Научная статья на тему 'ИНТЕРНЕТ ТАРМОҒИДА ИСТЕЪМОЛЧИ БИЛАН ШАРТНОМА ТУЗИШ ВА УНИНГ БАЖАРИЛИШИНИ ТАЪМИНЛАШ'

ИНТЕРНЕТ ТАРМОҒИДА ИСТЕЪМОЛЧИ БИЛАН ШАРТНОМА ТУЗИШ ВА УНИНГ БАЖАРИЛИШИНИ ТАЪМИНЛАШ Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
51
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
истеъмолчи / шартномавий муносабатлар / интернетда шартнома тузиш / электрон савдо майдончалари / consumer / contractual relations / concluding a contract on the Internet / electronic trading platforms.

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Бабаев, Д.

Бугунги кунда ҳаётни Интернет тармоғисиз тасаввур қилиш қийин. Ахборот-телекоммуникация технологиялари ва Интернет тармоғининг ривожланиши айни пайтда электрон тижорат шаклланиши ва амал қилишига кенг имкон яратди. Бу истеъмолчига жуда қулай, турли расмиятчиликлар ва ортиқча вақт сарфламасдан, уйдан ёки йўлда кета туриб оила аъзолари учун товар(иш, хизмат)ни харид (буюртма) қилиш ва қўлга киритиш имконини тақдим этди. Бироқ бу ўринда масофавий савдо ёки хизмат кўрсатишни анъанавий чакана савдо шохобчалари ва маиший хизмат кўрсатиш ташкилотларида амалга оширилаётган савдо ва хизматдан фарқли жиҳатларга эга эканини ҳисобга олиш лозим. Қайд этиш лозимки, Интернет тармоғидаги фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлар бир қатор жиҳатлари билан анънавий реал маконда юзага келадиган муносабатлардан фарқланади. Шу сабабли ҳам Интернет тармоғида вужудга келадиган фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларни ҳуқуқий тартибга солишда, ушбу муносабатларнинг субъектлари, шу жумладан, заиф тараф бўлган истеъмолчи ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ва таъминлашга нисбатан ҳам алоҳида ёндашув талаб этилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CONCLUDING CONTRACTS WITH THE CONSUMER ON THE INTERNET AND ENSURING ITS PERFORMANCE

Today it is difficult to imagine life without the Internet. The development of information and telecommunication technologies and the Internet network has created a wide opportunity for the formation and implementation of electronic commerce. It made it very convenient for the consumer to buy (order) goods (work, service) for family members from home or on the road without spending too much time and various formalities. However, it should be taken into account that remote sales or service delivery has different aspects than sales and service carried out in traditional retail outlets and household service organizations. It should be noted that the civil-legal relations on the Internet differ in a number of aspects from the relations that occur in the traditional real space. For this reason, a special approach is required in the legal regulation of civil-legal relations that arise on the Internet, in relation to the protection and provision of the rights of the subjects of these relations, including the consumer, who is a vulnerable party.

Текст научной работы на тему «ИНТЕРНЕТ ТАРМОҒИДА ИСТЕЪМОЛЧИ БИЛАН ШАРТНОМА ТУЗИШ ВА УНИНГ БАЖАРИЛИШИНИ ТАЪМИНЛАШ»

