Научная статья на тему 'ИШЛAБ ЧИқAРИШ КОРХОНAЛAРИНИНГ AТМОСФЕРAГA ТAШЛAНAЁТГAН ЧИқИНДИЛAР МИқДОРИ ВA УЛAРНИ ОЛДИНИ ОЛИШ ЙЎЛЛAРИ'

ИШЛAБ ЧИқAРИШ КОРХОНAЛAРИНИНГ AТМОСФЕРAГA ТAШЛAНAЁТГAН ЧИқИНДИЛAР МИқДОРИ ВA УЛAРНИ ОЛДИНИ ОЛИШ ЙЎЛЛAРИ Текст научной статьи по специальности «Энергетика и рациональное природопользование»

CC BY
179
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
АТМОСФЕРА / ТАБИАТ / КОРХОНАЛАР / ПОЛИМЕР МОДДАЛАР / ИШЛАБ ЧИқАРИШ / ИФЛОСЛАНИШ / қАЙТА ИШЛАШ / УЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ / ОРГАНИК КИСЛОТАЛАР

Аннотация научной статьи по энергетике и рациональному природопользованию, автор научной работы — Мирсоатова Р.Ж., Исроилова М.Т.

Ишлаб чиқариш корхоналарининг атроф муҳитга ташланаётган чиқиндилар миқдорини ўрганиш. Полимер моддаларининг табиатга ташланиши ҳамда олдини олиш йўллари.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ИШЛAБ ЧИқAРИШ КОРХОНAЛAРИНИНГ AТМОСФЕРAГA ТAШЛAНAЁТГAН ЧИқИНДИЛAР МИқДОРИ ВA УЛAРНИ ОЛДИНИ ОЛИШ ЙЎЛЛAРИ»

УДК 62

Р.Ж. Мирсоатова, М. Т. Исроилова

ИШЛАБ ЧЩАРИШ КОРХОНАЛАРИНИНГ АТМОСФЕРАГА ТАШЛАНАЁТГАН ЧЩИНДИЛАР МИКДОРИ ВА УЛАРНИ ОЛДИНИ ОЛИШ ЙУЛЛАРИ

Ишлаб чицариш корхоналарининг атроф мууитга ташланаётган чициндилар мицдорини урганиш. Полимер моддаларининг табиатга ташланиши уамда олдини олиш йуллари.

Калит сузи: атмосфера, табиат, корхоналар, полимер моддалар, ишлаб чицариш, ифлосланиш, цайта ишлаш, улардан фойдаланиш, органик кислоталар.

Фан ва техниканинг ривожланиши ва янги технологияларнинг ишлаб чикаришда кенг жорий эти-лиши натижасида инсоннинг табиатга курсатилаетган таъсири (антропоген таъсир) жадаллашиб бормокда. Инсон ва табиат орасидаги узаро муносабатлар мураккаблашиб, ушбу таъсир табиий омиллар билан киёсланадиган даражага етди. Шунинг учун атроф мухитни мухофаза килиш хозирги даврнинг энг долзарб муаммоларидан хисобланади. Биосферада антропоген таъсир килиш шу даражага бориб етдики, ер юзида хам табиий узгаришлар руй бериб, баъзи минтакаларда хаёт кечириш амри махол булиб колди. Атроф-мухитни мухофаза килиш, табиий ресурслардан тежамкорона ва окилона фойдаланиш, чикиндисиз ва кам чикиндили технологияларни ишлаб чикариш корхоналарида кенг жорий этиш каби масалалар энг мухим ва уз ечимини кутаётган умумдавлат вазифаларига киради. Республикамиз ва хусусан, вилоятимиз микё-сида жиддий ва кескин экологик вазиятларни вужудга келишининг асосий сабаби ишлаб чикариш усиш суръатларининг табиатни мухофаза килиш тадбирларини амалга ошириш суръатлардан бир неча маротаба юкорилигидадир.

