Научная статья на тему 'АГРАР ФАНИ ОЛДИДА ТУРГАН МУАММОЛАР, УЛАРНИНГ КЕЛИБ ЧИҚИШ САБАБЛАРИ ВА ЕЧИМЛАРИ'

АГРАР ФАНИ ОЛДИДА ТУРГАН МУАММОЛАР, УЛАРНИНГ КЕЛИБ ЧИҚИШ САБАБЛАРИ ВА ЕЧИМЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Социальная и экономическая география»

CC BY
145
27
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
аграр соҳа / қишлоқ хўжалиги / аграр фани / илмий таъминот / илмий-тадқиқот / илмий ишланма / илмий кадр / такомиллаштириш / ривожлантириш / муаммо / ечим / натижа. / аграрный сектор / сельское хозяйство / аграрная наука / научное обеспечение / научные исследование / научные разработки / научные кадры / совершенствование / развитие / проблемы / решения / результаты.

Аннотация научной статьи по социальной и экономической географии, автор научной работы — Бабаджанов Абдирашид Мусаевич

Мақолада мамлакат қишлоқ хўжалигини илмий таъминотини янги босқичга кўтариш ва аграр фаннинг олдида турган муаммоларни бир тизимга солиш ҳамда уларнинг ечимлари кўрсатиб ўтилган. Мамлакатимиз аграр соҳаси улкан интеллектуал салоҳиятли илмий кадрларни кенг миқёсда тайёрлашни тақозо этмоқда. Бундай ўзгаришлар аграр соҳада малакали илмий кадрлар тайёрлаш ва илмийтадқиқот олиб боришни яхлит бир тизимга бирлаштириш имкониятини беради. Аграр соҳасида фан докторлари улушининг ортишига, илмий-тадқиқот институтларини малакали кадрлар билан таъминлаш ва аграр соҳасини илмий асосда ривожланишига кенг имконият яратади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПРОБЛЕМЫ АГРАРНОЙ НАУКИ, ПРИЧИНЫ ИХ ПРОИСХОЖДЕНИЯ И РЕШЕНИЯ

В статье описаны пути повышения обеспечения сельского хозяйства страны научными кадрами. Необходима широкомасштабная подготовка научных кадров с большим интеллектуальным потенциалом и системой научного обеспечения аграрной сферы нашей страны. Это увеличит долю докторов наук в области сельского хозяйства, обеспечит научно-исследовательские институты квалифицированными кадрами и откроет широкие возможности для развития сельскохозяйственного сектора на научной основе.

Текст научной работы на тему «АГРАР ФАНИ ОЛДИДА ТУРГАН МУАММОЛАР, УЛАРНИНГ КЕЛИБ ЧИҚИШ САБАБЛАРИ ВА ЕЧИМЛАРИ»

Бабаджанов Абдирашид Мусаевич,

Тошкент ирригация ва кишлок хужалигини механизациялаш мух,андислари институти "Бухгалтерия х,исоби ва аудит" кафедраси доценти, иктисодиёт фанлари номзоди, катта илмий ходим

АГРАР ФАНИ ОЛДИДА ТУРГАН МУАММОЛАР, УЛАРНИНГ КЕЛИБ ЧИКИШ САБАБЛАРИ ВА ЕЧИМЛАРИ

УДК: 631.15:332.021

БАБАДЖАНОВ А.М. АГРАР ФАНИ ОЛДИДА ТУРГАН МУАММОЛАР, УЛАРНИНГ КЕЛИБ ЧЩИШ САБАБЛАРИ ВА ЕЧИМЛАРИ

Маколада мамлакат кишлок хужалигини илмий таъминотини янги боскичга кутариш ва аграр фан-нинг олдида турган муаммоларни бир тизимга солиш х,амда уларнинг ечимлари курсатиб утилган. Мамлакатимиз аграр сох,аси улкан интеллектуал салох,иятли илмий кадрларни кенг микёсда тайёр-лашни такозо этмокда. Бундай узгаришлар аграр сох,ада малакали илмий кадрлар тайёрлаш ва илмий-тадкикот олиб боришни яхлит бир тизимга бирлаштириш имкониятини беради. Аграр сох,асида фан докторлари улушининг ортишига, илмий-тадкикот институтларини малакали кадрлар билан таъмин-лаш ва аграр сох,асини илмий асосда ривожланишига кенг имконият яратади.

Таянч иборалар: аграр сох,а, кишлок хужалиги, аграр фани, илмий таъминот, илмий-тадкикот, илмий ишланма, илмий кадр, такомиллаштириш, ривожлантириш, муаммо, ечим, натижа.

БАБАДЖАНОВ А.М. ПРОБЛЕМЫ АГРАРНОЙ НАУКИ, ПРИЧИНЫ ИХ ПРОИСХОЖДЕНИЯ И РЕШЕНИЯ

В статье описаны пути повышения обеспечения сельского хозяйства страны научными кадрами. Необходима широкомасштабная подготовка научных кадров с большим интеллектуальным потенциалом и системой научного обеспечения аграрной сферы нашей страны. Это увеличит долю докторов наук в области сельского хозяйства, обеспечит научно-исследовательские институты квалифицированными кадрами и откроет широкие возможности для развития сельскохозяйственного сектора на научной основе.

Ключевые слова: аграрный сектор, сельское хозяйство, аграрная наука, научное обеспечение, научные исследование, научные разработки, научные кадры, совершенствование, развитие, проблемы, решения, результаты.

