Научная статья на тему 'ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ РАҚОБАТБА РДОШЛИГИНИ ОШИРИШНИНГ ИЛҒОР ХОРИЖ ТАЖРИБАСИНИНГ ҚИЁСИЙ ТАҲЛИЛИ'

ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ РАҚОБАТБА РДОШЛИГИНИ ОШИРИШНИНГ ИЛҒОР ХОРИЖ ТАЖРИБАСИНИНГ ҚИЁСИЙ ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
381
66
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
аграр соҳа / қишлоқ хўжалиги / қишлоқ хўжалиги рақобатбардошлиги / рақобат / давлат субсидияси / компенсацион тўловлар / фермер хўжаликлари / деҳқон хўжаликлари / қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари. / аграрный сектор / сельское хозяйство / конкурентоспособность сельского хозяй­ ства / конкуренция / государственные субсидии / компенсационные выплаты / фермерские хозяйства / дехканские хозяйства / сельскохозяйственная продукция

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Очилов Назрилло Файзиллоевич

Мақолада қишлоқ хўжалигини давлат томонидан қўллаб­қувватлаш, уни барқарор ривожланти­ риш ва глобал даражадаги рақобатбардошлиги даражасини оширишнинг тараққий этган мамлакат­ лар амалиёти қиёсий таққосланган. Уларнинг ўзига хос жиҳатлари аниқланиб, мамлакатимиз қишлоқ хўжалиги рақобатбардошлигини оширишда хориж тажрибасидан ижодий фойдаланиш имконият­ лари бўйича илмий таклиф ва амалий тавсиялар ишлаб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

СРАВНИТЕЛЬНЫЙ АНАЛИЗ ЗАРУБЕЖНОГО ОПЫТА ПОВЫШЕНИЯ КОНКУРЕНТОСПОСОБНОСТИ СЕЛЬСКОГО ХОЗЯЙСТВА

В статье сравнивается практика развитых стран по поддержке сельского хозяйства государством, обеспечение его устойчивого развития и повышения уровня конкурентоспособности на мировом уровне. Выявлены их особенности, разработаны научные предложения и практические рекомен­ дации по возможностям творческого использования зарубежного опыта в повышении конкурен­ тоспособности сельского хозяйства в нашей стране.

Текст научной работы на тему «ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ РАҚОБАТБА РДОШЛИГИНИ ОШИРИШНИНГ ИЛҒОР ХОРИЖ ТАЖРИБАСИНИНГ ҚИЁСИЙ ТАҲЛИЛИ»

Очилов Назрилло Файзиллоевич,

Бухоро Давлат университети таянч докторанти

КИШЛОК ХУЖАЛИГИ РАКОБАТБАРДОШЛИГИНИ ОШИРИШНИНГ ИЛГОР ХОРИЖ ТАЖРИБАСИНИНГ КИЁСИЙ ТА^ЛИЛИ

УДК: 631.1:339.13 (575.1)

ОЧИЛОВ Н.Ф. КИШЛОК ХУЖАЛИГИ РАКОБАТБАРДОШЛИГИНИ ОШИРИШНИНГ ИЛГОР ХОРИЖ ТАЖРИБАСИНИНГ КИЁСИЙ ТАЦЛИЛИ

Мак,олада к,ишлок, хужалигини давлат томонидан к,уллаб-к,увватлаш, уни барк,арор ривожланти-риш ва глобал даражадаги рак,обатбардошлиги даражасини оширишнинг тарак,к,ий этган мамлакат-лар амалиёти к,иёсий так,к,осланган. Уларнинг узига хос жих,атлари аник,ланиб, мамлакатимиз к,ишлок, хужалиги рак,обатбардошлигини оширишда хориж тажрибасидан ижодий фойдаланиш имконият-лари буйича илмий таклиф ва амалий тавсиялар ишлаб чик,илган.

Калит сузлар: аграр сох,а, к,ишлок, хужалиги, к,ишлок, хужалиги рак,обатбардошлиги, рак,обат, давлат субсидияси, компенсацион туловлар, фермер хужаликлари, дех,к,он хужаликлари, к,ишлок, хужалиги мах,сулотлари.

ОЧИЛОВ Н.Ф. СРАВНИТЕЛЬНЫЙ АНАЛИЗ ЗАРУБЕЖНОГО ОПЫТА ПОВЫШЕНИЯ КОНКУРЕНТОСПОСОБНОСТИ СЕЛЬСКОГО ХОЗЯЙСТВА

В статье сравнивается практика развитых стран по поддержке сельского хозяйства государством, обеспечение его устойчивого развития и повышения уровня конкурентоспособности на мировом уровне. Выявлены их особенности, разработаны научные предложения и практические рекомендации по возможностям творческого использования зарубежного опыта в повышении конкурентоспособности сельского хозяйства в нашей стране.

Ключевые слова: аграрный сектор, сельское хозяйство, конкурентоспособность сельского хозяйства, конкуренция, государственные субсидии, компенсационные выплаты, фермерские хозяйства, дехканские хозяйства, сельскохозяйственная продукция

OCHILOV N.F. COMPARATIVE ANALYSIS OF FOREIGN EXPERIENCE IN INCREASING AGRICULTURAL COMPETITIVENESS

In the article is compared the practice of developed countries in supporting agriculture by the state, its sustainable development and increasing the level of competitiveness at the world level. Their features are revealed, scientific proposals and practical recommendations are developed for the opportunities of international experience creative implementing to increasing the agriculture's competitiveness of the country.

