CC BY
4IQTISODIYOT FANLARINI O'QITISHDA O'ZBEK XALQ PEDAGOGIKASIDAN FOYDALANISHGA TARIXIY YONDASHISHLAR
Shoymardonova H.B.
Samarqand davlat chet tillar instituti, mustaqil tadqiqotchi +998901040077, E-mail !Mumtozbaxte7@gmail .com
Annotatsiya: Ushbu maqolada yoshlarning odob-axloqi va xulq-atvori, avlodlar vorisligi, shaxs va jamiyat kamoloti uchun qulay shart-sharoitlar yaratish, tarbiya masalalariga jiddiy e'tibor qaratish, voqealarga o'z fikri va dunyoqarashi bilan munosabatda bo'lish. , din, til, ayniqsa an'analarni ixtiyoriy baholash individuallikning asosini tashkil qiladi. Barcha an'analar qadimiylik bilan mustahkamlanib, asrlar osha o'tib, avloddan-avlodga o'tib, avloddan-avlodga o'tib kelmoqda.
Kalit so'zlar: an'analar, avloddan-avlodga, meros, ajdodlar, mustahkamlangan, tarbiyaviy vorislik, xalq ta'limida, xususiyatlari, tarixiy davrlar, taraqqiyot, bog'lanishlar.
Ma'naviy taraqqiyot, iqtisodiy va ma'naviy-axloqiy manfaatlar uyg'unligi insoniyat tarixida azaldan turli bahs-munozaralarga sabab bo'lib kelgan va hech qachon o'z dolzarbligini yo'qotmagan masalalar sirasiga kiradi.
Taraqqiyot jarayonida inson, xalq va jamiyatning tinch va farovon yashashi, baxtiga erishish, o'z oldiga qo'ygan maqsadlarini ro'yobga chiqarish ko'p jihatdan ana shu masalalarni qanday hal etishga bog'liqligini shaxs tarixi isbotlab berdi. Bu masalalar, ayniqsa, mustaqil taraqqiyot yo'liga endigina qadam qo'ygan davlatlar uchun muhim ahamiyatga ega.
Insoniyat tarixidan ma'lumki, ijtimoiy tabaqalanish keskin bo'lgan joyda ma'naviyat va iqtisod o'rtasida o'ziga xos ziddiyat yuzaga keladi, odamlar o'rtasida ham o'zaro qarama-qarshiliklar yuzaga keladi. 1992 yilda Prezident I.A. Karimov ma'naviyatning jamiyat hayotidagi o'rniga e'tibor qaratdi va shunday dedi:
"Odamga avvalo moddiy boylik berish, keyin ma'naviyat haqida o'ylash kerak, deganlar to'g'ri kelmasa kerak. Ma'naviyat - inson, millat, jamiyat, davlatning kuchi. Baxt bo'lmagan joyda hech qachon bo'lmaydi. Bunga nafaqat qadimgi tarix, balki yangi tarix ham ko'plab misollar keltirmoqda.
Ma'naviyatni mustahkamlash uchun mehnat va pulni ayamaslik - kelajagiga bolta urish demakdir. Milliy va jahon madaniyati, adabiyoti va san'ati yutuqlari har bir oilaga yetib borishi uchun oilaning moddiy ahvolidan qat'i nazar, qulay shart-sharoit yaratish zarur".
Jahonda tan olingan "o'zbek modeli"da I.A. Karimov, ijtimoiy-siyosiy islohotlar masalalariga alohida o'rin berilgan. O'zbek modelining hayotga tatbiq etilishi natijasida istiqlol yillarida mamlakatimizning iqtisodiy va ma'naviy hayotida o'zaro totuvlikni ta'minlash borasida keng ko'lamli ishlar amalga oshirildi. Iqtisodiy masalalar Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov asarlarida o'zining to'liq va batafsil
ifodasini topdi. Avlodlar vorisligi ta'lim-tarbiya bilan ta'minlanadi, ta'lim - xalq shaxsi va ma'naviy kamolotining ijtimoiy taraqqiyot omili.