Хозирги кунда ишлаб чикариш корхоналарида энг куп ташланаётган чикиндилардан бири пласмас-салардир. Маълумки, полимерлар - бу табиий ёки синтетик юкори молекуляр бирикмалардан ташкил топтан моддалардир. Полимерлар махсулот (пленка, тола, кувур, найча ва бошкалар) олиш учун "тоза" хо-латда кам ишлатилади, чунки уларнинг иссикликка чидамлилиги паст, мустахкамлиги металлар ва улар-нинг котишмаларининг мустахкамлигига нисбатан анча кичик, ултрабинафша нурлари таъсирида муртла-шиб тез парчаланиб кетади. Шунинг учун иссикхоналарда ишлатиладиган ПЭ пленкаларининг кулланиш муддати 1-1,5 йилдан ошмайди. Полимерларнинг ушбу камчиликларини тузатиш, физик ва кимёвий хосса-ларини яхшилаш ва махсулот нархини пасайтириш учун таркибига бошка турдаги моддалар киритилади. Бундай материалларга пластмассалар дейилади. Пластмасса ишлаб чикариш жараёнида реакторлар, моно-мерлар ва органик эритувчилар сакланадиган омборхоналар атроф-мухитни ифлослантирувчи асосий объ-ектлар хисобланади. Бундан ташкари, вискоза ипагини ишлаб чикаришда углерод ва олтингугуртнинг во-дородли бирикмалари ажралиб чикади. Сунъий ипакнинг куритиш жараёнида турли хил углеводородлар хосил булади. Бир тонна вискоза ипаги ишлаб чикаришда 27,5 кг олтингугурт углероди (CS2) ва 3 кг водород сулфиди (Н2S) ажралиб чикади. Бир тонна найлон толаси ишлаб чикаришда 3,5 кг углеводород ва 7,5 кг ёг буглари ажралиб чикади. Пластмасса ишлаб чикариш жараёнида фенол, амин, юмшатгичлар, кимёвий реакцияларни жадаллаштирувчи моддалар (катализаторлар), эфир мойлари, органик кислоталар ва х.к ажралиб чикади. Синтетик каучук ишлаб чикаришда атмосфера хавосига учувчан мономерлар ва эри-тувчи моддалар ажралиб чикиб, атроф-мухитни ифлослантиради. Шуни алохида таъкидлаш лозимки, кат-тик пластмасса махсулотлари оддий хона хароратида зарарли эмас. Аммо уларга ишлов бериш жараёнида у ёки бу захарли моддалар ажралиб чикади. Пластмасса махсулотларининг тизими ва таркибига караб уларнинг суюкланиш хароратлари хам бир-биридан фарк килади. Масалан, полиэтилен (ПЭ) 120- 135°С да, полипропилен (ПП) 160-172°С да, полиформалдегид (ПФ) 173-180°С да суюкланади, яъни каттик хо-латидан суюлма холатига утади. Мана шу холатда махсулот таркибидан захарли газ ва буглар ажралиб чикиши мумкин. Куйидаги жадвалда пластмасса ишлаб чикариш цехларида захарли моддаларнинг рухсат этилган чегаравий концентрациялари (РЭЧК) келтирилган.

© Р.Ж. Мирсоатова, М.Т. Исроилова, 2021.

ISSN 2223-4047

Вестник магистратуры. 2021. № 1-1(112)