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(2), Feb., 2023

ИНТЕРНЕТ ТАРМОГИДА ИСТЕЪМОЛЧИ БИЛАН ШАРТНОМА ТУЗИШ ВА УНИНГ БАЖАРИЛИШИНИ ТАЪМИНЛАШ

ю.ф.д. Д.Бабаев

Тошкент давлат юридик университети Фукаролик хукуки кафедраси профессори

АННОТАЦИЯ

Бугунги кунда уаётни Интернет тармозисиз тасаввур цилиш цийин. Ахборот-телекоммуникация технологиялари ва Интернет тармогининг ривожланиши айни пайтда электрон тижорат шаклланиши ва амал цилишига кенг имкон яратди. Бу истеъмолчига жуда цулай, турли расмиятчиликлар ва ортицча вацт сарфламасдан, уйдан ёки йулда кета туриб оила аъзолари учун товар(иш, хизмат)ни харид (буюртма) цилиш ва цулга киритиш имконини тацдим этди. Бироц бу уринда масофавий савдо ёки хизмат курсатишни анъанавий чакана савдо шохобчалари ва маиший хизмат курсатиш ташкилотларида амалга оширилаётган савдо ва хизматдан фарцли жщатларга эга эканини уисобга олиш лозим.

Цайд этиш лозимки, Интернет тармогидаги фуцаролик-ууцуций муносабатлар бир цатор жиуатлари билан анънавий реал маконда юзага келадиган муносабатлардан фарцланади. Шу сабабли уам Интернет тармогида вужудга келадиган фуцаролик-ууцуций муносабатларни ууцуций тартибга солишда, ушбу муносабатларнинг субъектлари, шу жумладан, заиф тараф булган истеъмолчи ууцуцларини уимоя цилиш ва таъминлашга нисбатан уам алоуида ёндашув талаб этилади.

Калит сузлар: истеъмолчи, шартномавий муносабатлар, интернетда шартнома тузиш, электрон савдо майдончалари.

Today it is difficult to imagine life without the Internet. The development of information and telecommunication technologies and the Internet network has created a wide opportunity for the formation and implementation of electronic commerce. It made it very convenient for the consumer to buy (order) goods (work,

CONCLUDING CONTRACTS WITH THE CONSUMER ON THE INTERNET AND ENSURING ITS PERFORMANCE

D. Babaev

Professor at the Department of Civil Law of Tashkent State Law University

ABSTRACT

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(2), Feb., 2023

service) for family members from home or on the road without spending too much time and various formalities. However, it should be taken into account that remote sales or service delivery has different aspects than sales and service carried out in traditional retail outlets and household service organizations.

It should be noted that the civil-legal relations on the Internet differ in a number of aspects from the relations that occur in the traditional real space. For this reason, a special approach is required in the legal regulation of civil-legal relations that arise on the Internet, in relation to the protection and provision of the rights of the subjects of these relations, including the consumer, who is a vulnerable party.

Key words: consumer, contractual relations, concluding a contract on the Internet, electronic trading platforms.

Бугунги кунда хаётни Интернет тармогисиз тасаввур килиш кийин. Ахборот-телекоммуникация технологиялари ва Интернет тармогининг ривожланиши айни пайтда электрон тижорат шаклланиши ва амал килишига кенг имкон яратди. Бу истеъмолчига жуда кулай, турли расмиятчиликлар ва ортикча вакт сарфламасдан, уйдан ёки йулда кета туриб оила аъзолари учун товар(иш, хизмат)ни харид (буюртма) килиш ва кулга киритиш имконини такдим этди. Бирок бу уринда масофавий савдо ёки хизмат курсатишни анъанавий чакана савдо шохобчалари ва маиший хизмат курсатиш ташкилотларида амалга оширилаётган савдо ва хизматдан фаркли жихатларга эга эканини хисобга олиш лозим. Интернет оркали истеъмолчиларга йуналтирилган реклама ёки оммавий офертанинг вертуал шаклда жойлаштиришдан бошланади. Ушбу савдо ва хизмат курсатиш фаолиятини амалга ошираётган тадбиркорлик субъекти, бунда тегишли шартномани тузиш, аввало, тегишли маълумотларни такдим этишдан бошланини яхши англаб етади ва эътиборини унга каратади. Сотувчи ёки хизмат курсатувчи товарларни масофавий сотиш шартномасини тузишдан олдин товар тавсифини каталоглар, флайерлар, буклетларда ёки фотосуръатларни такдим этиш йули билан ёхуд почта, электрон алока воситалари, шунингдек Интернет тармоги оркали истеъмолчига етказади. Бундан ташкари, масовафий савдо ва хизмат курсатишда телеканаллар оркали товарнинг ишлаши, хусусиятлари, фойдаланиш коидаларини курсатиш йули билан хам истеъмолчиларга товар ва унинг ишлаб чикарувчиси хакида маълумот бериб, телефон оркали буюртмани кабул килиш йули билан шартнома тузилиши мумкин. Бундай савдо ва хизмат курсатишнинг мухим хусусияти истеъмолчининг бевосита товарни уни олгунга кадар куздан кечириш имконига эга булмаслиги саналади. Битим тузиш