BABADJANOV A.M. PROBLEMS THAT HAVE BEEN AGRICULTURE, THE REASONS OF THEIR ORIGIN AND SOLUTIONS

The article describes ways to increase the provision of agricultural science with scientific personnel. A large-scale training of scientific personnel with great intellectual potential and a system of scientific support for the agricultural sector of our country are needed. This will increase the share of doctors of science in the field of agriculture; provide research institutes with qualified personnel and the development of the agricultural sector on a scientific basis.

Key words: agrarian sector, agriculture, agrarian science, scientific support, scientific research, scientific development, scientific personnel, development, problem, solution, result.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

Кириш.

Узбекистан Республикаси Президентининг

2019 йил 17 июндаги "2019-2023 йилларда Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистан Миллий универ-ситетида талаб юкори булган малакали кад-рлар тайёрлаш тизимини тубдан такомиллаш-тириш ва илмий салох,иятни ривожлантириш чора-тадбирлари туFрисида"ги ПК-4358-сонли Карорида "Куп киррали ва устувор вазифаларни - «... инсон капита-лини х,ар томонлама ривожлантириш, кейин-чалик Узбекистон Республикасининг интеллектуал, илмий ва иктисодий кудратини, шунингдек, равнаки ва мустакиллигини таъминлашга кодир булган халкаро стандартлар даражасида мутахас-сисларни тайёрлаш учун зарур ва кулай шарт-шароитлар яратиш...» белгиланган1.

Кишлок хужалиги ишлаб чикаришини бозор муносабатларига утиши, илм-фан ютукларига булган талабни ортиб боришига олиб келмокда. Шу боисдан, мамлакат кишлок хужалигида олиб борилаётган иктисодий ислох,отларни янги боскичида бевосита фан-техника ютукларини ишлаб чикаришга янада кенгрок жорий килиш имкониятларидан туларок фойдаланиш мух,им ах,амиятга эга. Бу борада кишлок хужалиги илмий таъминотининг х,ар бир йуналиши буйича илмий муассасалари бугун нафакат илмий ечим топиши керак булган муаммолар, балки истикболда аграр сох,анинг баркарор ривожланиши билан боFлик булган муаммолар устида х,ам кенг микёсда илмий изланишлар олиб боришлари зарур. Шун-дан келиб чиккан холда, илмий муассасалар ва олимларнинг илмий-тадкикот мавзуларини тан-лаш х,амда молиялаштириш механизмни тубдан кайта куриб чикишни ва модернизациялашни талаб килади.

Кишлок хужалигининг илмий таъминотида, илмий-тадкикот ишларини олиб боришда ва молиялаштиришда бир катор узгаришлар амалга оширилган булса х,ам илмий-тадкикот ишлари, илмий кадрлар тайёрлаш ва илмий-тадкикот нати-жаларини амалиётга жорий килиш ягона бир тизимга солинмаган.

1 Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 17 июндаги "2019-2023 йилларда Мирзо Улутбек номидаги Узбекистон Миллий университетида талаб юкори булган малакали кадрлар тайёрлаш тизимини тубдан такомиллаштириш ва илмий салох,иятни ривожлантириш чора-тадбирлари тутрисида"ги ПК,-4358-сонли Карори. - https://lex.uz/docs/4380624 (Электрон манба.

2020 йил 7 мартда мурожаат этилган).

Аграр сох,а илмий таъминоти куп киррали булиб, биргина иктисодий ва агротехнологик жараёнлар буйича тадкикот ишлари олиб бори-лиши билан чегараланиб колмаслиги керак. Шунингдек, иктисодиётни бошка сох,аларидан фаркли уларок кишлок хужалигида техноло-гик жараёнларга боFлик х,олда олиб борилаётган тадкикотларда ижтимоий ва биологик омил-лар таъсирини, худудларнинг узига хос хусуси-ятларини х,исобга олиш ва илмий-тадкикотлар ^амда уларни жорий килишни молиялаштириш-даги субъектлар иштирокини аник белгиланган равишда олиб борилиши зарур.

Юкоридагилардан келиб чиккан холда, аграр сох,а буйича олиб борилаётган тадкикотлар наза-рий жих,атдан куйидагиларни уз ичига олиши лозим: аграр сиёсатни такомиллаштириш; сохдда бошкариш тизимини боскичма-боскич номар-казлаштириш; ишлаб чикариш, кайта ишлаш ва саклаш технологияларини такомиллаштириш; мулкчилик муносабатларини такомиллаштириш; маркетинг тадкикотлари олиб бориш; эко-логик муаммоларни х,ал килиш ва бошкалар. Бунда ишлаб чикариш жараёнида кайта тикла-надиган ва кайта тикланмайдиган ресурслар, мамлакат иктисодиётини кутаришда фан-техника ютукларига асосланган технологиялар устувор йуналиш сифатида мух,офаза килинади ва фанни мавкеи юкори булиб, унга мамлакатнинг миллий интеллектуал бойлиги сифатида эътибор бери-лади. Олимлар эса мамлакат миллий бойлигининг асосий буFинларидан бири деб каралади.

Тадцицот мавзусининг долзарблиги.

Маълумки, бугунги кунда мамлакат иктисодиёти тармокларида олиб борилаётган иктисодий ислох,отларнинг бош максади мамлакат ах,олисининг иктисодий-ижтимоий шарт-шароитларини яхшилашдан иборат. Бу максадга эришишнинг асосий йулларидан бири - аграр со^а илмий таъминотини ривожлантириш ва уни молиялаштириш тизимини такомиллаштириш х,амда илмий-тадкикот натижаларини ишлаб чикаришга жорий килиш оркали кишлок хужалигини модернизация килишга эришиш х,озирги куннинг энг долзарб вазифалардан биридир.

