Научная статья на тему 'ПЎЛАТ ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ВА УНИНГ МАШИНАСОЗЛИКДА ТУТГАН ЎРНИ'

ПЎЛАТ ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ВА УНИНГ МАШИНАСОЗЛИКДА ТУТГАН ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
1181
63
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Дастгоҳ / деформатция / Пудлинг / конструкцион / статистика / кокс / кукун / углерод / ферросилиций / легирланган / коррозия / композицион / материал / чўян / полимер / ферроқотишма. / Machine tool / deformation / pudding / construction / statistics / coke / powder / carbon / ferrosilicon / alloy / corrosion / composite / material / cast iron / polymer / ferroalloy.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Кувондиқ Отабоевич Полванов

Тезкесар пўлатнинг кесувчи ва технологик хусусиятларини кобальт (So), молибден (Mo) билан қўшимча легирлаб, ванадий миқдорини орттириш билан ҳам яхшилаш мумкин. Кобальт билан легирланган P18F2K5; P9K5; P9K10; ва P10FK5 маркали пўлатлар юқори иссиқликбардошликка эга бўлади, иссиққа чидамли аустенит пўлатларига ҳамда мустаҳкамлиги яхшиланган пўлатларга ишлов бериш учун тавсия этилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

STEEL MANUFACTURING AND ITS ROLE IN MECHANICAL ENGINEERING

The cutting and processing properties of high speed steel can also be improved by increasing the amount of vanadium by additional alloying with cobalt (So), molybdenum (Mo). P18F2K5 alloyed with cobalt; P9K5; P9K10; and steel grade P10FK5 have increased heat resistance, are recommended for processing heat-resistant austenitic steels, as well as steels with increased strength.

Текст научной работы на тему «ПЎЛАТ ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ВА УНИНГ МАШИНАСОЗЛИКДА ТУТГАН ЎРНИ»

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 2 I ISSUE 2 I 2021

ISSN: 2181-1601

ПУЛАТ ИШЛАБ ЧИЦАРИШ ВА УНИНГ МАШИНАСОЗЛИКДА ТУТГАН

УРНИ

Кувондик Отабоевич Полванов

Урганч давлат университети Техника факультети "Транспорт тизимлари"

кафедраси укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Тезкесар пулатнинг кесувчи ва технологик хусусиятларини кобальт (So), молибден (Mo) билан кушимча легирлаб, ванадий микдорини орттириш билан хам яхшилаш мумкин.

Кобальт билан легирланган P18F2K5; P9K5; P9K10; ва P10FK5 маркали пулатлар юкори иссикликбардошликка эга булади, иссикка чидамли аустенит пулатларига хамда мустахкамлиги яхшиланган пулатларга ишлов бериш учун тавсия этилади.

Калит сузлар. Дастгох, деформатция, Пудлинг, конструкцион, статистика, кокс, кукун, углерод, ферросилиций, легирланган, коррозия, композицион, материал, чуян, полимер, феррокотишма.

STEEL MANUFACTURING AND ITS ROLE IN MECHANICAL

ENGINEERING

Kuvondik Otaboevich Polvanov

Lecturer at the Department of "Transport Systems" of the Technical Faculty of Urgench

State University

ABSTRACT

The cutting and processing properties of high speed steel can also be improved by increasing the amount of vanadium by additional alloying with cobalt (So), molybdenum (Mo).

P18F2K5 alloyed with cobalt; P9K5; P9K10; and steel grade P10FK5 have increased heat resistance, are recommended for processing heat-resistant austenitic steels, as well as steels with increased strength.

Keywords: Machine tool, deformation, pudding, construction, statistics, coke, powder, carbon, ferrosilicon, alloy, corrosion, composite, material, cast iron, polymer, ferroalloy.

Хрзирги замон машинасозлиги мамлакатимизда ишлаб чикарилаётган металларнинг асосий истемолчиси хисобланади. Дастгохсозликда, кемасозликда, автомобиль ва авиация саноатида, электроника ва радиотехникада металлардан жуда куп машина ва ускуна деталлари тайёрланмокда.

Техникада ишлатиладиган металлар асосан икки гурухга - кора ва рангли металларга булинади. Кора металларга темир ва унинг бирикмалари (чуян, пулат ва феррокотишмалар) киради.Колган металлар ва уларнинг котишмалари рангли металлар гурухини ташкил килади.