Key words: agricultural sector, agriculture, agricultural competitiveness, competition, government subsidies, compensation payments, farms, dekhkan farms, agricultural products

Кириш.

Жах,он мамлакатларида аграр сох,ада амалга оширилаётган иктисодий ислох,отларнинг максади ушбу мамлакатда юкори самарадор-ликка ва ракобатбардошлик даражасига эга булган кишлок хужалигини шакллантиришга устуворлик каратилмокда. Жумладан, хукумат томонидан аграр сох,а тармокларини куллаб-кувватлашга каратилган кишлок хужалигида фаолият олиб бораётган иктисодий субъектлар-нинг даромадларини раFбатлантириш, кишлок, хужалиги мах,сулотларини сотишда нарх сиёса-тини ишлаб чикиш, ишлаб чикарувчиларнинг маълум бир харажатларини коплаш максадида субсидиялар ажратиш, уларга солик, имтиёзлари, имтиёзли шартлар асосида ишлаб чикариш кредитлари ажратиш, айрим турдаги кишлок хужалиги мах,сулотлари учун протекционизм сиёсатини куллаш каби чора-тадбирлар шулар жумласидандир. АКШ, Канада, Бразилия, Россия, Хитой ва Европа иттифокининг айрим мамлакатларида шу усулда кишлок хужалигини куллаб-кувватлаш ва унинг ракобатбардошлигини оширишга каратилган дастурларга устуворлик каратилиши натижасида х,озирги кунда дунё буйича кишлок хужалиги мах,сулотларининг йирик экспортчиларига айландилар. Шунингдек, бозор иктисодиёти шаклланаётган ва ривож-ланаётган мамлакатларда кишлок хужалиги мах,сулотлари ишлаб чикаришда 60 фоиз ах,оли банд х,исобланса, ривожланган мамлакатларда ушбу курсаткич 10 фоизни ташкил этади1.

Жах,онда кишлок хужалигини ривожлан-тириш, унинг глобал ракобатбардошлик индексини оширишда аграр сох,ада бозор иктисодиёти механизмининг амал килишини кенгайтириш, кишлок хужалиги самарадорли-гини ошириш, кишлок хужалигида амалга оширилаётган инвестицион лойих,аларнинг юкори натижага эришишини таъминлаш, аграр сох,а тармокларини инновацион ривожланишини раFбатлантириш, кишлок хужалигини давлат томонидан куллаб-кувватлашнинг оптимал даражасини аниклаш оркали давлат ва хусу-сий шерикликни тамойилидан кенг фойдала-

нишга каратилган ишлар амалга оширилмокда. Сунги йилларда иктисодий адабиётда кишлок хужалиги ракобатбардошлиги ва унинг сама-радорлиги курсаткичларини ошириш, сох,ада инвестицион ва инновацион лойих,аларни амалга оширишда давлат ва хусусий шериклик механизмини кучайтириш, кишлок хужалиги тармокларини модернизациялаш ва таркибий узгаришларни амалга оширилишида хорижий ва ички инвестициялардан фойдаланишнинг усту-вор йуналишлари, кишлок хужалигида вужудга келадиган иктисодий муносабатлар тизимида бозор механизмини кучайтириш усулларини тадкик этишга каратилган илмий изланишлар янада жадаллашмокда.

Узбекистонда кишлок хужалигида мустакиллик йилларидаги амалга оширилган ислох,отлар аграр сох,ани бозор иктисодиёти талабларига мос равишда ривожлантириш, ички истеъмол бозорини озик-овкат мах,сулотлари билан туйинтириш, экспортга йуналтирилган ишлаб чикаришни раFбатлантириш, кишлок хужалиги мах,сулотлари сифатини халкаро стандартларга мослаштириш оркали кишлок хужалиги ва озик-овкат мах,сулотларининг халкаро бозорлардаги ракобатбардошлигини оширишга каратилди. Мамлакат ялпи ички даромадининг учдан бир кисмидан ортик улуши айнан кишлок хужалиги х,иссасига туFри келади. Шунингдек, ушбу сох,ада 3,5 млн.дан ортик ах,оли банд булиб, кишлок хужалиги мах,сулотларини хорижий мамлакатларга сотиш-дан тушган тушумлар Узбекистоннинг умумий экспорт тушумларининг 25,0 фоизигача булган кисмини ташкил этади. Жах,он кишлок хужалиги мах,сулотлари бозорида Узбекистон узининг пахтаси ва мава-сабзавотлари билан машх,ур ^исобланади2. Мавжуд ижобий тенденция-ларга карамай кейинги йилларда мамлакати-миз кишлок хужалиги ракобатбардошлигини ошириш мух,им илмий-амалий ах,амиятга эга ^исобланади. Жумладан, Узбекистон Республи-каси Президентининг 2019 йил 17 апрелдаги "Кишлок хужалиги сох,асида давлат бошкаруви тизимини такомиллаштириш чора-тадбирлари

1 https://www.agroprodmash-expo.ru/ru/ui/17151/

2 https://www.gazeta.uz/uz/2019/09/24/адпси1Шге/ ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 6(142)

т^рисида"ги ПФ-5708-сонли Фармонида белги-ланганидек, "кишлок хужалигини ривожланти-риш ва унинг ракобатбардошлигини ошириш мамлакат ахолисининг 60 фоизидан ортик, кисми яшаётган кишлокларнинг фаровонлик даража-сини юксалтиришда мухим омил булмокда"1.