Ушбу куйилаётган масалалар, авваламбор, кишлок хужалигини баркарор ривожлантириш, тармокда фан ва техника тараккиётини жадал-лаштириш, унинг йуналишларини замон талабла-рига мос белгилаш, инновацион янгиликларини мунтазам ва тезкорлик билан жорий этиш каби

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

йуналишларда амалга ошириладиган истикболли лойихаларни молиялаштириш тизимини такомил-лаштириш ва ноанъанавий манбаларини излаб топиш билан бевосита боFликдир.

Лекин, тадкикотлар шуни курсатадики, илмий-тадкикот ишларини молиялаштиришнинг амал-даги механизми бугунги кун талабларига тулик жавоб бермайди. Хусусан, танловга куйилаётган мавзулар бир-бирини такрорлаши, лойиха мав-зуларини тор маънодаги муаммолар ечимларига баFишланаётганлиги, илмий-тадкикот ишларига ажратилган маблаFлар самарадорлигининг паст-лиги, инновацион тадкикот ишларини молиялаштириш масалаларига етарлича эътибор берилма-ётганлиги ва илмий-тадк,ик,отларни молиялаштиришнинг ноанъанавий усулларидан кенг фойдала-нилмаётганлиги хамда шу каби бошк,а бир катор муаммолар мавжуд.

Бундан ташкари, бугунги кунда олиб борилаёт-ган илмий-тадкикотлар асосан кишлок хужалиги махсулотларини ишлаб чикариш жараёни билан боFланган холос. Махсулот ишлаб чикаришдан сунгги жараёнлардаги техника ва технология-ларни такомиллаштириш масалалари буйича илмий-тадкикотларни молиялаштиришга кам эътибор берилмокда.

Таъкидлаш лозимки, устувор вазифаларни бажариш учун ер-сув ресурсларининг мунтазам камайиб ва экологик холатнинг бузилиб бориш тенденцияси кузатилаётган хозирги шароитда кишлок хужалигини модернизациялаш, унинг тармок ва хужалик юритиш субъектлари фао-лиятларини диверсификациялаш, сохада ишлаб чикариладиган хар бир махсулот турининг узига хос техник-технологик талабларидан келиб чиккан холда истикболли ва ресурс-тежамкор инновацион йуналишларни аниклаш, уларни тезкорлик билан амалга ошириш моделларини ишлаб чикиш мухим илмий-амалий ахамият касб этади.

Колаверса, махсулот ракобатбардошлигини оширишга кишлок хужалигининг илмий инфра-тузилмасини ривожлантириш, мавжуд инновацион салохиятни мустахкамлаш, олиб борила-ётган илмий-тадкикотлар куламини кенгайти-риш, якунланган илмий ечимларни амалиётга жорий килиш оркали эришилади. Вахоланки, ривожланган давлатларда олиб борилаётган илмий-тадкикот ишлари асосан махсулот ишлаб чикаришдан кейинги жараёнлардаги технология-ларни модернизация килишга каратилган. Жахон амалиёти курсатишича, илмий-тадкикот ишла-

рининг куламини кенгайтириш ва самарадорли-гини ошириш, уни молиялаштириш тизимининг нечоFлик такомиллашганлиги билан белгиланади. Юкоридаги холатлар, аграр соха илмий таъми-ноти тизими фаолиятини чукур тахлил килиш асо-сида илмий-тадк,ик,от изланишларни олиб бориш ва унинг якуни буйича илмий хамда амалий асос-ланган таклифлар тайёрлашни такозо этади.

Мазкур холатни хисобга олиб, ушбу мавзу республикамиз аграр соха илмий таъминоти тизимини такомиллаштириш, илмий-тадкикот ишларини молиялаштиришнинг ноанъанавий усулла-рини ишлаб чикиш, илмий-тадкикот ишларига йуналтирилаётган маблаFлар самарадорлигини ошириш, илмий натижаларни амалиётга жорий килишни раFбатлантириш механизмини ишлаб чикиш ва шу каби бошка йуналишлар буйича илмий асосланган таклиф ва тавсиялар тайёр-лаш мухим ахамиятга эга.

Илмий муаммонинг цуйилиши.

Республикамизда илмий-тадкикот мавзусини танлаш танловга куйиш фундаментал тадкикотлар учун 5 йилда ва амалий тадкикотлар учун 3 йилда бир марта утказилади. Шундан келиб чиккан холда юкорида келтирилган мавзу буйича танловга куйиш ва молиялаштириш жараёнини 2 йил кутиш керак. Аммо, жахонда булаётган узгаришлар (иклим узгариши, глобал молиявий иктисодий инкироз, ишлаб чикариш ва кайта ишлаш тех-нологиясини тез суръатлар билан такомилла-шиб бориши, озик-овкат таъминотидаги холат, ташки ва ички бозорни ривожланган давлатлар махсулотлари тобора купрок эгаллаб бориши ва улар махсулотларини ракобатбардошлигини ошиб бориши ва бошкалар), шунингдек, мамлакат ичка-рисида кишлок хужалиги тармоFидаги иктисодий ислохотлар чукурлашиб бориши, фермер ва дехкон хужаликлари махсулотлари хажмини ва сифатини оширишни талаб килади.

Шу шароитда кишлок хужалигини баркарор ривожланиш чоралари курилмас экан, мамлакат аграр сохаси ракобатбардошлигини пасай-ишига олиб келади. Шуни хисобга олиб, Кишлок хужалиги ва озик-овкат таъминоти илмий ишлаб чикариш маркази, Кишлок хужалиги вазирлиги ва Сув хужалиги вазирлиги билан биргаликда кишлок хужалигидаги тадкикотларни алохида куриб чикиши долзарб масала булиб турибти.