КИРИШ

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(2), Feb., 2023

жараёнида, истеъмолчи хам, сотувчи хам бевосита "жонли" учрашмайди ва бир-бирлари билан "куришмайди" Битим тузиш электрон шаклда, коидага кура, сотувчининг махсус интерфаол веб-сайти (Интернет магазини) жойлаштирилган оммавий офертани акцептлаш йули билан амалга оширилади. Масалан, истеъмолчи курсор ёрдамида сотувчининг сайтида кнопка куринишида расмийлаштирилган зарурий зонани босиш оркали офертани кабул килади ва очилган электрон аризани кабул килади. Бунда сотиб олинадиган товар хаки электрон тарзда тегишли электрон тизимлар оркали ёки тегишли Интернет тармоги худуди учун кабул килинган электрон пуллар оркали туланиши мумкин. Масофавий олди-сотдида сотиб олувчи нокулай, салбий таъсирга баркарор булмаган холатда булади, шу боис конунчиликда масофавий савдо муносабатларида истеъмолчига хукуклар устунлигини таъминлаш ва имтиёзли хукукларни бериш максадга мувофик булади.

МУХ,ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Кайд этиш лозимки, Интернет тармогидаги фукаролик-хукукий муносабатлар бир катор жихатлари билан анънавий реал маконда юзага келадиган муносабатлардан фаркланади. Шу сабабли хам Интернет тармогида вужудга келадиган фукаролик-хукукий муносабатларни хукукий тартибга солишда, ушбу муносабатларнинг субъектлари, шу жумладан, заиф тараф булган истеъмолчи хукукларини химоя килиш ва таъминлашга нисбатан хам алохида ёндашув талаб этилади. И.Р.Рустамбеков интернет тармогидаги фукаролик-хукукий муносабатларни тартибга солиш масалаларини тадкик килар экан, бу шартномаларда эътибор каратилиши лозим булган асосий жихатлар сифатида тарафларни идентификация килиш, битимларга оид ахборотни саклаш мухимлигини курсатади ва бу айни пайтда мажбуриятлар бажарилишини таъминлаш учун ахамиятли эканини кайд этади1.

М.Е.Грабилинанинг ёзишича, амалиётда "Интернет" тармогида фукаролик-хукукий шартнома тузишнинг турли хилдаги механизмлари мавжуд. Шунга карамасдан, заиф тараф учун "Интернет" тармогида шартнома тузиш учун бир хилдаги коидалар ва аниклик булишини талаб килади2.

Т.Ю.Куликнинг фикрича, электрон воситалардан фойдаланиб шартнома тузишда электрон шаклда мустахкамланган маълумотлар алмашиниши содир булади. Шу боис, шартнома тарафлари электрон ахборот (утказиш ва саклашда ахборотни химоя килиш хусусиятлари, электрон хужжатни яратган шахсни

1 Рустамбеков И.Р. Интернет тармогидаги фукаролик-хукукий муносабатларни тартибга солиш: Юрид. фан. докт. дис. ...автореф. - Тошкент: 2017. 19-б.

2 Грабилина М.Е. Совершенствование правового регулирования механизмов заключения договоров в сети «Интернет» // Пробелы в российском законодательстве. 2017. -№5. 75-с.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(2), Feb., 2023

аниклаш усули, электрон хужжат нусхасини когозда сакдаш имкони)ни ифодалаш хусусиятларини назарда тутишлари лозим3.