Илмий муаммонинг цуйилиши.

Узбекистонлик А.Ф.Хуррамов,

Ш.Д.Эргашходжаева, Б.Т. Салимов, Л.Ф.Амиров, А.М.Салимов, А.М.Кодиров, Д.М.Авазходжаева2 ва бошка иктисодчи олимларнинг илмий изла-нишларида мамлакатимизда кишлок хужалигини ривожланиш тенденциялари, унинг узига хос хусусиятлари, аграр сектор тармок,ларини давлат томонидан куллаб-кувватлаш, кишлок хужалигида мулкий муносабатларнинг узига хос хусусиятлари, кишлок хужалигида коо-перацияларни ривожлантиришнинг устувор йуналишларига оид муаммолар урганилган.

1 Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 17 апрелдаги "Кишлок, хужалиги сохасида давлат бошкаруви тизимини такомиллаштириш чора-тадбирлари туFрисида"ги ПФ-5708-сонли Фармони. - https://lex.uz/docs/4291908

2 Хуррамов А.Ф., Маматов А.А. Кишлок, хужалигида мулкий муносабатлар ва уларни ривожлантириш йуналишлари.-Т.:2008.59 б; Ик,тисодиётни эркинлаш-тириш шароитида агросаноат мажмуни бошк,ариш тизимини такомиллаштириш. Узбекистонда аграр иктисодий ислохотлар:эришилган ютук,лар ва улар-нинг ечимлари.Т.:2006.-39 б; Эргашходжаева Ш.Д. Бозор ракобати шароитида к,ишлок, жойларда коо-перацияни ривожлантиришнинг маркетинг страте-гияси. Иктисод фанлари доктори илмийдаражасини олиш учун такдим этилган диссертация автореферати. Т.:2007.-17 б; Салимов Б.Т., Хамдамов К.С., Беркинов Б.Б., Хакимов Р., Юсупов М.С.,Орипов М.А., Уроков Н.И. - Дехкон ва фермер хужаликлари ик,тисоди -(Укув^кулланма) -Т.: ТДИУ, 2004. - 176 б; Амиров Л.Ф. Узбекистон иктисодиётининг аграр сектори ва унинг асосий тушунчалари. "Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar" ilmiy е!екгоп jurnali. № 4, iyul-avgust, 2020 уП. http://iqtisodiyot.tsue.uz/sites/default/files/ maqqlalar/23_Amirov_L.pdf; Салимов А.М., Мамурова З.М. Узбекистон агросаноат мажмуаси инфратузилма-сининг иктисодиётда тутган урни ва чет эл давлатлари тажрибалари. «Science and Eaucation» Scientific Journal Volume 1 Issue 2. 2020.https://www.openscience.uz/index. php/sciedu/article/download/407/401/1009; Кодиров А.М., Тошматов Р.Х. ва б. Кишлок, хужалиги ишлаб чика-ришини рационал жойлаштириш учун табиий ресурс салохиятини аник,лаш буйича илмий - услуби ёндашув. Монография. - Т.: LECCON PRESS, 2017, - 229 б.; Аваз-ходжаева Д.М. Развитие аграрного сектора экономики Узбекистана. Экономика и управление. Молодой ученый. № 17 (151), 2017. - С. 321 - 323. 13.;

Шу билан биргаликда, кишлок хужалиги ракобатбардошлигини оширишнинг назарий-методологик асосларини такомиллаштиришга баFишланган назарий-амалий масалалар комплекс тарзда, тизимли, махсус тадк,ик,от объекти сифатида та,лил этилмаган.

Асосий натижалар

Бугунги кунда жахон мамлакатларида аграр со,ада амалга оширилаётган ик,тисодий ислохотларнинг мак,сади уша мамлакатда юк,ори самарадорликка ва рак,обатбардошлик даража-сига эга булган кишлок хужалигини шаклланти-риш хисобланади.

Кишлок хужалиги ракобатбардошлиги дара-жасини оширишнинг жахон амалиёти тахлили курсатишича, мамлакатларнинг халк,аро савдо ташкилотига аъзо булишида уларнинг аграр со,а тармокларининг баркарорлиги, ички бозордаги мувозанатни таъминлаш билан бир каторда, импорт урнини босувчи ва экспорт хажмини оширишда мухим ахамият касб этади.

Жумладан, Европа иттифок,и (ЕИ) мамлакатларида кишлок хужалиги махсулотларининг ички ва ташки бозордаги ракобатбардошлигини ошириш давлат субсидияси механизмига асос-ланади. ЕИга аъзо мамлакатлар фермерлари томонидан ишлаб чикарилган (етиштирил-ган) кишлок хужалиги махсулотлари умумий кийматининг урта хисобда 50 фоизи давлат субсидияси асосида копланади. Шунингдек, ушбу мамлакатлар гурухида махаллий фер-мерлар учун уз махсулотларини жахон бозо-ридаги уртача нархдан юкорирок нархда сотиш имконини берувчи компенсацион туловлар ва тенглаштирилган солик сиёсати амал килади. Амалга оширилган ислохотлар натижасида бугунги кунда ЕИга аъзо булган мамлакатларнинг озик-овкат хавфсизлиги таъминланиши билан бир каторда, ички истеъмол бозорида кишлок хужалиги махсулотлари билан тулик узини-узи туйинтира олиш имкониятига эга булди (1-жадвалга каранг).