Бизнинг фикримизча, юкоридаги муаммо ечими юзасидан тадкикотлар махсус дастурини ишлаб чикиб, унда куплаб илмий-тадкикот таш-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

килотларни (нодавлат турдаги илмий-тадкикот корхоналарни хам жалб килган холда) илмий салохияти бирлаштирилган холда олиб бори-лиши максадга мувофик. Бундай тизим хар бир худуд буйича худуд илмий салохиятини хисобга олган холда хар бир табиий худуд буйича тузи-лиши лозим. Вилоятлар одатда маъмурий чегара хисобланади, худуд эса табиий иклим шароити, сув ва мелиорация йулларини хисобга олади. Албатта бундай тадкикот ишлари катта хажмдаги маблаFни талаб килади. Шуни хисобга олиб моли-ялаштиришда куйидаги манбалардан фойдаланиш зарур булади: давлат бюджет маблаFи (фундамен-тал тадкикотларни тулик камраб олиши керак), махаллий бюджет (вилоят ва туманлар бу ерда худудга кирувчи бир неча вилоят ёки туманлар булиши мумкин) маблаFи, товар махсулот ишлаб чикарувчилар (фермер ва дехкон хужаликлари) маблаFлари, кишлок хужалик махсулотни кайта ишлашга ихтисослашган корхоналар маблаFлари, кишлок хужалигига сервис хизмати курсатувчи корхоналар, грантлар, турли шаклдаги хомийлар маблаFлари.

Ушбу масала кишлок хужалиги тармоFи, мам-лакат иктисодиётининг бошка сохаларига хам таъсир курсатишини хисобга олган холда маз-кур дастурни (лойихани) иктисодиётнинг бошка сохалари маблаFлари, шунингдек, халкаро моли-явий ташкилотлар кредит маблаFлари хисобидан хам амалга ошириш лозим булади.

Ушбу дастурнинг тузилиши ва амалга ошири-лиши мамлакат кишлок хужалигини илмий таъ-минотини янги боскичга кутариш имкониятини беради. Юкоридаги санаб утилган омиллардан келиб чикиб мамлакат аграр фанининг олдида турган муаммоларни куйидагича бир тизимга солиш мумкин (1-жадвал).

Хозирги кунда аграр фанини ривожлантириш фан олдида турган санаб утилган муаммоларни чукур тахлил килган холда уларнинг ечимни топишдан иборат. Бу ечимларни топишда олиб бориладиган тадкикотлар жараёнида илмий муас-сасалар ва илм билан шугулланувчи олий таъ-лим даргохлари, хукуматнинг дахлдор вазирли-клари, идоралар ва албатта хусусий сектор ишти-рок этиши зарур.

Мамлакат аграр сиёсатига, аграр фанини ва умуман аграр соханинг ривожланиши билан боFл и к булган хукукий ва меъёрий хужжатлар ва шу сохадаги карорларни кайта куриб чикиш лозим.

Кишлок хужалигини илмий таъминоти тизи-мини такомиллаштириш зарурияти тармокнинг мамлакат иктисодиётида тутган урни билан бел-гиланиб, бу уз навбатида сохани ривожлантириш йуналишларини белгилаб беради; сохани илмий асосда ривожлантириш йуллари, илмий-тадкикот ишларининг устувор йуналишларини белгилаб олиш, илмий-тадкикот ишларини молиялаштириш ва тадкикот учун йуналтирилган маблаFлар сама-радорлигининг ошириш зарурияти хам вужудга келади.

Кишлок хужалигидаги муаммоларнинг ечими уз навбатида экинлар структурасини диверсификация килиш, хосилдорлик ва чорва мол-лари махсулдорлигини ошириш, махсулот сифат курсаткичини кутариш, махсулотни етиштириш, йиFиб олиш, ташиш ва саклашдаги йукотишларни камайтириш, махсулотни кайта ишлаш ва маркетинг масалаларини ривожлантириш оркали кушилган киймат яратиш билан боFлик.

Соха илмий таъминотини яхшилаш зарурияти унинг мамлакат иктисодиётидаги тутган урни, ахоли учун янги иш жойларини яратиб бериш, озик-овкат махсулотлари етиштириш хажмини ва сифатини ахоли сонини усиб бориши ва озик-овкат махсулотлари сифатига хамда турларига ошиб бораётган талабга мутаносиб равишда купайтириб бориш, хамда мулкчилик шаклла-рини ривожлантириш, махсулот етиштирувчилар уртасида ракобат мухитини яратиш билан боFлик. Бунда махсулотга булган талаб ва таклиф муво-занати хам мухим роль уйнайди, чунки бу муво-занатни бузилиши махсулот нархини пасайиб ёки кутарилиб кетишига олиб келиши мумкин. Юкорида санаб утилган барча тадбирларни амалга ошириш эса уз навбатида соха ривож-ланишнинг хукукий асосларини такомиллашти-ришни такозо килади.

Асосий натижалар.

Иктисодиётнинг бозор муносабатларига утиши эса илм-фан ютукларига булган талабнинг янада ортиб боришига олиб келмокда. Шундай экан, иктисодий ислохотларнинг янги боскичи бево-сита фан-техника ютукларини ишлаб чикаришга янада кенгрок жорий килиш ва бундан кейин ислохотларни чукурлаштиришнинг зарурлигини назарий жихатдан асослаб берилишига боFлик.