Фикримизча, Интернет оркали истеъмолчиларга товар (иш, хизмат) сотиш шартномасини тузишда контрагентни аниклашнинг тулик имкони такдим этилиши зарур омил саналиши зарур. Колаверса, электрон савдода талаб этиладиган бошка коидалар хам мавжуд булиши талаб этилади. Узбекистон Республикасининг 2022 йил 29 сентябрдаги "Электрон тижорат тугрисида"ги4 УРК-792-сон Конуни 14-моддасининг иккинчи кисмига мувофик Электрон тижоратда шартнома тарафлар уртасида шартноманинг шартларини электрон хужжатлар ва (ёки) хабарларни тасдиклаш йули билан келишиш оркали электрон хужжат шаклида расмийлаштирилади электрон тижоратдаги акцепт электрон хужжат, хабар ва бошка харакатларни амалга ошириш билан берилади ва шартнома тузилади.

Мамлакатнинг ракамли иктисодиётини фаоллаштиришда савдо корхоналарининг(тадбиркорлик суъбектларининг) махсус электрон майдончаларидан фойдаланиш мухим ахамият касб этади. Ушбу майдончалар уз навбатида ракамли дунё имкониятлари фойдаланиш учун унга кириш, уланиш ва фойдаланиш учун тегишли инфратузилмани яратади. Узбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 5 октябрдаги ПФ-6079-сон Фармони билан тасдикланган "Ракамли Узбекистон - 2030" стратегиясида 5 истеъмолчиларга ракамли технология хизматларини курсатиш сифатини ошириш хамда коммунал ва электр энергияси сохасидаги хисоблагичларни ракамли тизимга утказиш вазифалари назарда тутилган. Бу эса, уз навбатида, истеъмолчиларга масофавий савдо ва хизмат курсатишга оид махсус коидаларни ишлаб чикиш ва кабул килиш заруратини курсатади. Чунки, амалдаги конунчилик тизими масофавий савдо ва хизмат курсатишнинг узига хос жихатларини, сотувчи ва ижрочининг асосий мажбуриятлари ва жавобгарлик доирасини, мазкур сохадаги истеъмолчилар катламини химоя килишнинг махсус усулларини назарда тутмайди. Бу эса, айни пайтда ривожланиб бораётган масофавий савдо ва хизмат курсатиш сохасида истеъмолчилар хукукларини таъминлаш ва химоя килиш билан боглик катор муаммоларни юзага келтириши мумкин.

3Кулик Т.Ю. Особенности правового регулирования договоров, заключаемых в электронной форме: Автореф. дис. ...канд. юрид. наук. - Краснодар: 2007. 8-с.

4// Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2015 йил, 20-сон, 250-модда.

5// Конун хужжатлари маълумотлари миллий базаси, 06.10.2020 йил, 06/20/6079/1349-сон.

Oriental Renaissance: Innovative, (E)ISSN:2181-1784

educational, natural and social sciences www.oriens.uz

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7 3(2), Feb., 2023

Таъкидлаш лозимки, бугунги кунда ОЭРСнинг "Интернет воситачиларининг иктисодий ва ижтимоий роли" номли нашрида бу сохадаги воситачиларнинг куйидаги икки тури ажратилади:

1) интернет провайдерлар - уй хужаликлари, бизнес ва давлат органларининг Интернетга киришлари учун техник имкониятни таъминлашни амалга оширади;

2) веб-хостинг - маълумотларни узатиш учун шароит яратади.

Шунингдек, интернет воситачилари фойдаланувчилар ва истеъмолчиларга

контент, махсулот ёки хизматларни такдим этади, ахборотни кидириш, электрон тижорат компаниялари учун воситачилик килиш (маркетплейслар), тулов тизимлари, ижтимоий тармокларни ташкил этиш каби хизматларни амалга оширади6.

