CC BY
39ISHLAB CHIQARISH DIVERSIFIKATSIYASINING IQTISODIY SAMARADORLIGINI BAHOLASH
Kurbanova Raxima Jamshedovna
SamISI Real iqtisodiyot kafedrasi dotsenti, PhD Xakimov Sardor Shavkatjonovich
SamISI magistri Xakimov Damir Ulug'bekovich
SamISI talabasi
Annotatsiya. Mazkur maqolada muallif tomonidan ishlab chiqarish diversifikatsiyasining iqtisodiy samaradorligini baholash yo'llari bo'yicha fikr-mulohazalar keltirilgan. Qolaversa, korxonalar faoliyatini samaradorligini oshirish bo'yicha ilmiy-amaliy taklif va tavsiyalar ishlab chiqilgan.
Kalit so'zlar: korxona, ishlab chiqarish, innovatsiya, samaradorlik.
Abstract. In this article, the author presents opinions on ways to evaluate the economic efficiency of production diversification. In addition, scientific-practical proposals and recommendations were developed to improve the efficiency of enterprises.
Key words: enterprise, production, innovation, efficiency.
Insonning oliy maqsadi yaxshi yashash, lekin havodan tashqari hamma narsa chegaralangan. Ulardan ratsional foydalanish doimo inson ongi oldiga ko'pgina siyosiy, iqtisodiy, texnikaviy, texnologik, ekologik va hokazo muammolami qo'yadi. Bu muammolar yakka insondan tortib, korxona, firma, ulaming birlashmalari, umuman regionda iqtisodiyoti miqyosiga taalluqlidir. Shuning asosida, xo'jalik yuritish, uni boshqarish to'g'risida insoniyat doimo fikr yuritib, bilimlar tizimini yaratib kelgan. Fan - bu insoniyat tarixida to'plangan tabiat, jamiyat va fikrlash to'g'risidagi bilimlar tizimidir. Shu bilimlar asosida insoniyat tabiat sirlarini, jamiyat mummolarini ichiga kiradi, o'rganadi va o'z hayotiga moslashtiradi.
Korxona - ijtimoiy ishlab chiqarishning bosh bo'g'ini bo'lib, unda ilmiy iqtisodiyotning asosiy iqtisodiy masalalari hal etiladi. Mahsulotlar yaratish va xizmatlar ko'rsatish muayyan texnologik jarayonlar, mehnat qurollari materiallari, odamlaming bilimi va ko'nikmalari ijtimoiy mehnat taqsimoti va kooperatsiyalashga asoslangan holda mustaqil amalga oshiriladigan tizimga aytiladi.
Korxona ish o'rinlarini beradi, ish haqi toMaydi, soliqlar to'lash yo'li bilan davlat va ijtimoiy dasturlami amalga oshirishda qatnashadi. Aynan korxonada mahsulot ishlab chiqarish jarayonlari va ishchini ishlab chiqarish vositalari bilan o'zaro aloqasi amalga oshiriladi. Korxona o'z faoliyatini o'zi boshqaradi, ishlab chiqarilgan mahsulotni olingan sof foydani soliq va boshqa toMovlami to'lagandan so'ng qolgan qismini tasarruf etadi. Korxonalarda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar hajmi va assortimenti, xilma-xilligi, xomashyo yetkazib beruvchilar va xaridorlar
baholarni shakllantirish, resurslardan tejamli foydalanish, kadrlarni qo'llash, yuqori unumli texnika va texnologiyadan foydalanish masalalari hal etiladi.
Korxona faoliyatining samaradorligi ishlab chiqarishni quyidagicha tashkil etish shakllariga ega:
1. Konsentratsiyalash, bir joyga jamlash;
2. Ixtisoslashtirish;
3. Kooperatsiyalash;
4. Ishlab chiqarishni murakkablashtirish kabi usullardan foydalanishga bog'liq Ishlab chiqarish samaradorligi — korxona miqyosida iqtisodiy faoliyat,
iqtisodiy dasturlar va tadbirlarning foydali natijalar berishi, olingan iqtisodiy samaraning muayyan qiymatga ega bo'lgan resurslarni qo'llagan holda eng yuqori ishlab chiqarish hajmiga erishishga sabab bo'lgan ishlab chiqarish omillari, resurslar sarflariga nisbati bilan tavsiflanadi. Ishlab chiqarish samaradorligi korxona faoliyatining yakuniy natijasini ko'rsatadi. Miqdoriy jihatdan ishlab chiqarish samaradorligini mahsulot ishlab chiqarish uchun sarf qilingan mehnat miqdori bilan o'lchash mumkin, lekin mehnat sarfini aniq o'lchash ancha qiyin. Shu sababli, ishlab chiqarish samaradorligi mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligi; ishlab chiqarish vositalaridan va kapitaldan foydalanish samaradorligi ko'rsatkichlari bilan aniqlanadi.
