Научная статья на тему 'ПАХТА ВА ПАХТА ЧИГИТИНИНГ МОМИҚЛИГИНИ БЕЛГИЛОВЧИ СТАНДАРТЛАР'

ПАХТА ВА ПАХТА ЧИГИТИНИНГ МОМИҚЛИГИНИ БЕЛГИЛОВЧИ СТАНДАРТЛАР Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
421
28
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scientific progress
Область наук
Ключевые слова
пахтачилик / ғўзани / уруғ сарфлаш / технология / момиқ / ўсимлик оқсили / шелуха / пахта толаси. / cotton / cotton / seed consumption / technology / down / vegetable protein / shellac / cotton fiber

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — А. Ғ. Бозоров, И. И. Хосилбеков

Мақолада пахта толасидан олинадиган маҳсулотлар ёритиб берилган. Шу билан бирга пахта чигитининг момиқлиги чигит қобиғида мавжуд бўлган толани ажратишда чигитда қоладиган ва чигитнинг вазнида акс эттириладиган момиқлик кўрсатиб ўтилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

STANDARDS DEFINING THE FLUFF OF COTTON AND COTTONSEED

The article describes the products made of cotton fiber. At the same time, the fluff of cotton seed is shown in the separation of the fiber present in the seed coat, the fluff that remains in the seed and is reflected in the weight of the seed.

Текст научной работы на тему «ПАХТА ВА ПАХТА ЧИГИТИНИНГ МОМИҚЛИГИНИ БЕЛГИЛОВЧИ СТАНДАРТЛАР»

ПАХТА ВА ПАХТА ЧИГИТИНИНГ МОМЩЛИГИНИ БЕЛГИЛОВЧИ

СТАНДАРТЛАР

А. F. Бозоров И. И. Хосилбеков

Жиззах политехника институти

АННОТАЦИЯ

Маколада пахта толасидан олинадиган махсулотлар ёритиб берилган. Шу билан бирга пахта чигитининг момиклиги чигит кобигида мавжуд булган толани ажратишда чигитда коладиган ва чигитнинг вазнида акс эттириладиган момиклик курсатиб утилган.

Калит сузлар: пахтачилик, гузани, уруг сарфлаш, технология, момик, усимлик оксили, шелуха, пахта толаси.

STANDARDS DEFINING THE FLUFF OF COTTON AND COTTONSEED

A. G. Bozorov I.I. Kholisbekov

Jizzakh Polytechnic Institute

ABSTRACT

The article describes the products made of cotton fiber. At the same time, the fluff of cotton seed is shown in the separation of the fiber present in the seed coat, the fluff that remains in the seed and is reflected in the weight of the seed.

Keywords: cotton, cotton, seed consumption, technology, down, vegetable protein, shellac, cotton fiber

КИРИШ

Узбекистон Республикасида пахтачиликни жадаллаштириш технологиясининг элементларини тула амалга оширишни механизациялашни йулга куйиш, бу борада уз имкониятларимиздан келиб чиккан холда хорижий давлатлар технологиясидан кенг фойдаланиш, гузани кулда яганалашдан тулик воз кечиш, бунинг аник уялаб, кам уруг сарфлашни йулга куйиш. Машина теримида ерга тукиладиган пахтани кескин камайтириш, йигим-теримни тулик техника зиммасига юклаш, пахта етиширишда харажатлар микдорини камайтириш мухим хисобланади.

Бунинг учун мутахассислар хукуматимиз томонидан кишлок хужалигини ривожлантиришга багишлаб кабул килинган конун ва коидаларни сиёсий ва юридик жихатдан тугри талкин кила билиши л озим;

- гузани парвариш килиш технологияси;

-хосилни йигиб-териб олиш ва мехнатни ташкил килиш режаларини илмий асосида тузиш;

-пахта ва утмишдош экинларни апробация килиш хамда тугри жойлаштиришни билиш;

-режалаштиришни ва шу асосда юкори хосилдорликка эришишни ташкил килиш;

- пахтачиликдаги фан ва техника янгиликлари билан доимо танишиб бориши ва уни кишлок хужалигига тадбик кила билиши;

- тажриба асосида олинган натижаларни тугри тахлил килаолиши;

- кишлок хужалигида кулланиладиган меъёрларни яхши билиши зарур.

АДАБИЁТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Уз сохасини яхши билган мутахассис кишлок хужалигини ривожлантиришга катта хисса кушган булади [1]. Юкорида айтиб утгандек, гуза техника экинлари ичида энг кадимги усимлик хисобланади. Гуза техника экинлари ичида энг кимматли махсулот булиб, у асосан тола учун экилади. Умуман пахтадан олинадиган махсулотлар халк хужалиги учун кимматли хом-ашё манбаи хисобланади. Пахта толасидан турли хил газламалар, ип, аркон, балик овлайдиган тур, тасма, транспортёр лентаси, турли когоз каби махсулотлар тайёрланади. Бир тонна пахтадан 340-350 кг тола, 50-60 кг момик, 600 кг чигит олинади. Бир тонна чигитдан 170 кг мой, 400 кг кунжара, 50-60 кг момик, 60 кг усимлик оксили, 300 кг шелуха олинади. Бундан ташкари маргарин, кир совун, алиф мойи тайёрлашда фойдаланилади. Гуза усимлиги пояси ва бошка аъзоларидан мебель саноатида турли махсулотлар тайёрланади. Узбекистон 20 дан ортик чет мамлакатларга уз пахтасини экспорт килади. Пахтачилик бир катор мамлакатлар иктисодиётининг мухим тамогидир. Жахон буйлаб пахта толаси ишлаб чикариш хажми мунтазам равишда усиб бормокда ва хозир у деярли 19 млн. тоннани ташкил этади [2]. Узбекистон йилига тахминан 1.5 млн.т. пахта толаси етиштириб, пахта етиштирувчи 71 мамлакат орасида 5 уринни эгаллаб туради. Республикамиз экин майдони буйича Хиндистон, Хитой А^Ш ва Покистондан кейинги уринни, хосилдорлик буйича 14 уринни эгаллайди. Уз тараккиётидаги барча камчиликларга карамай, пахтачилик утган ун йилликлар давомида республикамиз кишлок хужалиги ишлаб чикаришида етакчи тармокка айланди. Пахтага кайта ишлов берилгандан сунг ундан турли сохаларда кенг фойдаланиладиган 1200 дан ортик хил махсулот тайёрланади. Асосий махсулот пахта толаси буйлаб, тукимачилик саноати учун у тенги йук хом ашё хисобланади, халкаро савдода эса унга доим эхтиёж каттадир. Жахон бозорида нефть, кумир, газ ва ёгоч каторида пахта хам етакчи урин эгаллайди. Бизнинг регионда уза анъанавий кишлок хужалик экини булиб, пахта етиштириш ва кайта ишлаш буйича бой тажриба

тупланган.Соха кучли моддий-техника базасига ва илмий техника потенциалига эга, лойихалаш ва конструктор ташкилотлари томонидан сохани ривожлантириш буйича катта ишлар амалга оширилган. Узбекистоннинг жахон бозорига мустакил чикиш шароитидаги бу кунги кунда пахта махсулотини ишлаб чикариш самарадорлигини ошириш ва унинг ракобат кила олиши кобилиятини таъминлаш мухим хаётий ахамият касб этади. Дехкончилик хар бир сохасида булгани каби пахтачиликнинг ривожланиши хам юкори хосилдор, касаллик ва кескин узгарувчи шароитларга чидамли ва товар махсулотининг сифати яхши булган гуза навига боглик [3]. Тажрибалар кушимча харажат килмай факат истикболли янги нав хисобига хосилни 15-20 фоизга ошириш мумкинлигини курсатади. Узбекистон пахтачилик минтакасининг энг шимолий кисмида жойлашган ва купгина туманлар навфли дехкончилик зонаси хисобланади. Шунинг учун эртапишар навларни яратиш гуза селекциясида мухим масала булиб колмокда. Сунгги йилларда узок давом этган серёмгр бахор буни яна бир бор тасдиклайди. Янги иктисодий муносабатлар шароитидаги бушунги кунла муаммо айникса кескинлашади ва пахтакорлар эртапишар, тола сифати юкори, совук тушгунча йигиштирилиб олиш мумкин булган навларни яратишни талаб килмокда.

МУ^ОКАМА

Пахта чигитининг момиклиги чигит кобигида мавжуд булган толани ажратишда чигитда коладиган ва чигитнинг вазнида акс эттириладиган момикликни фоиз микдорига айтилади. Пахта чигити момиклиги чигит кобигида мавжуд булган тола ва момикни хлорид кислотанинг буглари (солиштирма огирлиги 1,18—1,19га тенг) ёрдамида куритиш шкафида 120-130 0С да 30 минут давомида говаксимон сопол идишда куйдириш оркали топилади [4]. Уртача намунадан 30 гр.дан иккита намуна кисми говак идишга жойлаштирилади, шиша ёки соат ойнаси билан беркитилади ва 120-130 0 С гача киздирилган куритиш шкафига жойлаштирилади. 30 минут утгандан кейин идишлар куритиш шкафидан олинади ва чигитлар хона хароратигача совутилади ва олдиндан тортилган шишага тукилади, кейин шиша билан биргаликда тортилади, бунда хатолик 0,02 г дан ошмаслиги керак. Х,ар бир намуна кисми олдиндан тортилган матодан килинган халтачаларга солинади ва 2-3 мин давомида секин ишкалаш билан кислота таъсирида бузилган толалар ва момик чигитдан ажратилади, сунгра момикдан тозаланган чигитлар когоз варагига ажратиб олинади ва уруглар хамда халтачадаги момик тола микдори алохида торозида тортилади. Момикликни фоиз микдори момик огирлигича караб (момикдан тозаланган уруглар огирлигига караб) куйидаги формуладан топилади.