Бу борада аграр соха илмий таъминотининг хар бир йуналиши буйича илмий-тадкикот муас-сасалари бугун нафакат илмий ечими топилиши керак булган муаммолар устида, балки истикболда

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

1-жадвал. Ик,тисодий ислох,отлар шароитида к,ишлок, хужалиги илмий-тадк,ик,от ишлари самарадорлиги оширишга туе и к, булаётган

муаммолар, уларнинг келиб чик,иш сабаблари ва ечимлари1

№ Муаммолар Келиб чик,иш сабаблари Ечимлари

1 Якунланган илмий ишларни жорий килиниш коэфициентининг пастлиги; илмий ишланмага, фан-техника ютук,ларига булган талаб ва таклиф орасидаги мувозанатнинг йук,лиги. Илмий ишланмаларга, фан ва техника ютук,ларига булган талаб ва таклиф орасидаги мувозанатни йук,лиги жорий к,илиш коэфициентининг паст булишига олиб келмокда. Хозирги илмий ишланмаларнинг купчилиги мах,сулот ишлаб чик,аришни (пахта ва талла) купайтиришга к,аратилган. Асосий эътибор ишлаб чик,ариш технологиясига к,аратилмокда. Илмий-тадк,ик,от ишларининг 90 фоизи шу нарсага, жумладан 55 фоиз усимчилик сох,асида олиб борилмокда. Мах,сулот етиштиришгача ва етиштирилганидан сунги даврлар технологиясига етарлича эътибор берилмаяпди. Якунланган илмий-тадк,ик,отлар натижаларининг жорий к,илиниши даражаси 30-40 фоизни шу билан изох,лаш мумкин. АК,Шда аграр сохдцаги илмий-тадк,ик,от ишларининг 70 фоизи мах,сулот етиштиришгача ва етиштирилганидан кейинги давр технологиясини ривожлантиришга к,аратилган2. Якунланган илмий-тадк,ик,от натижалари илмий ишланма булиб, уларни амалиётга жорий этиш билан изох^анади. Аграр фанни бозор талаблари асосида молиялаштириш натижасида ривожланиши жадаллашади ва ишлаб чик,аришга берадиган к,айтими ортади.

2 Аграр фани тизимининг ва илмий-тадк,ик,от олиб бориш услуби такомиллашмаганлиги. Собик, Иттифок, давридан сак,ланиб к,олган худудий маъмурий булинишлар купрок сифат курсаткичига эмас, балки сон курсаткичларига асосланган. Мавзу танлаш, уни тасдик,лаш ва тадк,ик,от олиб бориш жараёнида юзаки ёндашишлар давом этмокда. Сон курсаткичларни биринчи уринга к,уйилиши, дех,к,онлар даромадини оширишга, атроф мухитни сак,лашга, аграр сох,а мах,сулотини х,алк,аро бозорда рак,обатбардошлигини паст булишига ва ривожланиши даражаси пасайшига олиб келмокда. Мамлакатимизда аграр сох,ани илмий асосда ривожланиши, К.ИШЛОК, хужалиги мах,сулотлари рак,обатбардошлигини ошиб бориши, фермерлар ва дех,к,онлар даромадини ошириш ах,олининг турмуш даражаси яхшиланишига олиб келади.

3 Аграр фанини бошк,ариш тизимини такомиллашмаганлиги. Аграр фани ва техника, таълим, фан-техника янгиликларини ечиш буйича маъмурий ва жойлардаги булиниш них,оятда катта. Илмий-тадк,ик,от институтлари, олий ук,ув юртлари ва ишлаб чик,ариш орасида, маъмурий ва ик,тисодий муносабатлар буйича алок,алар ботланиш йук,. Илмий-тадк,ик,от ишларида бир-бирини такрорлаш, маблатни майда мавзулар буйича булиб юбориш, сох,алар, вазирликлар ва идоралар орасидаги мувофик,лаштириш етишмаслиги мавжуд, инсон омили ва бошк,а ресурслар самарадорлигининг пастлиги инновацион ривожланиш учун тусик, булмок,да. Республикамизда илм-фан ва ишлаб чик,аришни узвий ботлаш, инсон омили ва бошк,а ресурслардан фойдаланиш,инновацион илмий ишланмаларни амалиётга жорий этиш натижасида К.ИШЛОК, хужалиги инновацион ривожланади.

1 Mya/1/incJ) TOMOHMflaH MLU/ia6 MHK,M/iraH.

2 MaHÔa: Soji Adeleja, Chris Peterson and others. Enabling Innovation in Michigan Agriculture// The MSU Land Policy Institute. January 2007. P.6.

1-жадвал. Давоми

4 Аграр сох,а илмий-тадк,ик,от тизимида илмий ходимлар етишмовчилиги. Тадк,ик,отлар курсатишича х,ар 10 минг к,ишлок,да яшаётган ах,олига 34 та К.ИШЛОК, хужалиги тармотидаги илмий ходими тутри келади. Ушбу курсаткич Япония, АК,Ш ва бошк,а давлатларда 40 тадан ортик,1. К.ИШЛОК, хужалиги илмий техник ходимларининг бошк,а сох,аларга утиб кетиши, ёшлар купрок, компьютер техникаси, биотехнология ва и^тисодий бошк,ариш тизимларига мутах,ассис булишни афзал куриши, кекса ва ёш олимлар орасидаги узилишга олиб келиши мумкин. Ушбу х,олат билан аграр фани як,ин бир неча ун йилликлар давомида тук,нашиши мумкин. Аграр сох,а олимларини илмий-тадк,ик,от ишлари якунлари буйича ратбатлантириш орк,али мавжуд илмий салох,ият юксалади ва сох,ага ёшларни жалб к,илиш имконияти кенгаяди.

