CC BY
0IQTISODIYOTNIRIVOJLANTIRISHDA ERKIN IQTISODIY ZONALARNING O'RNI VA AHAMIYATI
Ergashova Nilufar Sobirovna
Toshkent iqtisodiyot va pedagogika instituti. https://doi.org/10.5281/zenodo.11210233
Mintaqalar iqtisodiyotining rivojlanishi va o'sishi xalqaro iqtisodiy aloqalar va savdo-sotiqning o'sishi bilan bog'liq holda ularning tan olinishi darajasining oshishini nazarda tutadi. Ushbu variantlardan biri xalqaro iqtisodiy munosabatlar va savdoni davlat yoki xususiy tartibga solishning muayyan turi sifatida erkin iqtisodiy zona hisoblanadi. Dunyo bo'ylab erkin iqtisodiy zonalar erkin - tijorat, port, iqtisodiy, bank yoki bojsiz do'konlar va omborlarni o'z ichiga oladi. Umuman olganda, ular sanoat eksportini rag'batlantirish, valyuta tushumini oshirish, yangi iqtisodiy usul va mexanizmlarni sinovdan o'tkazish uchun "laboratoriya" sifatida foydalaniladigan ish o'rinlari uchun mo'ljallangan. Barcha erkin iqtisodiy zonalarning yana bir qulay xususiyati u yoki bu davlatda iqtisodiy hududning qolgan qismida amal qiladigan umumiy rejimga nisbatan qulay sarmoyaviy muhit-bojxona, soliq, moliyaviy imtiyozlar va ma'muriy imtiyozlardan iborat bo'ladi. Ko'pincha siyosiy barqarorlik, investitsion kafolatlar, infratuzilma sifati, ishchi kuchining malakasi kabi omillar hal qiluvchi ahamiyatga ega. Bunday erkin zonani mahalliylashtirish milliy strategiyaning muhim elementi va muayyan hudud uchun mintaqaviy siyosatni ishlab chiqishda muhim yondashuv hisoblanadi. Bu ishlab chiqarishni, ayniqsa, yuqori texnologiyali mahsulotlar ishlab chiqarishni tashkil etish, shuningdek, zamonaviy texnologiyalar bilan ta'minlash, shuningdek, to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalarni ko'chirish va ayrim iqtisodiy hududlarni rivojlantirishni jadallashtirish uchun shart-sharoit yaratishning jahonda e'tirof etilgan shakllaridan biridir. Erkin iqtisodiy zonalar hududlarni rivojlantirishning muhim vositasi hisoblanadi.
Bunday erkin zonalarni jahon standartlariga muvofiq mahalliylashtirishning eng muhim talablari quyidagilardan iborat [3]:
• iqtisodiy rivojlanish va rejalashtirish konsepsiyasi bilan birga mintaqada siyosiy va iqtisodiy barqarorlik;
• transport tizimi va kommunikatsiyalarining yaxshi qurilishi, davlat ahamiyatiga ega temir yo'l va aloqa markaziga yaqinligi;
• ekologik toza, ekologik toza, jismoniy rejalashtirishning yuqori standarti;
• yil davomida barcha fasllar uchun ishonchli infratuzilma: transport, suv, energiya;
• bozorga kirish - asosiy ustunlikka ega bo'lgan muhim bozorlarga imtiyozli kirish;
• elektronika va injiniring sohasida xizmat ko'rsatish uchun zarur shart-sharoitlarga ega rivojlangan moliyaviy va bank infratuzilmasi;
• zarur ishchi kuchi, kam mehnat sarfi, ishlab chiqarish malakasi, bu hududda rivojlanishi mumkin bo'lgan sanoat turini mohiyatan belgilab beradi;
• rivojlangan ishlab chiqarish infratuzilmasi va o'simlik xo'jaligiga ega mavjud sanoatning mavjudligi, zonani yaxshi tashkil etish va umumiy muvofiqlashtirish, an'analar va yuqori malakali kadrlar mavjudligida engil sanoatni rivojlantirish uchun zarur shart-sharoitlar. ishlab chiqarishning yuqori sifati va raqobatbardoshligi uchun zarur shart.