Жахон хужалигида етакчи мамлакатлар-дан бири хисобланган АКШ табиий-иклимий шароит жихатидан кишлок хужалини ривожлантириш учун жуда кулай шарт-шароитга эга

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 6(142)

1-жадвал. Айрим мамлакатларда к,ишлок, хужалиги давлат томонидан к,уллаб-

цувватлашнинг устувор йуналишлари1

Мамлакат Давлат томонидан амалга оширилаётган к,ишлок, хужалиги рак,обатбардошлигини оширишга к,аратилган дастурлар*

Европа иттифоки мамлакатлари (урта хисобда) - к,ишлок, хужалигида фойдаланилаётган хар 1 гектар майдон учун уртача 298 АКШ долл. ажратилади; - к,ишлок, хужалиги махсулотларини ишлаб чик,ариш (етиштириш) учун сарфланган харажатларнинг 50 фоизи давлат субсидияси хисобидан крпланади; - к,ишлок, хужалиги махсулотлари чакана нархларини давлат томонидан белгилаш; - к,ишлок, хужалиги махсулотлари экспортини давлат томонидан субсидиялаш; - махаллий фермерлар учун уз махсулотларини жахон бозоридаги уртача нархдан пастрок, нархда сотиш имконини берувчи компенсацион туловлар ва тенглаштирилган солик, сиёсатини амалга оширилиши. Бу турдаги дастурлар Европа иттифоки мамлакатларини озик,-овк,ат махсулотлари билан уз-узини таъминлай олиш имкониятини (масалан, бутдой - 177 фоиз, шакар - 95 фоиз, сут ва сут махсулотлари - 120 фоиз, мол гушти - 109 фоиз) сезиларли даражада оширди

Финляндия - фермерлар фойдасида давлат субсидияларининг улуши 71 фоизни ташкил этади

Франция - ички бозорда к,ишлок, хужалиги махсулотлари нархи кафолатланган даражадан арзонлашганда, фермерлар учун махсулот ишлаб чик,ариш (етиштириш), сак,лаш ва кайта ишлаш учун сарфлаган харажатларига мос равишда компенсацион туловлар амалга оширилади; - хориж мамлакатларидан к,ишлок, хужалиги мах,сулотларини импорт килишга карши протекционизм сиёсати кулланилади, жумладан, юк,ори белгиланган харид нархлари, божхона туловлари каби чоралар шулар жумласидандир.

Швеция - ишлаб чик,арилган (етиштирилган) к,ишлок, хужалиги мах,сулотлари умумий кийматининг 73 фоизи давлат бюджетидан субсидияланади; - фермерлар фойдасида давлат субсидияларининг улуши 59 фоизни ташкил этади

Япония - ишлаб чик,арилган (етиштирилган) к,ишлок, хужалиги мах,сулотлари умумий кийматининг 90 фоизи давлат бюджетидан субсидияланади; - мамлакат худудига гуруч импорт килиш катъий таък,ик,ланган; - фермерлар фойдасида давлат субсидияларининг улуши 75 фоизни ташкил этади

Исроил - к,ишлок, хужалигида фойдаланилаётган хар 1 гектар майдон учун уртача 473 АКШ долл. ажратилади

АКШ - к,ишлок, хужалигида фойдаланилаётган хар 1 гектар майдон учун уртача 324 АКШ долл. ажратилади; - к,ишлок, хужалиги ривожлантиришга 2018-2019 йилларда урта хисобда 59,5 млрд. долл. ажратилган; - фермерлар фойдасида давлат субсидияларининг улуши 30 фоизни ташкил этади

Канада - к,ишлок, хужалигида фойдаланилаётган хар 1 гектар майдон учун уртача 180 АКШ долл. ажратилади; - сут ва сут махсулотлари ишлаб чик,ариш харажатларининг 90 фоизи давлат бюджети томонидан дотацияланади; - аграр сохани ривожлантиришга давлат харажатларининг ЯИМдаги улуши 26 фоизга тенг.

Россия - к,ишлок, хужалигида фойдаланилаётган хар 1 гектар майдон учун уртача 110 АКШ долл. ажратилади; - фермерлар учун ажратилган кредитлар фоизининг маълум бир кисми давлат субсидияси асосида крпланади; - к,ишлок, хужалигида фойдаланиш учун техник воситалар, асбоб-ускуналар ишлаб чик,арувчилар учун харажатларининг 25-30 фоизи давлат субсидияси хисобига копланади.