Уларнинг барчаси ракамли иктисодиётнинг инфратузилмасини шакллантирувчиси булиб, Интернет тармоги иштирокчиларининг фаолиятини у сиз тасаввур этиб булмайди. Йирик платформаларнинг эгаси булган фирмаларнинг бозор капитализацияси 2,6 триллион долларни ташкил этади ва улар бутун дунё буйича йирик инвестицияларни жалб этишда давом этмокда7. Ахборот воситачилари ракамли иктисодиётнинг мустакил иштирокчиларига айланадилар ва нафакат контрагентларни излаш учун имкон такдим этадилар, балки бевосита уйин коидаларини белгилаш имконига хам эга саналадилар. Электрон савдодаги бир катор фирмалар, хусусан, eBay, Amazon, Aliexpress транзакциявий чикимларни камайтиради хамда савдони енгиллаштирувчи бир катор воситаларни такдим этади ва шу оркали кичик фирмаларнинг бозорга чикишига кумаклашади. Электрон савдо фирмалари савдо майдонларидан фойдаланиш транзакциявий чикимларни камайтириш билан бирга, савдони етакловчи вазифани бажаради хамда бутун дунё буйлаб махсулот етказиб берувчилар ва сотиб олувчиларни боглашга хизмат килади. Бизнес учун электрон тижоратнинг ахамияти юкори бахоланмаслигининг имкони мавжуд эмас. Чунки, ушбу савдо компаниялари истеъмолчи эхтиёжларини тушунишларини яхшилайди ва глобал бозор учун махсулот ва хизматлар очиклигини таъминлайди8. Истеъмол товарлари халкаро савдосининг 12 % дан купроги халкаро электрон тижорат доирасида амалга оширилади. Мазкур курсаткич пандемия ва карантин шароитида янада ортди ва ортиб боришда

6 OEHSR. EHkonomicheskayaisocial'nayarol' internet-posrednikov, 2010. -

https://www.oecd.org/internet/ieconomy/44949023 .pdf.

7Accenture Technology R&D. Platformennayaehkonomika: innovacionnayabiznesmodel',osnovannayanatekhnologiyah, 2016. https://www.accenture.com/fr-fr/ acnmedia/PDF-2/Accenture-Platform-Economy-Technology-Vision-2016-france.pdf.

8E-Retailing Challenges and Opportunities in the Global Marketplace https://books.google.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(2), Feb., 2023

давом этмокда. Бу борада Европа комиссиясининг тадкикотида "ракамли кадриятлар"ни яратишда онлайн-платформалар етакчи роль уйнаши ва улар келгусида иктисодий усишнинг асосини ташкил этиши кайд этилган9.

Электрон савдо майдончалари маълумотларнинг йирик окимини йигади ва уларни сифатли тахлил килиш бизнеснинг моделини такомиллаштириш, электрон тижорат окимларини тахлил килиш, шунингдек истеъмолчилар хукукларини химоя килишнинг заиф томонларини аниклаш имконини беради. Шу билан бирга, электрон тижорат истеъмолчилар учун куплаб имкониятлар ва фойда, товарлар ва хизматларга кенг танловни, бир турдаги товарлар ва хизматларнинг турли сотувчиларда бахоси канча эканини солиштириш, тулов усулларининг турларини танлаш имконини беради. Шунга карамасдан, электрон тижорат истеъмолчилар учун ракамли мухитнинг технологик хусусиятлари билан боглик сезиларли хавфларни юзага келтиради. Бунда истеъмолчилар хукукларини химоя килишда ракамли контентни ифодаловчи махсулотларни сотиб олиш, мобил иловалардан фойдаланиш, турли чакирикларнинг хавфсизлиги ва хусусиятлари, хаёт дахлсизлигининг бузилиши, туловларни химоя килиш ва такдим этилаётган махсулотнинг хавфсизлигидан келиб чикиши лозим булади.