Erkin iqtisodiy zonalar - davlatlararo kelishuvlarga yoki maxsus qonunlarga muvofiq, xo'jalik va tashqi iqtisodiy faoliyat bilan shug'ullanish uchun imtiyozli soliq, moliya, huquqiy
sharoitlar joriy qilinadigan muayyan hududlar hisoblanadi. Erkin iqtisodiy zonalar xorijiy va mahalliy tadbirkorlarni jalb etish maqsadlarida tashkil etiladi va ularda zarur ishlab chiqarish hamda ish yuritish infratuzilmasi barpo etiladi. Erkin iqtisodiy zonalar ko'p hollarda davlatlararo tutash hududlarda (bir necha davlatlarning chegaralari tutashgan hudud), xalqaro aeroportlar, port shaharlarda yoki transport yo'llari tutashgan hududlarda tashkil etiladi.
Adabiyotda erkin iqtisodiy zonalarning ko'plab tasniflari mavjud. Ushbu sharh Hibbard [4], Birlashgan Millatlar Tashkiloti [5], Makkalla [6] va Bost [7] tomonidan taklif qilingan to'rtta turni batafsil bayon qiladi. Xibbardning aytishcha, erkin zonalarni uch turga bo'lish mumkin (1-jadval):
1-jadval
Erkin iqtisodiy zonalar turlari (Hibbard g'oyasi) [4]
№ Erkin iqtisodiy zonalar turlari Vazifasi
11 Sof tranzit erkin zonalar Ushbu turdagi Erkin zonalar mahsulotlarni qayta eksport qilish uchun saqlanadigan tovarlar tranzitini osonlashtirishga qaratilgan
22 Tranzit va sanoat erkin zonasi Ushbu turdagi Erkin zonalarda tovarlar yangi manzillariga eksport qilinishidan oldin o'zgartirilishi, ishlab chiqarilishi va manipulyatsiya qilinishi mumkin
33 Fuqarolik cheklovlari bilan erkin zonalar Ba'zi Erkin zonalar barcha davlatlar uchun ochiq, boshqalari esa ma'lum miqdordagi mamlakatlar bilan cheklangan
1990 yilda Birlashgan Millatlar Tashkiloti zamonaviy erkin zonalarning yangi tasnifini ishlab chiqdi [8]. Ushbu taklifda erkin iqtisodiy zonalar uchta asosiy toifaga birlashtirilgan:
1. Bojxona to'lashdan ozod qilingan savdo zonalari: bu zonalar chet elga chiqarilgan materiallar, tovarlar, tovarlar va tovarlarni keyinchalik qayta ishlash, qayta ishlash, bojxona to'lovlarisiz olib kirishga ruxsat beradi. yoki eksport qilinadi. Bundan tashqari, tovarlarga boj to'lash faqat tovarlar mahalliy bozorda sotilgan taqdirdagina amalga oshiriladi;
2. Yangi zona turlari. Ushbu turdagi zonalar qaror qabul qilish imkoniyatlari va ishlab chiqarishdan tortib xizmat ko'rsatish sohasigacha bo'lgan keng ko'lamli sanoat faoliyatida biznes yuritish imkoniyatiga ko'ra klassik turlardan farq qiladi, masalan, korxonalar parklari va ilmiy-texnologik parklar;
3. Erkin iqtisodiy zonalarning boshqa turlari. Bu zonalarga maxsus iqtisodiy zonalar, importni qayta ishlash zonalari va mintaqaviy rivojlanish hududlari kabi faoliyat sohalarining o'ziga xos elementlari bo'lgan cheklangan hududlar kiradi.