1 Об изменениях в порядке предоставления субсидий производителям сельскохозяйственной техники. Электрон. Тестовые дан. [Электронный ресурс]. Режим доступа: http://m.government.ru/docs/33993/ (дата обращения: 07.07.2020 г.), своб. - Загл. с экрана; Юнусова П. С. Создание региональных научно-инновационных и производственных кластеров для модернизации аграрного сектора экономики / П. С. Юнусова // Материалы IX Международной научно-практической конференции «Региональные проблемы преобразования экономики: интеграционные процессы и социально-экономическая политика региона» (Махачкала, 5 декабря 2018 г.). Махачкала, ИСЭИ ДНЦ РАН. - 2018.; http://www.fa0.0rg/fa0stat/ru/#data маълумотлари асосида муал-лиф томонидан тузилган

1-расм. Кишлоц хужалигига (урмон ва балиц хужалиги билан биргаликда) йуналтирилган марказий к,укумат харажатлари буйича ТОП-10 мамлакатлар (2001-2019 йиллар буйича

урта к,исобда, млрд. долл.)1.

24,4

115,2

9'° 7,9 7,8 67

I I ■ ■ ■ а

^ у у -/ ✓ у / У У /

булган мамлакатлар каторига киради. Бун-дай устунлик хисобига АКШ фермерлари учун кишлок хужалиги махсулотларини ишлаб чикариш (етиштириш) ЕИ мамлакатлари фер-мерларига нисбатан 1,6-1,7 марта кам харажат хисобига амалга оширилади. Шунингдек, ушбу курсаткич Россия фермерларига нисбатан 2,5 марта, Японияга нисбатан эса 3,0 марта арзон хисобланади. Ушбу вазиятдан келиб чиккан холда, бошка давлатлар АКШ хукуматига нисбатан аграр соха ракобатбардошлигини оши-риш, кишлок хужалиги махсулотларини ишлаб чикариш (етиштириш) ва уларни сотиб олиш учун бир неча баравар куп маблаF сарфлашади, деган хулосага келиш мумкин булади. Масалан, Финляндия хукумати махаллий фермерлардан бир тонна бугдойни АКШдаги нархга нисбатан турт баробар кимматига сотиб оладилар2.

АКШ кишлок хужалигини ривожлантириш ва унинг ракобатбардошлигини оширишда жахон буйича табиий-иклимий шарт-шароитлар жихатдан бундай устунликка эга булишига

1 БМТнинг Озик-овкат ва кишлок хужалиги ташкилоти маълумотлари асосида муаллиф томонидан тузилган http://www.fa0.0rg/fa0stat/ru/#data/IG/visualize

2 Швец Н.С. Концепция конкурентоспособности регионального агропромышленного комплекса: монография / Н. С. Швец, Ф. З. Мичурина; М-во с.-х. РФ, ФГБУ высшего образования «Пермская гос. с.-х. акад. им. акад. Д.Н. Прянишникова». - Пермь: ИПЦ «Прокростъ», 2016. - 207 с.

карамай, аграр сохага йуналтирилаётган дав-лат харажатлари хажми буйича дунёда етакчи уринни эгаллайди. БМТнинг Озик-овкат ва кишлок хужалиги ташкилоти экспертлари томонидан амалга оширилган хисоб китоб натижа-ларига кура, 2001-2019 йилларда АКШ кишлок хужалигига йуналтирилган йиллик марказий хукумат харажатлари хажми урта хисобда 24,4 млрд. АКШ долларга тенг булган (1-расмга каранг).

Тараккий этган мамлакатларда аграр соханинг самарадорлиги ва унинг ракобатбардошлигини ошириш кишлок хужалигида кооперациялашув-нинг юкори даражаси (махсулотларни кайта ишлаш, саклаш, етказиб бериш, сотиш, фер-мерларга моддий-техник ва молиявий хиз-матлар курсатиш) ва агросаноат интеграцияси хисобига амалга оширилади. Шунингдек, ушбу гурух мамлакатларида кишлок хужалигининг хосилдорлиги, ишлаб чикариш муносабат-ларининг самарадорлиги, аграр соханинг ракобатбардошлигини ошириш, озик-овкат махсулотлари ишлаб чикарувчиларни инно-вацион ривожлантириш, кишлок хужалигида фаолият юритаётган иктисодий субъектларнинг ривожланиш имкониятларини кенгайтириш ва кишлок жойларнинг баркарор ривожланишини таъминлашда агрокластеризациялашга мухим эътибор каратилади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 6(142)

Агрокластерларни шакллантириш ва уларни ривожлантириш оркали тараккий этган мам-лакатлар халкаро ракобат муносабатлари-нинг кучайиши шароитида кишлок хужалиги, айникса, озик-овкат хавфсизлиги сохасида химоявий чораларни хам амалга оширадилар1.

Жумладан, тараккий этган мамлакат-ларда ташкил этилган йирик интеграцион, куп тармокли агросаноат бирлашмалари илFор инновацион технологияларга асосланган холда жахон кишлок хужалиги махсулотларининг ярмидан зиёд кисмини ишлаб чикарадилар. Бу турдаги агрохужалик юритувчи субъектлар-нинг мехнат унумдорлиги бошкаларга нисба-тан 1,5-2,0 баробар юкори хисобланиб, бир бирликдаги ер майдонида кишлок хужалиги махсулоти етиштириш учун талаб этиладиган ресурслар хажми 2,0 марта кам булиб, улар томонидан ишлаб чикарилаётган (етиштири-лаётган) махсулотларнинг таннархи сезиларли даражада арзон хисобланади2.