Korxonalarda ishlab chiqarish samaradorligining umumlashgan ko'rsatkichi tovar ishlab chiqarish sur'atlarining o'sishi hisoblanadi, undan tashqari puldagi harajatlar birligiga to'g'ri keladigan mahsulot hajmi, balans foydaning asosiy va aylanma fondlar yigindisiga nisbati, to'la tannarx ko'rsatkichlari muhim ahamiyatga ega. Mehnat unumdorligining o'sishi sur'atlari, mehnatni tejash va mahsulot hajmi o'sishida mehnat unumdorligi hissasi kabi ko'rsatkichlardan ham foydalaniladi. Ishlab chiqarish samaradorligi texnik samaradorlik (ishlab chiqarish hajmi), iqtisodiy samaradorlik (mehnat unumdorligi, mehnat resurslari, asosiy fondlar, aylanma resurslar), ijtimoiy samaradorlik (moddiy resurslar, foyda) hisobiga shakllanadi. Ishlab chiqarish samaradorligini hisoblashdan maqsad samaradorlikka nimalar hisobiga erishilganini aniqlash va yana qanday omillar evaziga uni oshirish mumkinligini belgilashdan iborat.
Iqtisodiy samaradorlik - samaradorligini o'lchovi iqtisodiy tizimi, korxona ishlatiladigan. Bu parametr uchun asosiy mezon shaxsning rivojlanishi, jumladan, jamiyatning ehtiyojlarini, qondirish darajasi hisoblanadi.
tadbirlarning iqtisodiy samaradorligi korxonaning iqtisodiy va ishlab chiqarish faoliyati optimallashtirish va fizibilite uchun amalga. Bu sizga ko'proq to'liq viloyatlar va iqtisodiyotning turli tarmoqlari o'rtasida ularni almashish, mavjud resurslarni foydalanish imkonini beradi. Iqtisodiy samaradorlik - jarayoniga jalb barcha kompaniyalar samaradorligini iborat ishlab chiqarish, xarakterli hisoblanadi. O'z navbatida, bu ko'rsatkich chiqishi soniga asoslangan aniqlanadi, shuningdek, buning uchun sarf kapital.
Ishlab chiqarish samaradorligi ijtimoiy samaradorlikka nisbatan birlamchi hisoblanadi: iqtisodiy yutuqlar korxonaning ijtimoiy muammolarini hal qilishga
yordamlashadi. Masalan, foydaning o'sishi, jamg'armalarning ortishi korxonaga ijtimoiy vazifalar doirasini kengaytirish va ularni hal qilish imkonini beradi.Biroq samaradorlik va uning asosiy ko'rsatkichi - foyda (daromad) o'z-o'zidan, avtomatik ravishda yuzaga kelmaydi. Turli korxonalarda samaradorlikka erishish uchun mavjud ishlab chiqarish quvvatlari va boshqa xususiyatlardan kelib chiqqan holda, turli vosita va yo'llardan foydalaniladi. Bunda vaqt omili, ya'ni samaradorlikka qisqa yoki uzoq muddatlarda erishishni mo'ljallash, asosiy rollardan birini o'ynaydi. Masalan, korxona olayotgan foydasini qisqa vaqt mobaynida mahsulot sifatini yaxshilashni mablag' bilan ta'minlash, ishlab chiqarishni qayta qurollantirish va modernizasiya qilish, xodimlar malakasini oshirishga ajratilayotgan mablag'larni kamaytirish yo'li bilan ko'paytirishi mumkin. Uzoq muddatli rejalarda esa bu, foydaning kamayishiga va hattoki korxonaning bozordagi o'rnini yo'qotishi natijasida bankrotga uchrashiga olib kelishi mumkin.