Avlodlar vorisligining asosiy jihatlaridan biri bo'lgan ta'lim-tarbiyadagi vorislik tarbiyachilar o'rtasida bolalar ta'lim-tarbiyasiga yondashuvning bir xilligini, uy va mahalla tarbiyasi o'rtasidagi kelishmovchilikni, salbiy xususiyatlarni bartaraf etishda ta'lim jarayonida erishilgan natijalarga tayanishni nazarda tutadi. o'quvchilarning xulq-atvori, ya'ni ta'limning hayotiyligini ta'minlash, ta'lim maqsadlari o'rtasidagi to'g'ri munosabatlarni ta'minlash. Vorislik makon va vaqtda amalga oshiriladi:
• Nasl bo'yicha jismoniy vorislik;
• Moddiy-iqtisodiy vorislik-meros bilan;
• U ma'naviy voris-tarbiya bilan ta'minlanadi.
Tabiat, ijtimoiy sharoitlar va ta'lim omillari bir-biri bilan hamkorlik qilib, vorislikka to'sqinlik qiladi yoki rag'batlantiradi. Hech narsa bilan mustahkamlanmagan, faqat taqlid doirasidagina davom etadigan ko'r-ko'rona tarbiya jarayoni vorislikni ta'minlaydi. Imo-ishoralar, mimikalar, ota-onalarning fíkrlari bolalar tomonidan qayta gavdalanadi, ularning fe'l-atvori va xulq-atvorining shakllanishiga bevosita va yashirin ta'sir qiladi.
Hatto mehnat manfaatlari sohasida ham vorislik ba'zan shunchaki qiziquvchanlik va taqliddan kelib chiqishi mumkin. Xalq amaliy san'ati sohasida ham shunday bo'lishi mumkin.
Vorislik ko'p shakllarda bo'ladi. U sof shaxsiy maqsadda ham, oilaviy an'analarni davom ettirish va mustahkamlash sifatida ham, odamlarning ma'naviy aloqasi va avlodlar birligi sifatida ham amalga oshiriladi.
Meros barcha xalqlar taqdiriga ta'sir qiluvchi umuminsoniy, milliy va umuminsoniy xususiyatlarga ega bo'lishi mumkin. Merosning umuminsoniy jihatlarini mustahkamlash ijtimoiy taraqqiyotni tezlashtiradi.
Meros qanchalik keng va chuqurroq bo'lsa, shaxsning ham, jamiyatning ham rivojlanishi uchun shunchalik qulay sharoitlar yaratiladi.
Meros axloqqa ta'sir qilishi va oilaning yosh a'zolarining shaxsiyatida salbiy xususiyatlarning shakllanishiga imkon berishi mumkin. Misol uchun, "quyoshli iliq joyga" etib borganidan so'ng, u boshqa odamlar va hatto xalqlar manfaati evaziga shaxsiy muvaffaqiyatlarga erishishga tayyor bo'lgan bir necha avlod qarindoshlari uchun ilhomlantiruvchi namuna bo'lib xizmat qilishi mumkin.
Yoshlarning odob-axloqi, xulq-atvori, avlodlar vorisligiga katta ahamiyat beradigan Hamza ota-onalar e'tiborini farzandning axloqiy fazilatlariga qaratadi. "Gunohkor o'g'ilning jazosi" she'rida u bola taqdiri cho'loq bo'lishining sababini ko'rsatadi. U o'g'irlikda qo'lga tushgan odamni osib qo'yishdan oldin onasiga qo'ng'iroq qilishni so'raydi. "O'limdan oldin, men oxirgi marta ona sutini tatib ko'raman", deydi u. Ona ham mehrini yeb, unga ko'ksini ochadi, o'g'li so'rish o'rniga onani qattiq tishlab, yirtib tashlaydi va aytadi:
"O'g'ri bo'lishimga onam sababchi bo'lgan. Men biror narsani o'g'irlaganimda, uni qaytarib berish o'rniga, u doimo Bali deb aytadi.
Bu bilan Hamza ota-onalami hushyoг bo'lishga chaqiradi, ota-ona qanday yo'l tutmasin, fareand ham o'sha yo'ldan boгishini, uning kelajagi butunlay ota-ona niyatiga bog'liqligini aytadi.
Ota-onalarning farzandlarining farovonligiga ongli yondashishlari vorislikning tarbiyaviy jihatini aks ettiradi. Yangi turmush qurganlarga aytilgan duo va duolarda, to'y-hashamlaгda, yangi tug'ilgan chaqaloqlarga niyat bildirishda hamisha avlodlar almashinuvi g'amxo'гligi mujassam. Bu g'amxo'riik ta'lim-tarbiya masalalariga qaгatilayotgan jiddiy e'tiboráa yaqqol namoyon bo'lmoqda.