5 Аграр сохдца фан-техника ривожланиш давлат дастурининг такомиллашмаганлиги. Айнан шу омил аграр сох,а буйича илмий-тадк,ик,отлар куламининг пасайишига ва фан техника ютук,ларини жорий к,илиш даражаси пасайишига сабаб булмокда. ХХ-асрнинг 80-йилларда илмий-тадк,ик,от ишларига ЯИМнинг 0,4-0,5 фоиз х,ажмида маблат ажратилган. Хозирги вак,тда к,ишлок, хужалигидаги илмий-тадк,ик,от ишларига к,ишлок, хужалиги ялпи мах,сулотининг 0,1 -0,3 фоиз х,ажмида маблат ажратилмокда, айрим йилларда бундан х,ам паст булмокда. Ривожланаётган давлатларда бу курсаткич уртача 0,4% ни ташкил к,илади. АК,Ш, Англия, Япония, Италия ва бошк,а бир к,атор ривожланган давлатларда бу курсаткич 1,6 фоиздан 2,0 фоизгача булмокда. Аграр сох,а илмий-тадк,ик,отлар олиб бориш учун лаборатория ускуналари эскирган, илмий ходимлар иш хак,и паст даражада. Булар аграр фанини ривожи ва якунланган илмий ишланмаларни жорий этишга туск,ин булмокда. Аграр фанни бозор талаблари асосида молиялаштириш натижасида фаннинг ривожланиши жадаллашади ва ишлаб чик,аришга берадиган к,айтими ортади

6 Фермерлар ва дех,к,онларнинг ишлаб чик,аришни ташкил этиш борасидаги билимлари етишмаслиги. Фермер ва дех,к,он хужаликлари маданий ва билим савиясининг пастлиги фан-техника мах,сулотига булган самарали талабни шаклланишига ва уни жорий к,илишга туск,инлик к,илмок,да. Бундай х,олат биргина фан-техника ютук,ларини амалиётга жорий к,илиш даражасини пасайтириб к,олмасдан, балки янги технологиялардан фойдаланиш самарадорлигини пасайтириш билан бир к,аторда янги технологиядан файдаланишдаги хавф-х,атарни юк,ори булишига олиб келмок,да. Аграр фанининг фундаментал ва амалий сох,аларини давлаттомонидан куллаб-к,увватлаш натижасида аграр фанни ва ишлаб чик,аришни ривожланишига мустах,кам асос яратилади.

1 Андерсон Д., Федер Г. 2007 сельскохозяйственные знания. Справочник по экономике сельского хозяйства, об. 3 (ред. Эвенсон RE, Пингали П): Амстердам, Нидерланды Elsevier Science.

аграр соханинг ривожланиши билан боFлик1 булган муаммолар устида хам кенг микёсда илмий изланишлар олиб боришлари зарур булади. Шун-дан келиб чикиб, илмий муассасалар ва олимлар-нинг илмий-тадкикот мавзуларини танлаш хамда молиялаштириш механизмини тубдан кайта куриб чикиш ва такомиллаштириш лозим булади.

Шуни хам таъкидлаш лозимки, бугунги кунда илмий изланишлар мавзуларини танлаш, тадкикот ишларини олиб бориш, унинг якуни буйича тайёр-ланган таклиф ва тавсияларни ишлаб чикаришга жорий килиш талаб даражасида эмас. Бир катор мухим муаммолар буйича тадкикот натижаси тайёр илмий ишланмаларнинг уз вактида ишлаб чикаришга жорий этилмаслиги ёки кечикиб жорий этилиши мамлакат иктисодиётига маъ-лум даражада салбий таъсир курсатмокда.

Шунингдек: биринчидан, олимларнинг вактлари бехудага сарфланиши ва хаётда ечими топилиши хамда жорий килиниши зарур булган муаммоларнинг илмий ечимларига маблаF ажра-тилиши холатлари салбий таъсир курсатилаётган булса; иккинчидан, хал килиниши долзарб хисобланган мухим муаммоларнинг ечими-нинг кечикиши эса махсулот микдори, сифати, ракобатбардошлигининг паст булиши ва сарф-харажатларнинг купайишига олиб келмокда.

Шундан келиб чикиб, иктисодий ислохотларнинг янги боскичда амалга ошири-лиши зарур булган чора-тадбирлар, шунингдек, эришилиши кузда тутилган натижалар тизими-нинг назарий асосларини ишлаб чикиш аграр иктисодчи олимларнинг олдида турган энг асо-сий вазифалардан бири булиши керак.

Иккинчи мухим масала, бундан кейинги ривожланиш илFор техника ва технологиялар, юкори хосилдор навлар ва махсулдор чорва молларининг зотларини яратиш хамда амалиётга жорий килишни кенг микёсда йулга куйиш билан боFлик. Шуни таъкидлаш лозимки, иктисодий ислохотларнинг утган боскичлари институци-онал, ташкилий ва хукукий масалалар билан боFл и к булганлиги сабабли бу илмий ишланма-ларни амалиётга жорий этиш жараёнлари катта маблаFларни сарфланиши билан боFлик булмади. Жорий килиниши лозим булган чора-тадбирлар эса албатта, инвестиция ва инновация жараёнлари билан боFлик булади.