Yuqorida aytilganlardan kelib chiqadiki, samara va samaradorlik qotib qolgan kategoriyalar qatoriga kirmaydi hamda faqatgina pul ko'rinishida o'lchanmaydi. Samaradorlik va sifatli mehnat tufayli korxona birinchidan, o'zining iqtisodiy barqarorligi va bozordagi raqobatchilikka bardosh berishini ta'minlaydi, ikkinchidan, o'z imidjini yaxshilaydi va hamkorlar bilan aloqalarini mustahkamlaydi, uchinchidan, xodimlarning iqtisodiy va ijtimoiy ahvolini yaxshilaydi. Demak, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish yo'llarini qidirish, xarajat va natijalarni to'g'ri solishtirish, mulkchilik shakli, qaysi tarmoqqa tegishliligi, hududiy joylashishi va faoliyat turidan qat'i nazar, har bir korxona uchun muhim vazifa hisoblanadi.
Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish - korxona rahbariyatining doimiy vazifasidir. Bu vazifani yechish amaliyotda quyidagi omillar bilan bog'liq bo'ladi:
• bozor talablariga javob beruvchi yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarishda eng kam xarajatlar bilan ishlab chiqarishning maksimal hajmini ta'minlovchi, optimal ishlab chiqarish jarayonini tanlash;
• iste'molchilar talabini qondirishga yo'naltirilgan mahsulotni sotish va yuqori daromad (foyda) olish;
• aylanma vositalarni tejash imkoniyatini yaratuvchi optimal ishlab chiqarish zahiralarini yaratish.
Samaradorlikni oshirish omillarining yuqorida sanab o'tilgan har biri, faoliyat yuritishning turli shakl va ko'rinishlari yordamida, ishlab chiqarish samaradorligi asosida yotuvchi xarajatlar va resurslarning o'zaro aloqasini inobatga olgan holda amalga oshiriladi.
Ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligini baholash va tahlil qilish uchun tabaqalashtirilgan va umumlashtiruvchi ko'rsatkichlar qo'llaniladi. Har qanday turdagi xarajatlar va resurslardan foydalanish samaradorligi tabaqalashtirilgan samaradorlik ko'rsatkichlari tizimida ifodalanadi. Bularga quyidagilar kiradi: mehnat unumdorligi yoki mehnat intensivligi, moddiy mahsuldorlik yoki mahsulotlarning moddiy intensivligi, kapital unumdorligi yoki kapital zichligi, kapital unumdorligi yoki kapital zichligi. Differensiyalangan samaradorlik ko'rsatkichlari ishlab chiqarishning
ma'lum turdagi xarajatlar yoki resurslarga nisbati yoki aksincha - xarajatlar yoki resurslarning ishlab chiqarish hajmiga nisbati sifatida hisoblanadi.
Ijtimoiy ishlab chiqarish iqtisodiy samaradorligining asosiy umumlashtiruvchi mezoni ijtimoiy mehnat unumdorligi darajasidir.
Ijtimoiy mehnat unumdorligi ishlab chiqarilgan mahsulot nisbati bilan o'lchanadi milliy daromad uchun o'rtacha aholi moddiy ishlab chiqarish tarmoqlarida ishlaydigan ishchilar:
Ptot = ND / hm
Ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligining ko'rsatkichlaridan biri mahsulotning mehnat zichligi - tirik mehnat unumdorligining o'zaro nisbati moddiy ishlab chiqarish sohasida sarflangan mehnat miqdorining mahsulotning umumiy hajmiga nisbati sifatida aniqlanadi:
T - moddiy ishlab chiqarish sohasida sarflangan mehnat miqdori;
Q - ishlab chiqarilgan mahsulotlarning umumiy hajmi (odatda yalpi mahsulot).