Пахта тозалаш буйича чигитли пахтадан 34-35 % тола, 60-62 % чигит, 2-2,5 % момик (линт) ва 1,0-1,5 % чигитлар ажратиб олинади. Дунё микёсида

тукимачилик толаси ишлаб чикаришда пахта улушига 50-60 % дан купроги тугри келади. Толадан, асосан, ип йигирилади, тукимачилик буюмлари, кийим ва гигроскопик пахта тайёрланади. Ундан авиация, автомобил, электр ва бошка саноатлар кенг фойдаланади. Толадан парашютлар, бакувват иплар, кирза, шланглар, кайиш, кино - расм плёнкалари, ёзув когозлари каби куплаб махсулотлар тайёрланади. Чигитдан пресслаш ва экстракция килиш йули билан пахта мойи олинади. Мойи эса озик-овкат ва техник максадларда ишлатилади. Ундан совун пиширишда, алиф, лак, эмал ва бошка хил буюмлар ишлаб чикаришда фойдаланилади. Чигит таркибида госсипол пигменти (захарли органик бирикма) булиб, мой олиш жараёнида ажратиб олинади ва ундан хам хар хил синтетик моддалар ишлаб чикарилади. Мой ишлаб чикаришдаги колдик гудрон хам фойдалиниш учун халк хужалик тармокларига юборилади. Момик пахта кийим-кечак, курпа-ёстикдан ташкари, сунъий ипак, пластмасса, лак, когоз, портловчи моддалар тайёрлашга сафланади. Чигит пусти (шелуха) дан ва шротидан чорва учун озика булишдан ташкари, саноатда поташ, ошловчи моддалар, спирт, когоз, картон ва бошка куплаб махсулотлар олинмокда. Хдтто гуза шротидан фитин ва озик-овкат оксили ажратилади. Гуза тупидан 100 дан купрок бирикмалар олиниши мумкин. Баргидан 20 хил органик кислоталар, жумладан кимматли олма ва лимон кислоталар олинади. Шунингдек витаминлар, стимуляторлар, аминокислоталар, микроэлементлар хам пахта тозалаш заводларининг чикитларида учрайди. Поя, чаноклардан ёкилгиликдан ташкари курилиш материали сифатида кенг фойдаланиш ахамиятлидир. Ундан пресланган фанерлар, ёгочлар, мебел ясаш учун керакли материаллар тайёрланади. Шунингдек когоз, картон, целлюлоза хам олинади. Майдаланган гузапоя угит ва ферментлаш йули билан ем-хашакка аралашган холда молларга озука сифатида хам куллаш мумкин. Гуза усимлиги узида куп микдорда шира саклайди. Шунинг учун пахтачилик билан шугулланувчи хужаликларда асаларичиликни ривожлантириш имконияти хам каттадир. Умуман гуза кимматбахо усимлик булиб, унинг толаси, чигити ва бошка кисмларидан 200-250 хилгача кенг истеъмол моллари ва техникабоп махсулотлар олинади.

НАТИЖА

Ер юзида пахта етиштириладиган майдоннинг шимолий чегараси, шимолий кенгликнинг 38-440 ва жанубий чегараси эса жанубий кенгликнинг 35 0 параллелига тугри келади. Мана шу кенгликда 90 тадан купрок мамлакатда 32-33 миллион гектардан купрок майдонда гуза устирилади ва хар йили 19-20 миллион тонна тола етиштирилади. Жахонда энг куп пахта етиштирувчи мамлакатлар Хитой, А^Ш, Х,индистон, Покистон, Узбекистон, Бразилия, Туркия, Миср, Мексика булиб,уларнинг хисобига дунёда умумий етиштирилаётган пахтанинг 80

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 2 I ISSUE 1 I 2021

ISSN: 2181-1601

% дан купроги тугри келади (1 - жадвал). Мустакил Давлатлар Хдмдустлигига (МДХ,) кирувчи мамлакатлардан Узбекистан, Тожикистон, Туркманистон, ^иргизистон, ^озогистон ва Озарбайжонда пахтачилик кенг ривожланган булиб, уларнинг дехкончилиги табиий тупрок иклим шароитларига караб узаро фаркланадилар.

ХУЛОСА

Узбекистон мустакиллигига эришгач, барча сохаларни ривожлантиришни амалга ошириб кемокда. Эндиликда пахтачилик билан бир каторда галлачилик, мева - сабзавотчилик, чарвачилик каби исохотларни жадал ривожланиш имкониятлари яратилган. Экин майдонларининг тизимида пахтанинг салмоги тупрок иклим шароитларига караб, 50-60 % дан ошмаслиги, колган майдонларга эса дон, озикабоп ем-хашак экинларини жойлаштирилиши талаб килинмокда.

REFERENCES

[1] Ochilov Т.А., Matmusayev U.M., Qulmetov M.K. To'qimachilik materiallarini sinash. Toshkent. «O'zbekiston», 2004.

[2] Qurbonov A.A. Mеtrоlоgiya va stаndаrtlаshtirish. Toshkent. «O'zbekiston», 2007.

[3] Shertaylakov, G. M. (2020). THE METHOD OF PERFORMING NONSTANDARD LABORATORY WORKS IN PHYSICS. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences Vol, 8(3).

[4] Shertaylakov G. M. Some Aspects of Teaching Physics at School //Eastern European Scientific Journal. - 2019. - №. 1.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.