Европа Иттифоки мамлакатлари агрокластер-лаштириш чора-тадбирларини амалга ошириш оркали кишлок хужалигида, хусусан, чорвачи-лик билан шуFулланувчи фермер хужаликлари уртасида кооперациялашувни ривожлантириш-ган. Масалан, Францияда бу турдаги коопера-циялар 70 фоиз чучк,а гуштини етиштирса, ушбу курсаткич Нидерландияда - 26,0 фоиз, Герма-нияда эса 25 фоизни ташкил этади. Швецияда хам бу турдаги кооперацияларда куплаб фермер хужаликлари узаро бирлашган булиб, мамлакат худудида жами 18 та минтакавий коопераци-ялар ташкил этилган деб бахоланади. Шунинг-дек, фермерлар хак-хук,ук,ларини химоя килиш ва уларни ривожланишини куллаб-кувватлаш мак,садида "Миллий фермерлар кооперативлари бирлашмаси" ташкилоти тузилган3.

1 Насруллаева Т.Д. Стратегические приоритеты развития кластеров в АПК региона / Т.Д. Насруллаева // Вопросы структуризации экономики. - 2010. - № 1. - С. 174-177.

2 Грей К. Роль государства в аграрном секторе США // Экономика сельского хозяйства России. - 1997. - № 4. - С. 31-32.

3 Милосердов В.В. Многоукладная экономика АПК:

состояние и перспективы // АПК: экономика, управление. - 2012. - № 2. - С. 10-21.

Финляндия кишлок хужалиги сохасида коопе-ративларни шакллантириш оркали агробизнес субъектларининг хужалик фаолияти юритиши учун зарур шарт-шароитларни таъминлашни максад килиб куяди. Жумладан, махсулотларни етиштириш, уларни сотиш, еткзиб бериш, саклаш, кишлок хужалиги махсулотларини кайта ишлаш, фермер хужаликларини ишлаб чикариш воситалари, техника ва асбоб ускуналари билан таъминлаш, уларга молиявий ва бошка турдаги хизматлар курсатиш шулар жумласидандир.

Тахлиллар курсатишича, мамлакатда кишлок хужалиги махсулотларини етиштириш учун зару-рий био^итларнинг 50 фоизи, чорва мол-лари учун озукаларнинг 65 фоизи, кишлок хужалигининг техник ва ёкилFи таъминоти-нинг 40 фоизи айнан кооперативлар томонидан таъминланади. Шунингдек, кишлок хужалиги махсулотларини кайта ишлашда фермер хужаликлари интеграцион кооператив бир-лашмаларни шакллантиришга юкори даражада харакат киладилар. Бу турдаги бирлашмалар томонидан гушт ва гушт махсулотларининг 75 фоизи, сут ва сут махсулотларининг 92 фоизи ишлаб чикарилади4.

Жахон амалиётида кишлок хужалиги ракобатбардошлигини оширишда агросаноат интеграцион бирлашмаларини ташкил этиш-нинг шартномавий шаклидан хам кенг фойда-ланилади. Жумладан, АКШда бу турдаги агросаноат интеграцион бирлашмаларида жами кишлок хужалиги махсулотларининг 30,0 фоизи ишлаб чикарилади. Фермер хужаликлари билан интеграцион хамкорлик туFрисидаги шартномалар одатда йирик кишлок хужалиги махсулотларини кайта ишловчи саноат корхона-лари ва савдо компаниялари уртасида тузилади. Айникса, киска муддатда истеъмолга яроксиз холатга тушиб коладиган кишлок хужалиги махсулотларини кайта ишлаш буйича шартномалар тузиш кенг таркалган. Масалан, сут ва сут махсулотларини ишлаб чикариш буйича фермер хужаликлари ва кишлок хужалиги

4 Юсупова П.С., Ахмедова Ж.А. Зарубежный опыт достижения конкурентоспособности сельскохозяйственной продукции. Региональные проблемы преобразования экономики, № 2, 2019. С. 21-27.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 6(142)

2-расм. Аграр сок,ага ажратилган субсидияларнинг ЯИМдаги улуши (2001-2019 йиллар

буйича урта ^исобда, фоизда)1.

39,2

32,5

27,2 259

13,7 14.8 13,7 П'7

I I I I II II

У У У У У У У У е

махсулотларини кайта ишловчи йирик саноат корхоналари уртасида шартномавий кели-шув асосида тузилган агро-интеграцион бир-лашмалар томонидан 95 фоиз махсулот ишлаб чикарилса, сабзавотларни кайта ишлашда ушбу курсаткич 83 фоизга тенг2.

Кишлок хужалиги ракобатбардошлигини оширишнинг жахон амалиётида кенг таркалган усулларидан яна бири бу протекционизм сиё-сатини амалга ошириш оркали ички бозорни химоя килиш хисобланади. Масалан, Финлянди-яда кишлок хужалиги махсулотлари ички бозо-рини химоя килиш ва махаллий фермерларни куллаб-кувватлаш максадида хориж мамлакат-ларидан озик овкат махсулотларини олиб кириш хажмига тегишли чегаралар урнатилган булиб, айрим махсулотлар учун катта хажмдаги бож-хона туловлари жорий этилган. Шунингдек, мам-лакатда ЕИнинг бошка мамлакатлари сингари махаллий фермерлар учун уз махсулотларини жахон бозоридаги уртача нархдан пастрок нархда сотиш имконини берувчи компенса-цион туловлар ва тенглаштирилган солик сиё-сати амалга оширилиб, фермерлар фойдасида давлат субсидияларининг улуши 71 фоизни

1 БМТнинг Озик-овкат ва кишлок хужалиги ташкилоти маълумотлари асосида муаллиф томонидан тузилган http://www.fa0.0rg/fa0stat/ru/#data

2 Абдиев М. Ж. Основные направления агропродо-

вольственной политики Кыргызской Республики в

условиях интеграции в Евразийский экономический

союз // Общество и экономика. - 2017. - № 3, 4. - С.