Бизнинг фикримизча энг аввало илмий ишланмаларни маблаF билан таъминлаш, илмий изланишлар куламини кенгайтириш ва илмий

ишланмалар буйича буюртмачиларни аниклаш лозим булади. Маълумки, собик Иттифок дав-рида хам, иктисодий ислохотларнинг бошланиш боскичларида илмий изланишлар асосан давлат бюджетидан молиялаштирилиб келинди. Сунгги йилларда эса илмий изланишларни молиялаштириш боскичма-боскич шартнома ва тендер асо-сида олиб боришга утилмокда. Аммо, бу механизм хозирча туFри, илмий-амалий асосланган йулга куйилди деб булмайди.

Шуни хам таъкидлаш лозимки, сунгги йилларда республика бюджети хисобидан молиялаштириш хажми камайиб боришига карамасдан, бу камайиш бошка манбалар оркали молиялаш билан тулдирилиб борилаётгани йук. Бу холат айникса фундаментал изланишлар куламининг кискаришига ва, аксинча, бу сохада олиб бори-лаётган илмий ишларга ажратилаётган маблаFнинг камайиши эса олимларнинг бошка сохаларга утиб кетишига сабаб булмокда.

Юкоридаги холатга мутаносиб равишда ама-лий илмий изланишлар буйича якунланган ишлар-нинг жорий килиниши хам сустлашгани ва бу борада амалдаги механизм етарли даражада ишламаётгани хам кузга ташланмокда.

Мамлакат аграр сохасида олиб борилаётган иктисодий ислохотлар соха илмий таъминотини хам тубдан кайта куриб чикишни талаб килмокда. Маълумки, собик тузумдан колган илмий ишланмаларни молиялаштириш ва жорий килиш хозирги давр шароитида узини окламаяпти. Чунки, аввалги тизимда илмий изланишлар асосан давлат бюджетидан молиялаштириб келин-ган ва илмий ишланмани амалиётга жорий этиш механизмининг такомиллашмаганлиги сабабли куплаб якунланган илмий ишланмалар йиллар давомида жорий килинмаслиги уларнинг дол-зарблигини йукотиш ёки вакт утиши билан керак булмай колиши холлари учраб турар эди. Бундан ташкари, илмий ишланмаларнинг муаллиф-лари уз махсулотларини амалиётга жорий этиш-дан моддий манфаатдор эмаслиги учун хам, улар бу масалага етарлича эътибор бермас эдилар. Илмий ишланмаларнинг амалиётга жорий этилиши, асосан муаллифнинг эълон килинган (жур-налларда, монография шаклида ёки газеталарда) илмий маколалари билан бахоланиб келинган.

Иктисодиётни эркинлаштириш бозор муноса-батларига утиш жараёнида илмий ишланмалар хам товар махсулотига айланиб бориб, у албатта сотилиши ва сотиб олиниши керак. Илмий ишлан-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

маларнинг товар махсулотига айланишининг саба-бларидан бири - бу мулкчилик ва хужалик юри-тишнинг нодавлат шаклларининг ривожланиши билан боFликlлиги. Собик режали тизимда илмий ишланмадан фойдаланувчилар асосан давлат таш-килотлари булганлиги сабабли улар бу ишланмадан бепул фойдаланишга хакли эдилар. Чунки илмий махсулотни буюртмачиси ва молиялашти-рувчиси якка хоким орган -давлат булиб келган. Хозирги утиш даврида эса илмий ишланмаларни инновацион лойи,аларни кредитлаш оркали молиялаштириш ва сотиб олиш мумкин. Бундай тажриба дунёнинг куплаб давлатларида, айникса ривожланган мамлакатларида кенг кулланилиб келинади.

Маълумки, илмий янгиликлар, айникса янги техника ва технология яратишдаги айрим илмий ишланмалар йиллар давомида амалиётга жорий килинмайди: биринчидан, илмий ишланмалар-нинг баъзи бирларини чет эл инвесторлари сотиб оладилар; иккинчидан, умуман вак,т утиши билан узининг долзарблигини йукотиши хисобига фой-даланилмай колади.

Иккала ,олатда хам: бир томондан, ушбу илмий ишланма устида йиллар давомида изла-ниш олиб борган олим ёки илмий жамоа хам мод-дий, хам маънавий зарар курса; иккинчи томондан, давлат, жамият хам маълум бир муаммо уз ечимини топмагани учун муайян зарар куради.

Албатта, бундай илмий ишланмаларни давлат ёки шу со,ага тааллукли булган корхона сотиб олиши мумкин. Аммо, бу ерда хам узига хос тусиклар мавжуд. Жумладан, ушбу илмий ишланма маълум со,а ёки аник бир корхона учун зарур ва асосан ишлаб чикариш корхона-лари нодавлат секторида булганлиги сабабли давлат органлари буни сотиб олишни хохламайдилар ёки шунчаки эътибор бермайдилар. Ушбу илмий ишланма зарур булган корхона эса, биринчидан, илмий ишланмадан олинадиган фойдага ишончи булмаслиги; иккинчидан, маблаFи булмаслиги; учинчидан, собик тузумда илмий ишланмаларни бепул олишга урганиб колинганлиги ва шу кайфи-ятнинг давом этаётганлиги сабабли у сотиб олин-майди.

Бизнинг фикримизча, илмий ма,сулотлардан фойдаланувчилар асосан хусусий ва нодавлат корхоналари булганлиги сабабли улар тайёр илмий ма,сулотларни сотиб олишлари керак.

Шу жараёнда, илмий ишланмани амалиётга жорий этилишни чоп килинган маколалар ёки

маъруза килинган семинарлар билан белгила-ниши хам кайта куриб чикилиши керак. Чунки, муаллиф чоп килинган маколаларида эришил-ган илмий ишланмани ва ундан олиниши мумкин булган фойдани батафсил ёритишга харакат килади. Бундан нодавлат шаклдаги ёки шах-сий корхоналар тула фойдаланишлари, амалиётга жорий килиб, яхшигина фойда олиши мумкин. Аммо, улар илмий ишланмалар учун маблаF ажратмасдан ёки тайёр илмий ишланмаларга х,ак, туламасдан фойдаланишлари бозор муносабат-ларига туFри келмайди.