Zokiqon Frn-qat avlodlaг almashinuvini, avvalo, o'ziga xosligida ko'radi. Har biг xalq o'ziga xos hayot kechñgandagina insoniyatning umumiy xazinasiga hissa qo'shishi mumkin. Narea va hodisalaгga o'z fikfi va dunyoqarashi bilan munosabatda bo'lish, din, til, ayniqsa, urf-odatlarga erkin baho berish individuallik asosini tashkil qiladi. Barcha an'analar qadimiylik bilan mustahkamlanib, avloddan-avlodga o'tib, avloddan-avlodga o'tib kelmoqda. "Kazarean, qazasan, zotingni toгtib ola^an", "Yomon uгug'dan mo'l hosil kutma", "Ota-ona ibгat", "Daгaxt tagiga olma tushadi, olma tushadi" kabi maqollar olma ostida", "Onani ko'г, qizini ol..." deganlaгi xalq merosi, vorislikni qanchalik qadrlashidan dalolat beradi. Bu maqollar ogohlantirish vazifasini bajaradi. Bularning barchasi birgalikda irsiy vorislikning ta'lim vorisligi bilan o'zaro uyg'unligi tasvirini yaratadi. Xalq ta'limida yomon tartiyaning avloddan-avlodga o'tishi haqida gap yo'q, otadagi yomon xislat^ faTzand tartiyasini buzadi.
Inson jismonan sog'lom bo'lsa-da, uning tarbiyasi noto'g'ri bo'lishi mumkin. O'g'il otasiga o'xshaydi, ammo ta'lim tufayli o'g'ilning xarakteri, xatti-harakati va xatti-harakati hal qiluvchi omil bo'lib qoladi. "Ustoz aytganini qil, qilganini qilma" degan maqolda tarbiyaning yana Ыг jihati ochiladi. "Ota o'g'il tartiyalaydi, ona qiz ta^iyalaydi" degan maqol ham bola xulq-atvoridagi salbiy xususiyatlarni bartaraf etishga qaratilgan.
Odamlaming ta'limning voгisligi haqidagi g'oyalaгida biг-biriga qarama-qarshi bo'lgan holat^ ko'p, chunki u^ tuгli taгixiy davгlaгni, inson tabiatidagi xilma-xillikni, hayotdagi muayyan vaziyatlarning xilma-xilligini aks ettiгadi. "Biг palakda necha xil gazak", "Qush uyasidan bulbul chiqdi", "Yaxshi o'g'il yomon otani haydaydi", "Ota qo'ng'izni otmasdi, "Ota qo'ng'izni otmasdi", "Qush uyasidan bulbul chiqdi", "Ota qo'ng'izni otmasdi. bola cho'chqa ovladi", "Qovun ko'rib tus oladi", "Kefal ko'гib chumoqqa uradi" kabi xalq hayotidan olingan.
Biroq, aksariyat hollarda nizolar yuzaki bo'ladi. "Шг kuzda ayb bof', "Haг kim o'z taqdiгini o'zi yaratadi", deyiladi xalq maqollarida. Ularning tarbiyasiga jiddiy e'tiboг qaгatganlaг haqida xalq hikmatlarida "U dunyoga yana kelgandek bo'ldi", "Ona qomidan tug'ilgandek bo'ldi", deydi.
Ta'limdagi muvaffaqiyat juda barqaror. Kishilarning avloddan-avlodga ma'naviy boy bo'lib borishi millatni yuksaltiradi va rivojlantiradi. "Ona ko'rmaganni qiz ko'radi, ota ko'rmaganni o'g'il ko'radi". Vorislik, xalq maqolida aytilganidek, "Ota-o'g'il arava qo'shig'ini aytadi" maqolidagi asosiy g'oya "katta arava qanday ketsa, kichik arava ham o'sha yoqqa boradi" degan g'oyadn. Voгislikgacha bo'lgan avlod tarbiyasining natijalari keyingi avlodning xulq-atvorida namoyon bo'lishi,
yaxshilik yomonga, yomonlik esa yaxshilikka aylanishidan ma'lum. "Odamning bolasi o'g'гi bo'ladi", deydi o'zbek oqsoqollari. Bu hikmat uch avloddan iborat: bobosi o'g'lini odam qilib tarbiyalagan, o'g'lining o'g'li esa o'g'ri edi. Bundan anglash mumkinki, o'g'iriik barcha xalqlaг qatoгi o'zbek xalqi uchun ham eng asosiy va jirkanch odat sanaladi.