Rivojlanayotgan mamlakatlardagi turli xildagi EIHlarning ustuvor maqsadlari sifatida alohida hududiy loyihalarni amalga oshirish orqali milliy iqtisodiyotni modernizatsiyalash natijasiga erishish vazifasi qo„yiladi. Aynan shu narsa ko„p davlatlarni, hatto, EIHlarning iqtisodiy samaradorligi boshqa investitsion loyihalarga nisbatan rentabellik darajasi kamroq bo„lganda ham EIHlarni tuzishga bo„lgan ehtiyojni belgilaydi. Bir qator rivojlanayotgan mamlakatlar uchun EIHlarning iqtisodiyotni bilvosita modernizatsiyalash samarasi nihoyatda muhim. Chunki, ular tadbirkorlik madaniyatining o„sishiga, turmush tarzining yangi standartlarini shakllantirishga, yangi texnologik jarayonlarning paydo bo„lishiga olib keladi.
O'tish iqtisodiyotidagi mamlakatlarda erkin iqtisodiy zonalarlarni tuzish maqsadlari, ko'p jihatdan, rivojlanayotgan mamlakatlarnikiga o'xshashdir. Masalan, Rossiyada erkin iqtisodiy zonalarlarning tashkil etilishi quyidagi vazifalarni hal etishga qaratilgan:
• mamlakat iqtisodiyotiga chet el kapitalini jalb etish;
• tashqi iqtisodiy aloqalarni kengaytirish uchun bozor tizimini shakllantirish;
• eksport salohiyatini rivojlantirish va valyuta tushumlarini ko'paytirish;
• ham chet el, ham milliy ilmiy yechimlarni va "nou-xau"larni joriy qilish hisobiga ilmiy-texnika taraqqiyotini jadal tadbiq etishni ta'minlash;
• hudud miqyosida yangi xo'jalik yuritish usullarni sinab kurish.
Shunday qilib, erkin iqtisodiy zonalarni turli mamlakatlarda tashkil qilish, umuman olganda, bir xil maqsadlarga qaratilgan bo'ladi: erkin iqtisodiy zonalardagi hamda undan tashqaridagi aholining ish bilan bandligini ta'minlash; ichki bozorda faoliyat yuritayotgan mahalliy korxonalarga to'sqinlik qilmagan holda EIHda eksportga mo'ljallangan yangi ishlab chiqarishlarni tashkil qilish. Bundan tashqari, iqtisodiy jihatdan ortda qolayotgan tunmalarga turtki berishga harakat qilish, yangi "nou-xau"larni qo'lga kiritib, eskirib qolgan texnikalarni modernizatsiyalash, o'z mutaxassislari va ishchilariga mehnatning zamonaviy usullarini o'rgatish, tayyor mahsulot ishlab chiqarishda mahalliy xomashyolardan keng va samarali foydalanish.
2-jadval
Erkin iqtisodiy hududlarni tashkil qilish maqsadlari [9]
№ Maqsad turlari Tavsif
1 Iqtisodiy maqsadlar • tashqi iqtisodiy faoliyatni jadallashtirish va kengaytirish; • iqtisodiyotga tashqi va ichki investitsiyalarni faol jalb qilish; • milliy ishlab chiqarish raqobatbardoshligini va uning iqtisodiy samaradorligini oshirish; • har bir hududda eksportni va import o'rnini bosuvchi tovarlar ishlab chiqarishni ko„paytirish; • milliy iqtisodiyotda valyuta tushumlarini ko'paytirish.
2 Ijtimoiy maqsadlar • yangi ish o'rinlarini yaratish, aholi ish bilan bandligini oshirish; • malakali xodimlarni, injenerlarni, xo'jalikda faoliyat yurituvchilarni va boshqaruvdagi kadrlarni jahon standartlariga javob beradigan darajada o'qitish va ularni tayyorlash; • sanoat hamda iste"mol uchun mo„ljallangan yuqori sifatli mahsulot va xizmatlar bilan milliy bozorni to'yintirish; • aholi turmush darajasi va farovonligini oshirish; • qoloq mintaqalar rivojlanishini hudud chegarasida kamyob bo'lgan milliy resurslarni markazlashtirish hisobiga tezlashtirish.