Хрзирга кадар асосий машинасозлик материали хисобланган темир ва унинг котишмалари металлар ичида алохида ахамиятга эга. Дунё микёсида ишлаб чикариладиган металларнинг 90% ини темир ва унинг котишмалари ташкил килади.

Материалларни рационал танлаш ва уларга ишлов беришнинг технологик жараёнларини такомиллаштириш конструкцияларнинг ишончлилигини таъминлайди, таннархни камайтиради ва мехнат унумдорлигини оширади. Республикамиз Президентининг навбатдаги йигилишидаги нуткида мамлакатимизнинг техника - иктисодий ва социал тараккиётини жадал суръатлар билан ривожлантиришда машинасозликнинг улкан роли кайд этилиб, такомиллашган технология (оптималлаштирилган автоматик система комплекслари) ни жорий этиш билан бир каторда техника - иктисодий талабларига тула жавоб берадиган юкори сифатли конструкцион материаллар яратиш, улардан тежамли фойдаланиш каби масалалар белгилаб берилди.

Бу вазифаларни бажариш куп жихатдан фан ва техниканинг ривожланиш даражасига, саноатнинг юкори сифатли ва унумли машиналар билан таъминланганлигига, ишлаб чикаришда мехнатнинг илмий асосда ташкил этилишига, ишчиларнинг техник билим савияси ва бошкаларга боглик.

Маълумки, хар кандай машина, механизм деталлари иш жараёнида турли кучланишлар таъсирида булиб, хар хил мухитларда ишлайди. Уларнинг белгиланган муддатда нормал ишлаши учун материали конструктор томонидан белгиланган комплекс хоссаларга эга булиши керак.

Археологик материаллардан маълумки, одамлар эрамиздан олти - етти минг йиллар мукаддам олтин, кумуш, мис ва метеорит темирлар билан таниш булганлар. Лекин Ге нинг темир рудаларидан олинишини тасодифан билганлар.Учмас гулханлар ёнган жойларда темир пайдо булиб колган. У шу жойда булган Ге рудадан углерод (II) оксид таъсирида кайтарилган булса керак. Кейинчалик темир ер учокларда олинган ва у криц деб аталган. Асрлар оша ер учоклар домналарнинг яратилишига асос булди. Лекин домналардан олинган чуянларнинг муртлиги уларни куллаш сохаларини чеклади. Х,озирги замон талабига кура узок изланишлар туфайли чуянлардан пулатлар олиш имкони

тугилди. 1780 йилда Пудлинг, 1854 - 1856 йилда Бессемер, 1878 йилда Томас ва 1864 йилда Мартенлар пулат ишлаб чикариш усулларини ихтиро килдилар. XIX асрнинг иккинчи ярмида металл ва унинг котишмаларига булган талабнинг ортиши билан уларнинг ишлаб чикариш хоссаларини яхшилашга каратилган ишлар жадал суръатлар билан олиб борилди.

Мухтарам Президентимизнинг "Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича 2017 - 2021 йилларга мулжалланган харакатлар стратегияси тугрисида" ги фармонида белгилаб берилган мамлакатни ривожлантиришнинг 5 та устувор йуналишларида янги даврларга мулжалланган асосий йуналишларида тубдан янги техника, материаллар ва илгор технологик жараёнларни яратиш ва уларни ишлаб чикаришга жорий килиш асосида фан -техника тараккиётини янада жадаллаштиришни таъминлаш кайд этилган. Ушбу беш йилликда машинасозлик ва металлга ишлов бериш саноатида махсулот ишлаб чикариш камида 50 -55%, мехнат унумдорлиги эса 40 - 45% ортиши керак. Белгиланган максадга металл махсулотларининг сифатини ва ассортиментини яхшилаш; янги конструкцион материаллар, металл кукунлари асосида тайёрланадиган коплама ва буюмлар ишлаб чикаришни купайтириш; талаб этилган хоссалар комплексига эга булган янги полимер ва композицион материаллар ишлаб чикаришни ривожлантириш; кам чикинди чикадиган, чикинди чикмайдиган ва кам операцияли технологик жараёнларни куллаш; металл ва материалларнинг хоссаларини кескин яхшилашни таъминлайдиган ишлов беришнинг юкори самарали усулларидан фойдаланиш хамда бошка катор тадбирларни амалга ошириш мумкин. Халк хужалигининг бошка тармоклари билан бир каторда металл ишлаб чикаришда эришилган ютуклар натижасида ватанимизнинг техника - иктисодий кудрати янада ошиб боради.