Электрон тижоратни амалга оширишда товарларга (товар турининг хусусиятларини инобатга олиб) нисбатан истеъмолчига куйидагилар такдим этилиши керак: товарнинг асосий тайинланиш максадига кура имкониятлари ва хусусиятлари; истеъмолчи томонидан товарни кулга киритиш, унга нисбатан хукукларни амалга ошириш ёки фойдаланишга оид асосий техник ва шартномада белгиланган талаблар, чеклашлар ёки шартлар; хар кандай ёшдан товарнинг истеъмолчи хаёти ва соглиги учун хавфсизлигига оид ахборотлар. Электрон тижорат сохасида банд булган компаниялар истеъмолчи учун битим тугрисида асосли карор кабул килиш имконини берадиган муддатлар, шартлар ва чикимлар тугрисида ахборотни такдим этишлари лозим. Истеъмолчилар ушбу ахборотни битимнинг исталган боскичида осон олиш имконига эга булишлари лозим. Компаниялар товарлар ёки хизматлар тугрисида, шунингдек етказиб бериш шартлари ёки бахо тугрисидаги умумлашган ахборот билан истеъмолчилар танишиши учун улар битим хакида сурашидан олдин такдим этишлари лозим. ОЭСРда ракамли контентни ифода этадиган товарлар, онлайн-тулов, мобил тижорат, кайд этилган ёзувлардан ноконуний фойдаланишни

9EvropejskayaKomissiya. Communication from the commission to theeuropean parliament, the council, the european economic and socialcommittee and the committee of the regions Online Platforms and the DigitalSingle Market Opportunities and Challenges for Europe URL: http://eur-

lex.europa.eu/legalcontent/EN/TXT/?qid=1466514160026&uri=CELEX:52016DC0288.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

(E)ISSN:2181-1784 www.oriens.uz 3(2), Feb., 2023

камайтиришга нисбатан электрон тижоратда истеъмолчилар хукукларини химоя килиш механизмларини такомиллаштиришга каратилган рахбарий принципларни хам ишлаб чиккан. ОЭСР стандартлари нафакат давлатларга, балки бугунги кунда мустакил тартибга солиш объектига айланган электрон савдо майдончаларига хам йуналтирилган. Онлайн-платформа ишининг юкори стандартлари - истеъмолчилар хукукларини химоя килишнинг амалий механизмлари ва умуман электрон тижорат ривожланиши калитидир. Бунда шаклланган яхши амалиёт - электрон тижорат фирмаларига истеъмочилар хукукларини химоя килишга оид провайдерлар хизмати учун рахбарий курсатмалар ва тавсияларни ишлаб чикишдир. Масалан, Австралияда ноконуний савдонинг олдини олиш учун сотувчиларга нисбатан идентификация ва ишончлилик талаблари белгиланган. Америкадаги E-bay компанияси томонидан электрон савдо майдончаларидаги сотувчиларни бахолаш ва рейтингини белгилаш тизими жорий этилган. Францияда ракамли иктисодиёт тугрисидаги конун лойихасини тайёрлаш доирасида платформаларга фойдаланувчилар учун амалий маслахатлар бериш мажбуриятларини, профессионал ва нопрофессионал етказиб берувчиларни ажратиш вазифасини юклаш имкони мухокама килинган. Электрон тижоратга булган ишончни мустахкамлашнинг мухим жихати истеъмолчиларга хизмат курсатувчи онлайн-платформалар фаолиятини узини узи тартибга солишни ривожлантириш хисобланади 10 . Масалан, ЕИда "Ecommerce Europe" ассоциацияси ташкил этилган булиб, бу ассоциация Европа истеъмолчилари учун онлайн товарлар ёки хизматларни сотаётган компанияларни умумлаштиради. Ассоциация Европа истеъмолчиларининг электрон тижоратга булган ишончини таъминлайди, ЕИ ва аъзо-мамлакатларнинг тартибга солувчи органлари мулокотини йулга куяди. Мазкур ёндашувдан келиб чикиб, Узбекистонда Истеъмолчилар хукукларини химоя килиш агентлиги ва бошка тартибга солувчи органлар билан биргаликда электрон савдо майдончалари учун истеъмолчи хукукларини химоя килиш буйича услубий тавсиялар ва рахбарий курсатмаларни ишлаб чикиш зарур булади. Бундай курсатмалар узида куйидаги жихатларни камраб олиши зарур: истеъмолчиларни уларнинг хукуклари ва ушбу хукукларини химоя килиш усуллари тугрисида хабардор килиш; истеъмолчиларнинг шахсга доир маълумотлари хавфсизлигини таъминлаш вазифаларини белгилаш; сотувчиларни идентификация килиш ва уларга булган ишончни ошириш, низоларни мукобил хал килиш усулларини