№ Моддалар РЭЧК, мг/м3 № Моддалар РЭЧК,мг/м3

1 Калай 0,015 11 Хлорли винил 5

2 Синил кислотаси 0,3 12 Дихлорэтан 10

3 Изоцианатлар 0,5 13 Капролактам 10

4 Гексаметилендиамин 1 14 Фурфурол 10

5 Формалдегид 1 15 Аммиак 20

6 Фтал ангидрид 1 16 Бензол 20

7 Хлор 1 17 Хлорли винил 30

8 Стирол 5 18 Ацетон 200

9 Уксус кислотаси 5 19 Бензин 300

10 Фенол 5 20 Этил спирти 1000

Шуни алохида таъкидлаш керакки, каттик пластмассалар ва эритувчисиз суюк катронлар уз-узидан ёнмайди, улар факат юкори хароратлар таъсирида н ёниши мумкин. Реактопластлар, фторопластлар, по-ливинилхлорид утда ёнади, аммо алангани узоклаштирганда учиб колади. Термопластлар гурухига мансуб булган полимер материаллари ёнувчан материаллардир. Целлулоид ва нитроцеллюлоза этроли нихоятда тез ёнади. Уларнинг катта (50 кг дан юкори) микдорини ёндирганда портлаш хосил булиши мумкин. Fовак полиуретан ёнганда синил кислотаси ва полуилендиизоциоанатларнинг захарли буглари хосил булади ва уларнинг микдори РЭЧК сидан унлаб ва юзлаб маротаба ошиб кетиши мумкин. 1кг говак полиуретан ёнганда 0,324 - 4,075 г/соат полуилендиизоционат ва 0,538 - 4,320 г/соат синил кислотасининг буглари хосил булади.

Пластмасса чикиндилари ва уларга кайта ишлов бериш усуллари. Пластмасса махсулотлари ишлаб чикариш максадида пресслаш, босим остида колипларга куйиш, экструзиялаш ва бошка ишлов бериш усуллари, саноатнинг купгина тармокларида кенг кулланилади. Полимер материалларига ишлов бериш жараёнида карийб 20 хил бузук ёки ишга яроксиз махсулотлар хосил булади. Чикиндиларнинг умумий микдори дастлабки хомашёнинг массасига нисбатан турли махсулотлар учун 5% дан 25% гача ташкил этиши мумкин. Масалан, пойафзалларни устки кисми учун кулланиладиган полимер материалларининг микдори уларнинг навига ва бичиш технологиясига караб 69-87% ташкил этади холос. Материалларнинг колган микдори (13-31%) чикинди булиб колади.

Ишлаб чикаришда бузук, ишга яроксиз полимер махсулотларнинг пайдо булиш сабаблари, уларнинг асосий турлари ва микдори куйидагилардан иборат.

1. Олинадиган пластмасса махсулотига шакл берувчи колип тозаланмаган булса, ёки полимер хом-ашёсининг намлик даражаси юкори булса, ёки у омборхоналарда нотугри сакланган булса, унда олинадиган махсулот сиртида бошка материалларнинг кушимчалари ёпишиб колиши мумкин. Бундай бузук ва ишга яроксиз махсулотларнинг микдори 27% ни ташкил этмокда.

2. Суюлма таркибидаги хаво ёки газларнинг колипдан чикиши кийинлашганда ёки колип нобаробар кизиганда махсулот нурсиз, жилосиз булади, сиртида чизиклар, нукталар ва говакликлар пайдо булади. Бундай бузук махсулотларнинг микдори 21% ни ташкил этмокда.

3. Колип полимер материали билан тулмай колса (яъни, пуансон ва матрица (колип) орасидаги ма-софа каттарок булганда суюлма бехудага ташкарига окиб чикади), ёки босим кичик булиб материал окмай колганда, бузук махсулотлар пайдо булади. Уларнинг микдори 9% ни ташкил этмокда.

4. Баъзан махсулот сиртида бир томонлама ёки икки томонлама кавариклар ва ёришмалар пайдо булади. Бунинг асосий сабаби - босим пасайиши билан полимер суюлмаси таркибидаги газлар унинг сиртига шишиб чикади. Бундай махсулотларнинг микдори 7% ни ташкил этмокда.

5. Ишлаб чикаришда полимер материали тула эримасдан суюлма билан куршаб олинган лундалар пайдо булади. Суюлма окувчан булганда махсулот сиртида чизиклар пайдо булади. Бундай бузук махсу-лотларнинг микдори 6% ни ташкил этмокда.

6. Махсулотнинг колипдан олиш пайтида у деформацияга учрашиши мумкин, ёки уни совитилганда бир текис совилмайди, кискариши (утириши) мумкин, тоб ташлашиши (кийшайиши) мумкин. Бошкача килиб айтганда, олинадиган махсулотнинг улчамлари лойихадаги андоза ва улчамларга мос келмаслиги мумкин. Бундай махсулотларнинг микдори 4% ни ташкил этмокда.