Qarindoshlik ham avlodlar vorisligining jihatlaridan biri hisoblanadi. U tegishli faoliyat va xatti-harakatlarda sinovdan o'tkaziladi. "Qo'ndosh bo'lmang, jon qarindoshi bo'ling". Ta'lim xalq manfaatlariga xizmat qilsagina haqiqiy ta'limdiг. Aks holda, uning xalqqa qarshi chiqishi, inson shaxsining tanazzulga uchrashiga sabab bo'lishi mumkin emas. Ajdodlaming ma'naviy xazinalari eгtak, гivoyat, afsona, matallar orqali avloddan-avlodga o'tib kelmoqda. Bobo bobo aytganini deydi, ota bobo aytganini, nevara, chevara... ota aytganini aytadi.
Avlodlar vorisligini mustahkamlashda keksa avlod bevosita va bilvosita ishtirak etadi: o^gatganini keyingi avlod o^gatadi, keyingi avlod o^gatadi degan an'ana bor Ammo yozuv kamligidan olis ajdodlaming ovozi bo^an saгi zaiflashib, fikrlarini tushunish qiyinlashadi. Bu yeráa pedagogika fanining butun ta'lim va tartiya jaгayonida o'zining yaxshi tomonlarini saqlab qolishi, avlodlar almashinuvini ta'minlashi muhim ahamiyatga ega.
Ta'lim jarayonini tahlil qilishda uning manbai bo'lgan muhitni, uning paydo bo'lish va takomillashtirish sabablarini aniqlash kerak. Xalq pedagogikasi xalq va insoniyat yutuqlari asosida rivojlanadi. O'z xalqining madaniyatini rivojlantirishdan oldin ko'p asriik mehnat va kuгash davomida boshqa xalq^ va butun insoniyat tomonidan yaratilgan pedagogik meгosni ilmiy va amaliy jihatdan o'гganish zaгuг. Ayrim madaniyat arboblari ijodiga faqat xalq va insoniyatning umumiy ma'naviy boyligi asos bo'la oladi.
Buyuk faylasuf-pedagog Gegel shunday yozgan edi: "Men nima qildim? Ko^ganlarim, eshitganlarim, kuzatganlarimni to'pladim, ishlatdim. Mening asariarim minglab odamlar tomonidan oziqlangan, johil va donishmand, aqlli va ahmoq, bolalik, o'rta yosh, qarilik - barchasi menga o'z fikrlarini, qobiliyatini, orzularini, turmush tarzini bergan, men ko'pincha o'rim-yig'imlarni o'rganganman. boshqalar yetishtirgan hosil, mening mehnatim jamoalar borligidir. uning asari edi va Gyote nomi bilan atalgan.
Shuningdek, Xorazmiy, Beruniy, Alisher Navoiy, Hamza, Munavvar Qori, Nosiriy kabi pedagoglar ham xuddi shunday fikrni bashorat qilganlar. Insonning dahosi, buyukligi xalq maorifiga, madaniyatiga yaqinligi, uning ma'naviy xazinalariga chuquг singib keta olishi bilan o'lchanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati:
1. Каримов И.А. «Узбекистоннинг уз истиклол ва тараккиёт йули». -Т.: "Узбекистон".1992
2. Мухдммад Пайгамбар киссаси, хддислар. -Т.: Камалак, 1991. 30 б.
3. Урта Осиёлик машхур мутафаккир ва донишмандлар. -Т.: Халк мероси, 1995.
4. Mattiyev, I. B. (2023). PEDAGOGIK JARAYONLARNI TASHKIL ETISH VA BOSHQARISH. Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi, 2(1), 812-815.
5. Mattiyev, I. B. (2023). PEDAGOGIK JARAYONLARNI TASHKIL ETISH JARAYONIDA REFLEKSIV YONDASHUV. Ta'limning zamonaviy transformatsiyasi, 1(2), 816-819.
6. IB Mattiev - Journal of marketing, business and management, 2023 https://scholar.google.ru/scholar?oi=bibs&cluster=7792327624181437734&btnI=1& hl=ru
