2008, vol. 68, iss. 1, pp. 43-66.

7. Яковлев Г.Е., Кузнецова Э.Г. Эффективность системы агрострахования с государственной поддержкой // Страховое дело. 20№ С. 38-40.

8. Smith V.H., Glauber J.W. Agricultural Insurance in Developed Countries: Where Have We Been and Where Are We Going? Applied Economic Perspectives and Policy, 2012, vol. 34, no. 3, pp. 363-390.

9. Hazell P.B. The appropriate role of agricultural insurance in developing countries. Journal of International Development, 1992, vol. 4, iss. 6, pp. 567-581.

10. Глотова И.И., Томилина Е.П. Агрострахование - новые направления в развитии // Сборник научных трудов Sworld. 20URL: http://www.sworld.com.ua/konfer30/366.pdf

11. Борхунов Н.А., Шибалкин А.С. Перспективы развития агрострахования // АПК: экономика, управление. 20№ С. 49-52.

12. Биждов К.Д. Агрострахование: реальные шаги к повышению эффективности // Финансовые услуги. 20№ С. 28-29.

13. Аршба М.В. Воспроизводственная действенность системы агрострахования с государственной поддержкой // Вестник Адыгейского государственного университета. Серия 5: Экономика. 20№ С. 1814. Алиева З.Б. Агрострахование как важный фактор системы управления рисками в агропромышленном комплексе // Региональная экономика: теория и практика. 20№ 13.С. 40-44.

15. Баймишева Т.А. Состояние агрострахования: проблемы и пути развития // Известия Оренбургского государственного аграрного университета. 20№ С. 231-2

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 2(134)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.