7. Суюлманинг йуналтирувчи втулкаларнинг ифлосланиши ва тикилиб колиши натижасида босим тасодифан камайиб бориб махсулотда ёришмалар пайдо булади. Олинадиган махсулотнинг калинлиги рухсат этилган калинликдан 0,3-0,6 мм га, катламли ва толали материаллар учун эса 0,6-1,0 мм гача ошиб кетиши мумкин. Бундай бузук ва ишга яроксиз махсулотларнинг микдори 2-4% ни ташкил этмокда.

Маълумки, охирги йилларда республикамизда ва вилоятимизнинг барча ширкат хужаликларида чи-гитни плнёка остида экиш технологияси жорий этилди. Бунинг учун калинлиги 20-30 мкм ва эни 50 см булган полиэтилен плёнкаларидан кулланиб келинмокда. Бундан ташкари, кишлок хужалиги машина-

трактор хамда автожамланмалар паркларида ишлатиш мухлатини утаб булган ва хозирги пайтда йигилиб колган резина шиналари мавжудки, уларни регенерация килиш (яъни, дастлабки хоссаларини тиклаш) анча кийинчиликларни тугдирмокда. Дозирги пайтда бир маротаба кулланиладиган пластмасса махсулот-лари (иссикхоналарда кулланиладиган плнёкалар, шприцлар, чигитни экишда кулланилган пёлнкалар, "Фанта", "Кока-Кола", "Амир Темур", "Бонакуа" ичимликлари идишлари, шампунлар ва лок-букёлар иди-шлари, автошиналар ва бошкалар), катта хажмда йигилиб колганлиги купчиликка маълум. Фойдаланиш мухлатини утаб булган бундай пластмасса махсулотларига "чикинди" сифатида караш, уларни ерга кумиш ёки ёндириб юбориш - атроф-мухит таркибини бузиш демакдир. Бундай материаллар турли хил бактерия ва микроорганизмлар таъсирида парчаланмайди ва зангламайди. Шунинг учун уларга кайта ишлов бериш йули (пресслаш, босим остида колипларга куйиш, экструзиялаш) билан саноатнинг купгина тармокларида куллаш мумкин. Масалан, ичимлик идишлари ва плёнкаларни резина кукунлари билан аралаштириб, хосил булган коришмадан пойафзал тагликлари ёки турли диаметрли кувурлар, хамда плнёкалар ишлаб чикариш мумкин. "Чикиндилар" ни янчиб кукун шаклига келтириш ва уларнинг таркибига ишлаб чикариш корхоналаридаги чикиндиларни киргизиб, яхшилаб аралаштириб уларни пресслаш йули билан мустахкам, ишга чидамли махсулотлар олиш билан бирга, атроф-мухитни ифлосланишининг олдини олиш мумкин. "Чикиндилар" хисобига олинган бундай махсулотларнинг нархи хам арзон булади ва уларни куллаш муд-датлари хам 2-3 баравар узайтирилади.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Абдуллаев 3. Экологические отношения и экологическое сознание. Т.: Фан, 1990.

2. Дедю И.И. Экологический энциклопедический словарь. Кишинёв.: Гл.ред. Молдавской сов. энциклопедии, 1989, 406 с.

3. Миланова Е.В., Рябчиков А.И. Использование природных ресурсов и охрана природы. М.: Высшая школа,

1986.

4. Пирогов Н.Л., Сушон С.П., Завалко А.Г. Вторичные ресурсы: Эффективность, опыт, перспективы. М.: Экономика, 1987.

5. Цыганков А.П., Сенин В.Н. Циклические процессы в химической технологии. Основы безотходных производств. М.: Химия, 1988.

6. Ласкорин Б.Н., Громов Б.В., Цыганков А.П., Сенин В.Н. Безотходная технология в промышленности. М.: Стройиздат, 1986.

7. Гетов Л.В. Сычева. А.В. Охрана природы. М.Стройиздат, 1989.

МИРСОАТОВА РОБИЯЖАХ.ОНГИР ЦИЗИ - Тошкент Кимё Технологиялари Института 4-боскич талабаси.

ИСРОИЛОВА МАЛИКА ТОХИР ЦИЗИ - Тошкент Кимё Технологиялари Института 2-боскич тала-баласи.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.