Eng muhim ko'rsatkichlar nuqtai nazaridan yakuniy natijalar va umumiy ishlab chiqarish samaradorligi bozor iqtisodiyoti foyda va rentabellik (rentabellik). Rentabellikni boshqarish (rejalashtirish, asoslash va tahlil-nazorat) markazda iqtisodiy faoliyat bozorda faoliyat yurituvchi korxonalar. Daromadlilik darajasi birinchi navbatda foyda miqdori va sarflangan xarajatlar va resurslar miqdoriga bog'liq. Bozor sharoitida foyda korxonada ishlab chiqarishning yakuniy maqsadi va harakatlantiruvchi motividir. Daromad ko'rsatkichiga optimal qo'shimcha, boshqa narsalar qatori, tannarxni pasaytirish orqali olingan foydaning o'sishining solishtirma og'irligini taqsimlash bo'ladi. Yana shuni ta'kidlash kerakki, sivilizatsiyalashgan bozor munosabatlari shakllanar ekan, korxona foydani ko'paytirishning faqat bir yo'li - mahsulot hajmini oshirish, uni ishlab chiqarish tannarxini pasaytirish imkoniyatiga ega bo'ladi.
Foyda miqdorini baholashda yalpi (balans) foyda, mahsulotni sotishdan olingan foyda va sof (baholangan) foyda farqlanadi.
Yalpi (balans) foyda butun ishlab chiqarish natijalari asosida aniqlanadi iqtisodiy faoliyat asosiy faoliyat turi mahsulotlarini sotishdan olingan foydaning algebraik yig'indisi sifatida daromadlar va xarajatlar balansi asosida; boshqa tovarlar va xizmatlarni, yordamchi qishloq xo'jaligi mahsulotlarini sotishdan, ortiqcha tovar-moddiy boyliklarni sotishdan, shuningdek nosanoat xarakterdagi ishlar va xizmatlarni sotishdan (transport vositalari, yog'och kesish, elektr energiyasini sotish va boshqalar) olingan foyda (zarar). ); sotishdan tashqari operatsiyalardan olingan foyda (zarar) - jarimalar, penyalar, jarimalar, umidsiz qarzlarni hisobdan chiqarishdan ko'rilgan zararlar, tabiiy ofatlar va boshqalar; qimmatli qog'ozlarni (aksiyalarni, obligatsiyalarni) sotishdan olingan daromadlar.
Mahsulotlarni sotishdan olingan foyda qiymat o'rtasidagi farq sifatida hisoblanadi sotilgan mahsulotlar joriy ulgurji narxlarda va tannarxga kiritilgan uni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari. Korxona ixtiyorida qolgan sof (hisoblangan) foyda balans foydasi yoki sotishdan olingan foyda minus ijara, soliqlar va uzoq muddatli kredit bo'yicha foizlar o'rtasidagi farq sifatida aniqlanadi. Korxona ishlab
chiqarish-xo'jalik faoliyatining iqtisodiy samaradorligining kompleks, integral ko'rsatkichi rentabellikdir.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
1. "2017-2021 yillarda O'zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo'nalishi bo'yicha HARAKATLAR STRATEGIYASI" to'g'risidagi O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947 sonli Farmoni.
2. Berkinov B.B., M.A.Aynaqulov. "Kichik tadbirkorlik korxonalarining yirik korxonalar bilan ishlab chiqarish kooperatsiyasi " Jizzax.: 2004-114 b.
3. Айнакулов М.А., Абдухамидов Э.М.Нормативно-правовая база интеграционных отношений хозяйствующих субъектов. //«Молодой ученый». Международный научный журнал. Спецвыпуск Джизакский политехнический институт. 2016. № 7.2 (111.2) С. 48-50.
4. R.A.Brealey, S.C.Myers, F.Allen "Principles of Corporate Finance*, 11th Global Edition. 1341 p. 65-p. 53 Чеботарь Ю.М. Корпоративные финансы и корпоративный контроль: монография /— М.: Автономная некоммерческая организация «Академия менеджмента и бизнес-администрирования», 2016 — 250 с., С. 8.
5. G20/OECD Principles of Corporate Governance. OECD 2015. https://www.oecd.org/daf/- ca/Corporate-Governance-Principles-BNG.pdf
6. Pierre Vernimmen, Pascal Quiry, Maurizio Dallocchio, Yann Le Fur, Antonio Salvi. Corporate Finance: Theory and Practice. Copyright. 2005 John Wiley & Sons Ltd, The Atrium, Southern Gate, Chichester, West Sussex P019 8SQ, England. 1032 p., 29th page.