136

ташкил этади (1-жадвалга каранг). Мамлакат-нинг бошка мамлакатларга нисбатан тупрок унумдорлиги паст, нокулай иклимий шароитга эга булишига карамай, кишлок хужалигини ривожлантиришни давлат томонидан куллаб-кувватлаш ва унинг ракобатбардошлигини ошириш максадида амалга оширилаётган бу турдаги чора-тадбирлар юкори иктисодий самарадор-ликка эришиш имконини бермокда.

Аксарият тараккий этган мамлакатларда кишлок хужалиги махсулотлари нархлари давлат томонидан тартибга солиниши холатлари хам учраб туради. Масалан, Францияда кишлок хужалиги махсулотларининг ички истеъмол бозоридаги нархи давлат томонидан кафолат-ланган нархдан тушиб кетган такдирда, давлат томонидан кишлок хужалиги махсулотларини етиштириш, уларни кайта ишлаш, саклаш, етка-зиб бериш каби ишларга сарфланган харажат-ларнинг йукотилган кисми давлат бюджети хисобидан коплаб берилади. Шунингдек, мам-лакатда экспорт килинаётган кишлок хужалиги махсулотларини сотишдан курилган зарар хам давлат томонидан копланади3.

Жахон иктисодиётининг глобаллашуви шароитида кишлок хужалигини техник ва тех-нологик жихатдан куроллантириш унинг гло-бал ракобатбардошлиги курсаткичини оши-

3 Приходько Т. Управление сельским хозяйством во Франции // АПК: экономика управления. - 1996. - № 2. - С. 27.

ришнинг мухим шарти хисобланади. Жумла-дан, АКШ аграр секторда илмий тадкикотлар утказиш борасида жахонда етакчи мамлакат-лар каторига кириб, ушбу сохада амалга ошири-лаётган барча илмий тадкикотлар давлат бюд-жети хисобидан молиялаштирилади. Шунинг-дек, давлат фермер хужаликларини кишлок хужалигига оид инновацион ишланмалар туFрисида хабардор килиш мажбуриятини хам уз зиммасига олган. Инновацион ишланмалар ва лойихаларни амалиётга татбик этиш иста-гида булган фермер хужаликлари учун имти-ёзли кредитлаш дастурлари мавжуд. АКШда давлатнинг кишлок хужалигини ривожланти-ришга сарфлаётган харажатлари хажми фермер хужаликларини нг хусусий сармояларидан 6,0 марта куп булиб, урта хисобда ялпи кишлок хужалиги махсулотлари хажмининг 40,0 фои-зига тенг хисобланади.

Тахлиллар курсатишича, ЕИ мамлакатларида кишлок хужалиги махсулотларини сотиш учун белгиланган нарх сиёсати ва махсулотларни экспорт килишни давлат томонидан субсидиялаш каби чора-тадбирларга устуворлик каратилган. Fарбий Европа мамлакатларида эса агробизнес вакилларига фермер хужалиги жойлаш-ган х,удуддаги табиий-иклимий шароитдан келиб чиккан холда субсидиялар ажратилади (2-расмга каранг). Бунда фермер хужалиги жой-лашган худудда кишлок хужалиги махсулотлари ишлаб чикариш учун табиий-иклимий шаро-итлар канчалик нокулай булса, шу даражада купрок давлат томонидан субсидия ажрати-лиши таъминланади.

БМТнинг Озик-овкат ва кишлок хужалиги ташкилоти экспертлари томонидан амалга оши-рилган хисоб-китоблар натижаларига кура, 2001-2019 йилларда АКШда кишлок хужалигини ривожлантиришга ажратилган давлат субси-дияларининг ЯИМдаги улуши 39,2 фоизга тенг булган холда, жахонда етакчи уринни эгаллайди. Шунингдек, ушбу курсаткич ЕИ мамлакатлари буйича 25,9 фоизга тенг булиб, Норвегия (32,5 фоиз) ва Буюк Британия (27,2 фоиз) каби мам-лакатларнинг курсаткичлари ЕИ буйича уртача курсаткичдан юкори бахоланади.

Хулоса ва таклифлар.