10 Коваль А.А., Левашенко А.Д. Защита потребителей в электронной торговле // https://cyberleninka.ru/article/n/zaschita-potrebiteley-v-elektronnoy-torgovle

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(2), Feb., 2023

куллаш имконини такдим этиш; фойдаланувчиларнинг фикри ва изохлари хисобини юритишнинг очиклигини таъминлашда узини узи тартибга солиш вазифаларини белгилаш; контрафакт махсулотни, шу жумладан, махсулотни маркировка талабларини белгилаш хисобидан сотишга карши йуналтирилган чораларни куриш11.

Коидага кура, электрон савдо, Интернет оркали шартнома тузиш йули билан товар ва хизматларни сотиш сохасида истеъмолчилар хукукларини химоя килишни учта боскичга булиш мумкин: махсулотни сотишдан олдинги боскич, сотиш жараёни боскичи ва сотишдан кейинги боскич. Бугунги кунда Интернет оркали истеъмолчиларга товар ва хизматларни сотиш буйича шартнома тузиш ва бажаришнинг барча боскичларида истеъмолчилар хукукларини химоя килишда куйидаги муаммолар юзага келмокда: Интернет тузилмасининг кучсизлиги, шу жумладан тезлиги ва ишончлигиги жихатидан; тармок алокаларининг нобаркарорлиги; Интернетга уланиш сифатининг пастлиги ва электр таъминотининг етарли эмаслиги; хорижий тилни билмаслик тусиги; товар ва хизматлар борасида, шунингдек уларнинг бахоси буйича ёлгон ахборот ва нохалол маркетинг амалиёти; чалгитадиган ва адаштирадиган ахборот; сотувчининг кимлиги ва жойлашган жойи, шунингдек товарлар ва хизматлар, уларнинг бахоси ва такдим этиладиган кафолатлар тугрисидаги аник ва ишончли ахборотнинг мавжуд эмаслиги; аноним сотувчилардан электрон савдо тугрисидаги таклифларнинг мавжудлиги; сотиш жараёни тулик тугагунига кадар туланиши лозим булган якуний бахо номаълумлиги сабабли, бахо "кутариш" амалиёти; махсулотнинг товар хусусиятларига нисбатан ноаниклик; сифати етарли булмаган товарлар учун пул маблаглари кайтарилишидаги муаммолар; сотувчининг веб-сайтида курсатилган пул маблагларини кайтариш ёки коплаш сиёсатига риоя этмаслик; пулни кайтариш жараёнининг узок ва чарчатадиган жараён экани; товарларни кайтариш билан боглик харажатлар истеъмолчи томонидан копланиши лозимлиги; маълумотлар хавфсизлигининг тулик таъминланмагани ва онлайн фирибгарлик, шахсий маълумотларни угирлаш ва уларни фирибгарлик максадларида фойдаланилиши; электрон туловларни бекор килишнинг имкони йуклиги; кайтариладиган туловлар ва маблагларни учириш хакидаги ахборотнинг ноаниклиги; банклар ёки тулов тизимлари томонидан блокланадиган онлайн туловларга оид электрон савдо веб-сайтлар жавобгарликдан воз кечиши; истеъмолчилардан пулни олиб товар ёки хизматни такдим этмайдиган фирибгар-сотувчилар ва