3 Ilmiy-texnik maqsadlar • eng yangi xorij va mahalliy texnologiyalardan jadal foydalanish; • dolzarb bo„lgan yo„nalishga ilmiy-texnik, shu jumladan, xorij kadrlarini ham jalb qilish; • ilmiy-texnik markazlar va venchur kompaniyalarining tajribalarini hamda ilmiy-tatqiqot yutuqlarini jalb qilish; • foydalanilayotgan ishlab chiqarish quvvati samaradorligini oshirish.
Boshqacha aytganda, erkin iqtisodiy zonalarni tashkil qilish mamlakatning u yoki bu hududini sanoatlashtirish, umumdavlat miqiyosidagi inqirozni yumshatish va uni yengillashtirishga yordam beradi hamda investitsiyalar kirib kelishiga keng yo'l ochib beradi.
Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, dunyodagi erkin iqtisodiy zonalar soni doimiy ravishda ortib bormoqda, ularni tashkil qilishdagi geografik chegaralari kengayib, ularning shakli o'zgarib bormoqda, tashqi savdo hududlaridan eksport-ishlab chiqarish va kompleks hududlarga aylanishi kuchayib bormoqda. Xo'jalik faoliyati mohiyati tovar ayriboshlashdan tovar ishlab chiqarish tomon boradi, xizmat ko'rsatishning oddiy turlaridan ilmiy darajada murakkab bo'lgan turlariga o'zgarib boradi. Erkin iqtisodiy zonalarlar milliy iqtisodiyotning jahon xo'jaligi bilan integratsiyalashuvida muhim omilga aylandi.
Erkin iqtisodiy hududlar hozirga kelib to'xtovsiz rivojlanmoqda. Rivojlanish oddiydan murakkabga, arzon va tez sotiladigan variantdan ko'p tarmoqli va kapital talab qiluvchiga o'tib bormoqda. Zamonaviy jahon tajribasida 30 ga yaqin erkin iqtisodiy hududlarning turlari mavjud bo'lib, ulardan ko'p ulushga ega bo'lganlar bu bojxona hududlari, to'lovlar olib tashlangan hududlar, bojxona erkin hududlari, erkin eksport hududlari, erkin eksportga mo„ljallangan ishlab chiqarish hududlari, erkin ishlab chiqarish hududlari, iqtisodiy barqarorlik hududlari, o'zaro tadbirkorlik hududlari, texnika-iqtisodiy rivoljantirish hududlari, fan-sanoat parklari va boshqalar iqtisodiyotda muhim ahamiyat ega kasb etib kelmoqda.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. O'zbekiston Respublikasining 2020-yil 17-fevraldagi "Maxsus iqtisodiy zonalar to'g'risida"gi Qonuni
2. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 26-oktyabrdagi "Erkin iqtisodiy zonalar faoliyatini faollashtirish va kengaytirishga doir qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida"gi PF-4853-son Farmoni
3. G. Meng. The Theory and Practice of Free Economic Zones : A Case Study of Tianjin , People ' S Republic of China. 2003. p. 216
4. R.E. Hibbard
5. The Yugoslav Free Zone in Salonika: A Problem in International Cooperation
6. United Nations. Special Economic Zones (SEZs) (2015)
7. R.J. McCalla. The geographical spread of free zones associated with ports. Geoforum, 21 (1) (2010), pp. 121-134
8. F. Bost. Atlas mondial des zones franches. La Doc. française (2010)
9. D. Borozan, Z. Klepo. Free zone - the source of socio-economic benefits. Interdiscip. Manag. Res., 3 (2007), pp. 75-91
10. Xujamkulov D.Y. Erkin iqtisodiy hududlar. Darslik. -T.: IQTISODIYOT, 2019. - 408 b.
11. Karimqulov J.I., Umirzoqov J.A. Erkin iqtisodiy hududlar rivojlanishining nazariyasi va amaliyoti. // Monografiya. - Tosh-kent. Vneshnoinvestprom, 2019. 187 b.
12. Bozarov S.S. O'zbekiston Respublikasi erkin iqtisodiy zonalarida tadbirkorlik faoliyatini huquqiy tartibga solishni tako-millashtirish. Yuridik fanlar bo'yicha falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi avtoreferati. Toshkent - 2018. 23-b.