Кишлок хужалигини ривожлантириш, унинг ракобатбардошлигини ошириш буйича тараккий этган мамлакатлар амалиётини тизимли тахлил килиш ва киёсий таккослаш асосида мамлакати-миз амалиётида куйидагилардан ижодий фой-даланиш максадга мувофик деб хисоблаймиз:

- аграр секторда илмий тадкикот тажриба конструкторлик ишланмаларини амалга оши-ришни куллаб-кувватлаш;

- инновацион ишланмаларни ва лойихаларни ишлаб чикариш амалиётига татбик этган фермер хужаликлари учун солик имтиёз-лари жорий этиш, имтиёзли шартлар асосида кредитлар ажратиш;

- фермер хужаликлари фаолиятини куллаб-кувватлаш максадида улар зарар курган такдирда давлат субсидиясини ажратиш;

- аввало ички бозорни арзон нархлар-даги кишлок хужалиги махсулотлари билан туйинтириш ва экспортни давлат томонидан субсидиялаш;

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

- кишлок хужалиги махсулотларини етиш-тириш, кайта ишлаш, уларни саклаш, етказиб бериш, сотиш буйича агросаноат интеграцион бирлашмалари, жумладан, агрокластерларни ташкил этишни раFбатлантириш;

- кишлок хужалигини ривожлантиришга инвестицияларни кенг жалб килиш, жумладан, туFридан-туFри хорижий инвестициялар хисобига агробизнес вакилларининг техник-технологик куролланишини раFбатлантириш;

- фермер хужаликлари жойлаш-ган худудларнинг табиий-иклимий шарт-шароитларини урганиш ва уларнинг жойлаш-ган худудларидан келиб чиккан холда давлат субсидияларини ажратиш механизмини жорий этиш.

Фикримизча, юкорида билдирилган фик-рларни инобатга олган холда кейинги йилларда мамлакатимизда аграр секторни куллаб-кувватлашга каратилган давлат дастурларининг ишлаб чикилиши узок муддатли истикболда миллий кишлок хужалигимизнинг глобал ракобатбардошлиги курсаткичини баркарор ошириб бориш ва жахонда етакчи уринларни эгаллаш имконини беради.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 6(142)

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Aбдиeв M. Ж. Ocнoвныe нaпpaвлeния aгpoпpoдoвoльcтвeннoй пoлитики ^ip^Bc^ Pecпyблики в ycлoвияx интeгpaции в Eвpaзийcкий экoнoмичecкий coюз || Oбщecтвo и эш-нoмикa. - 2017. - W З, 4. - C. 1З6

2. БMTнинг Озик^в^т вa кишлoк xyжaлиги тaшкилoти мaълyмoтлapи http:||www.fao.org| faostat|ru|#data

3. Гpeй К. Poль гocyдapcтвa в aгpapнoм ce^ope США || Экoнoмикa ceльcкoгo xoзяйcтвa Poccии. - 1997. - W 4. - С. 31-32

4. Mилocepдoв В. В. Mнoгoyклaднaя э^итами^ АПК: cocтoяниe и пepcпeктивы || АПК: эш-нoмикa, yпpaвлeниe. - 2012. - W 2. - С. 10-21

5. Hacpyллaeвa T. Д. Стpaтeгичecкиe пpиopитeты paзвития клacтepoв в АПК peгиoнa | T. Д. Hacpyллaeв || Boпpocы cтpyктypизaции экoнoмики. -2010. - W 1. - С. 174-177.

6. Об измeнeнияx в пopядкe пpeдocтaвлeния cyбcидий пpoизвoдитeлям ceльcкoxoзяй-cтвeннoй тexники. Элeктpoн. Tecтoвыe дaн. [Элeктpoнный pecypc]. Peжим дocтyпa: http:||m. government.ru|docs|33993| (дaтa oбpaщeния: 07.07.2020 г.), cвoб. - 3aM. c экpaнa

7. Пpиxoдькo T. Упpaвлeниe ceльcким xoзяйcтвoм вo Фpaнции || АПК: экoнoмикa yпpaв-лeния. - 1996. - W 2. - С. 27

8. Швeц Н. С. Koнцeпция кoнкypeнтocпocoбнocти peгиoнaльнoгo aгpoпpoмышлeннoгo кoмплeкca: мoнoгpaфия | Н. С. Швeц, Ф. З. Mичypинa; M-вo c.-x. РФ, ФГБУ выcшeгo oбpaзo-вaния «Пepмcкaя гoc. c.-x. a^. им. aкaд. Д.Н. Пpянишникoвa». - Пepмь: ИПЦ «^po^ocrb», 2016. - 207 c.

9. Юнycoвa П. С. Сoздaниe peгиoнaльныx нayчнo-иннoвaциoнныx и пpoизвoдcтвeнныx клacтepoв для мoдepнизaции aгpapнoгo ceктopa экoнoмики | П. С. Юнycoвa || Maтepиaлы IX Meждyнapoднoй нayчнoпpaктичecкoй кoнфepeнции «Peгиoнaльныe пpoблeмы пpeoбpa-зoвaния экoнoмики: интeгpaциoнныe npo^ccbi и coциaльнo-экoнoмичecкaя пoлитикa pern-oнa» (Maxaчкaлa, 5 дeкaбpя 2018 г.). Maxaчкaлa, ИСЭИ ДНЦ РАН. - 2018.

10. Юcyпoвa П.С., Axмeдoвa Ж.А. Зapyбeжный oпыт дocтижeния кoнкypeнтocпocoбнocти ceльcкoxoзяйcтвeннoй пpoдyкции. Peгиoнaльныe пpoблeмы пpeoбpaзoвaния экoнoмики, W2, 2019. С. 21-27.

11. https:||www.agroprodmash-expo.ru|ru|ui|17151|

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.