Статистик маълумотлар шуни курсатадики, мамлакатимизда йилига 12 - 15 млн тонна металл коррозия туфайли яроксиз холга келади, механик ишлаганда эса 7 - 8 млн тонна металл кириндиси хосил булади. Ана шу чикиндилардан окилона фойдаланилса, миллионлаб тонна металлни тежаш имконияти яратилади. Айни пайтда замонавий металлургия комбинатлари йирик ва мураккаб иншоот комплекси булиб, улар рудаларни бойитувчи, кокс ишлаб чикарувчи батареялар ва печларни киздирилган хаво билан узлуксиз таъминловчи курилмалар, куймалар, прокат махсулотлар ишлаб чикарувчи участкалар ва бошкалардан ташкил топган. Маълумки, пулат асосий конструкцион материал булиб, у чуянга нисбатан пухта, пластик, юкори окувчанликка эга ва колипларни равон тулдирувчандир. Шунингдек яхши пайвандланувчан ва кесиб ишланувчан материал булиб, машинасозликда унга талаб борган сари ортиб бормокда. Айни пайтда пулатлар асосан конверторларга кислород хайдаш йули билан мартен ва электр печларда ишлаб чикарилмокда. Пулат ишлаб чикаришда кислород

чуяндаги бегона жинсларни оксидлаш учун зарур булса, пулатларда эса кислороднинг булиши унинг механик ва технологик хоссаларига путур етказади. Шунинг учун пулат ишлаб чикаришда ундаги темир оксидларидан Ге ни кайтариш мухим хисобланади. Бунинг учун темирга нисбатан кислородга якинрок булган бирикмалар ферромарганец, ферросилиций ва алюминий булаклари ёки уларнинг кукунлари ванналарга маълум микдорда киритилади. Темир оксидидан темирни кайтарилиш даражасига караб куйидаги хилларга ажратиш мумкин: тула кайтарилган, кайтарилмаган ва чала кайтарилган.

Тула кайтарилган пулат куймаларни олишда металл аввало печда ферромарганец билан, кейин эса ковшда ферросилиций ва алюминий билан кайтарилади. Кайтарилмаган кайнайдиган пулат куймаларни олиш учун эса пулат аввал печда ферромарганец билан чала кайтарилиб, сунгра колипда углерод хисобига кайтарилади. Бунда металлдан ажралаётган СО гази аралаштирилаётганда у кайнайди ва ажралаётган газ пуфакчаларининг купи куймада колади, киритиш бушлиги булмайди. Бундай куймаларнинг сифати кайнамайдиган пулат куймалардан пастрок булади.Чала кайтарилган пулатлар ферромарганец ва кисман ферросилиций, баъзан алюминий билангина кайтарилади, шу сабабли улар чала кайтарилган пулатлар дейилади. Ишлаб чикарилаётган куймаларнинг 55% тула кайтарилган, 40% кайтарилмаган, 5%игина чала кайтарилган пулатларга тугри келади.

Легирланган пулатлар олиш учун, суюк метал ваннасига маълум микдорда тоза легирловчи металлар ёки уларнинг феррокотишмалари (масалан, феррохром, ферротитан) кушилади. Бунда печга Ге га караганда кислородга якин булмаган легирловчи элементлар (масалан, Ni, Cu, Mo, CO) шихта материаллар билан бирга, темирга нисбатан кислородга якин булган элементлар (масалан, Si,Mn,AI,Cr,V,Ti ва бошкалар) эса металл таркибидаги ГеО дан Ге кайтарилгач ёки кайтарувчилар билан бир вактда киритилади.

Пулатдаги ГеО дан Ге ни кайтариш ва уни олтингугуртдан тозалаш. Бунинг учун ваннадаги шлак сиртига маълум микдорда кайтарувчи моддалар кукуни киритилади. Шлакдаги ГеОдан Ге кайтарувчилар билан кайтарилаётган вактда металлдаги ГеО нинг бир кисми шлакка утиб ГеО дан тозаланиб борилади. Унинг таркибида 55-60% СаО, 0,5% гина ГеО булади. Ута кизиган шлак таркибида СаС2 нинг мавжудлиги метални олтингугуртдан тозалашга кулай шароит яратади.

2[FeS]+ ( CaC2 ) + 2 ( CaC ) = 3 (CaS ) + [ 3Fe] +2CO.

Бу жараён 0,5 - 1 соат давом этади. Агар бу шлак совитилса, ок кукун тарзида котади. Сунгра ваннадан намуна металл олиниб кимёвий таркиби анализ килинади.