Маълумки, бугунги кунда кишлок хужалиги ма,сулотларини етиштирувчи фермер хужаликлари, усимликларнинг янги навлари, янги технология ёки янги турдаги машина ва механизм-лар, химикатлар, умуман кишлок хужалигига сервис хизмати курсатувчи корхоналарнинг турлари ва сони купайиб бормокда. Улар ,ам фан-техника ютукларидан тулалигича фойдаланмокдалар. Аммо, бу турдаги корхоналарнинг барчаси аграр со,ада олиб борилаётган илмий тадкикотларни ривожланишига, илмий изланишларни кенгрок ташкил килинишида етарлича иштирок этмаяп-дилар.

Ушбу институционал узгариш пировард нати-жада илмий муассаса ва олимларни бевосита тармок ишлаб чикаришининг талабидан келиб чиккан ,олда илмий изланишлар мавзуларини танлаш ва илмий ишланмаларни кайси худудда ёки со,ада жорий этилинишини олдиндан белги-лаб олиш, шунингдек, кишлок хужалиги ва озик-овкат таъминоти илмий ишлаб-чикариш маркази худудий булимларининг ташкил булиши фан ва технология ютуклари хамда илмий ишланмала-рини ишлаб чикаришга янада якинлаштириш имконияти яратилди.

Хулоса ва таклифлар.

Олиб борилган тадкикотлар натижасида куйидаги асосланган хулоса ишлаб чикилди.

Бугунги кунда аграр со,а илмий таъминоти ва уни молиялаштириш тизими етарлича тако-миллашмаган булиб, бу илмий ма,сулотларга нарх белгилашнинг услубий асосларининг ишлаб чикилмаганлигида хамда кишлок хужалигида илмий янгиликлар ва инновацион лойи,аларни жорий этишнинг ноанаънавий усулларини талаб даражасида ривожланмаганлигида намоён булмокда.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

Аграр фанини молиялаштириш тизимини тако-миллаштиришга к,аратилган куйидаги амалий тав-сия ишлаб чикилган.

Республикада кишлок хужалик махсулотлари етиштириш билан хозирги пайтда асосан икки тоифадаги хужалик юритиш субъектлари, яъни фермер ва дехкон хужаликлари шуFулланмокда.

Шу боисдан фикримизча, кишлок хужалиги махсулотлари етиштирувчи мазкур хужалик субъ-ектларини илмий-тадкикот жараёнларини таш-кил килиш, устувор инновацион мавзулар танлаш,

илмий ишланма ва амалий натижаларни ишлаб чикаришга жорий этиш йуналишларига фаол жалб этиш механизми ва чора-тадбирларини ишлаб чикишни так,озо этади. Махсулот етишти-рувчиларни кишлок, хужалигида илмий-тадк,ик,от ишларини олиб бориш, уларни молиялаштириш ва якунланган тадкикот натижаларини жорий килиш жараёнларига кенг жалб килиш оркали аграр сохрани баркарор ривожлантириш имко-нияти ортади.

AgaÔMëT^ap pyuxaTM:

1. Y36eKucToH Pecny6.nuKacu npe3MAeHTMHUHr 2019 Mim 17 uroHflam. "2019-2023 Mm^napfla Mip3o Y^yf6eK HOMMflaru Y36eKucToH Mu^nuM yH/BepcuTeTiga ïa^a6 WK,opu 6ynraH Ma.naKa.nM Ka.gp.nap TaMëp.naw tubmmmhm Ty6gaH TaKoMiMn-nawTupuw Ba immmm ca.noxMflTHM pMBoxnaHTii-pi/m 4opa-Tag6up^apu TyFpucima"m nK-4358-coH.rni Kapopii. - https://lex.uz/docs/4380624 p.neKTpoH MaH6a. 2020 Mum 7 MapTga MypoxaaT эт^mгaн).

2. Baxa6oB A.B. XopixiM MHBecTi^iifl.nap. - TomKeHT: Mo^ia, YK,yB K,y.onaHMa, 2010. -7 6.

3. Babadjanov A.M. Effective use of scientific cum technologically achievements and financing innovative projects in the agricultural sphere. X:"Agricultural Sciences", -USA.: Vol. 2, No.1, 28-33 (2011).

4. Ba6agxaHoB A.M. Pa3BMTie npoM3BogcTBa HayKoëMKix npogyKuiM m ucno^b3oBaHie Hay^-Hbix i/geM B arpapHoM ceKTope Y36eKiicTaHa. X: "Mннoвaцмoннoe pa3BMTiie экoнoммкм poc-cmm" - Omck: M3flaTe^bcTBo OMrTY (Omck, 16 Hoa6pa 2012r.) 26-29 c.

5. Babadjanov A.M. Agricultural research for development: investing in Uzbekistan's future. X: "Agricultural Sciences", -USA.: Vol. 4, No.2, 62-65 (2013).

6. AHgepcoH fl., Oegep r. 2007 ce.nbcKoxo3fltfcTBeHHbie 3HaHia. B CnpaBo^HMK no BKoHoMUKe ce^bcKoro xo3aMcTBa, o6. 3 (peg. Эвeнcoн RE, niHra^u n): AMcTepgaM, Huflep-naHflbi Elsevier Science.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2020, 1(133)

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.