Агар легирланган пулатлар олинадиган булса, ваннага маълум микдорда легирланган элементлар ёки уларнинг котишмалари киритилади.

Кушимчаларни кисман оксидлаб ва оксидламасдан пулат ишлаб чикариш.

Агар шихта таркибида кушимчалар микдори йул куйилган даражадан ортик булмаса, кисман оксидлаш усули кулланилади. Кисман оксидлашда шихта материаллар суюкланиб Si, P, Mn, C лар оксидланиши биланок шлак ажрала бошлайди, сунгра металлдаги ГеО дан Ге кайтарувчилари ёрдамида кайтарилади.

Тажриба шуни курсатадики, углеродли пулатлар олишда ажралган шлак печдан чикарилганда металлдаги фосфорнинг микдори 50% гача камаяди.

Кушимчаларни оксидламасдан туриб пулат олишда факат металл чикиндиларигина эритилади. Баъзан кайта ишланадиган материаллардаги C, N ва H2 ларнинг микдорини камайтириш максадида ваннага бир неча минут кислород хайдалади.

Маълумки, машина деталларининг 90% дан ортикроги кора металл котишмалари яъни пулат ва чуянлардан тайёрланади. Бунинг боиси шундаки, улар пухта, пластик ва яхши технологик хоссаларга эга. Айникса, уларнинг таркибига кирувчи компонентларнинг хилига, микдорига ва тузилишига караб хоссаларини зарур томонга узгариши ва арзонлиги билан бошка котишмалардан фарк килади.

Хулоса: Амалда купгина легирланган пулатлар углеродли пулатга нисбатан кичик тезликда мойда мартенситга тобланади. Юкори легирланган хамда таркибида углерод куп булган пулатларнинг уз-узидан тобланиш хоссаси кучли, кам легирланган ва кам углеродли пулатларда бу хосса кучсиз булади. Бу Ас1 температурада аустенит зарралари перлит зарраларига айланишда катта ахамият касб этади.

Легирланган пулатлар углеродли пулатларга нисбатан чукуррок тобланади. Пулатнинг легирланганлик даражаси канча юкори булса, у шунча чукуррок тобланади. Легирланган асбобсозлик пулатларидан кесувчи асбоблар тайёрлашда кенг ишлатиладиган тезкесар пулатлар алохида ахамиятга эга .

Тезкесар пулатда вольфрам асосий легирловчи элемент хисобланади. Унинг микдори купрок булса, юкори температураларда хам пулатнинг кесиш хоссалари йуколмайди. Вольфрам иссик холатда хам тезкесар пулатнинг чидамлилигини оширади.

Ванадий карбид хосил килувчи кучли элемент булиб, мустахкам карбидлар хосил килади. Улар эса тоблаш учун киздирилганда зарралар усишини кийинлаштиради ва пулатнинг ута кизишга мойиллигини камайтиради. Ванадий таъсиридан иссик холатда тезкесар пулатнинг чидамлилиги ортади ва бушатишда иккиламчи каттиклик самараси купаяди. Таркибида ванадий булган бундай пулатни бушатиш бир неча бор такрорланганда колдик аустенитнинг бутунлай

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 2 I ISSUE 2 I 2021

ISSN: 2181-1601

ёки деярли бутунлай мартенситга айланишини таъминлаш мумкин. Бу эса тобланган хрлатга нисбатан каттиклигини бирмунча оширади.

Тезкесар пулатда углерод жуда мухдм элемент булиб, тоблашда пулатга юкори каттиклик беради. Хром микдори нормадан юкори булганда тобланган пулат структурасида колдик аустенит микдори кескин ортиб, асбобнинг пухталиги камаяди. Х,ар кандай тобланган тезкесар пулатнинг структураси мартенсит, колдик аустенит ва мураккаб карбидлардан иборатдир.

Тезкесар пулатлардан ясалган буюмлар тоблангач, улар албатта бушатилиши керак. Бундай пулатларни бушатишнинг узига хос томонлари мавжуд, масалан Р9 пулатидан ясалган буюмлар 560оС температурада куп марта яъни икки, уч марта бушатилади. Р18 пулатидан ясалган буюмлар эса 580оС температурада бушатилади ва шу температурада 1 соат тутиб турилади.

REFERENCES

1. Мирбобоев В.А. Укитувчи. Тошкент. 2001йил.

2. www.uzedu.uz internet sayti

3. library.ziyonet.uz internet sayti.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.