11 Коваль А.А., Левашенко А.Д. Защита потребителей в электронной торговле // https://cyberleninka.ru/article/n/zaschita-potrebiteley-v-elektronnoy-torgovle

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(2), Feb., 2023

"бир кунлик-сотувчилар" мавжудлиги; трансчегаравий электрон савдо операцияларига оид низоли холатга нисбатан юрисдикция ваколатлари ва кулланиладиган конунчилик масаласи.

Интернет оркали истеъмолчиларга товар ва хизматларни сотиш шартномасини тузиш жараёни бир кадар осон ва кулай булиши билан бирга, мазкур шартномалар бажарилишини таъминлаш масаласи бирмунча мураккаб, ва айтиш мумкинки, кийин хисобланади. Бунда анъанавий мажбуриятлар ижросини таъминлаш усуллари хисобланган неустойка, гаров, ушлаб колиш, кафиллик, кафолат, закалат билан бирга, бошка усуллар, масалан, сугурта, холатлар хакида кафолатлар, кутилмаган зарарларни коплаш тугрисида шартномага шарт киритиш кабиларни куллаш максадга мувофикдир. Бундан ташкари, интернет оркали истеъмолчи билан тузилган шартномада сотувчи ва хизмат курсатувчи томонидан мажбурият бажарилишини энг мухим усули сифатида истеъмолчи томонидан хакни товар топширилгани ва хизмат курсатилганидан кейин туланиши хисобланади. Мазкур усул сотувчи ва истеъмолчининг энг асосий мажбурияти - товарни топшириш ва хизмат курсатиш якунланганидан кейин амал килади хамда бу холат интернет оркали шартнома тузаётган истеъмолчи учун узига хос кафолат булиб хизмат килади.

Интернет оркали тузилган шартномани сотувчи ва ижрочи томонидан бажарилишини таъминловчи яна бир восита сифатида товарни синаш шарти билан сотиш саналади. Куплаб ривожланган давлатларда муайян маиший эхтиёжни таъминлашга каратилган буюмлар (масалан, маиший техника воситалари, кул телефонлари, ноутбуклар каби) товарни синаб куриш муддати билан сотиш амалиёти йулга куйилган. Хусусан, Хитойнинг 2021 йил 1 январдан бошлаб кучга кирган Фукаролик кодексида товарларни синов муддати билан сотишга оид коидалар назарда тутилган булиб, унга кура, белгиланган синов муддати мобайнида сотиб олувчи товарни сотувчига кайтариб топширишга хакли саналади. Коидага кура, бу холатда товарларни хаки туланмасдан, ундан тарафларнинг келишувида белгиланган муддатга кадар сотиб олувчи фойдаланади ва товар синов муддатидан муваффакиятли утганидан сунг, унинг хаки тулик туланади. Агар синов муддати мобайнида товарнинг нуксонлари аникланса ёки унинг техник тузилишидаги хатоликлар туфайли ишламай колса, сотувчи бу товарни кайтариб олади ва сотиб олувчи синов муддати мобайнида ундан фойдалангани учун хак туламайди. Албатта, бу вазиятда сотиб олувчининг ФКнинг 9-моддасида белгиланган халол ва окилона харакат килганлиги тахмин килинади. Колаверса, синов муддати мобайнида товар сотилганда сотиб олувчи товардан фойдаланишнинг муайян

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(2), Feb., 2023

коидаларига амал килиши лозим булади. Синов муддати мобайнида товарда нуксонлар аникланмаса хамда у шартномада ва ишлаб чикариш хужжатларида белгиланган талабларга жавоб берса, тарафлар уртасидаги келишувга кура сотиб олувчи унинг хакини тулик тулаши ва товарни кулга киритиши лозим булади. Бу холатда сотиб олувчининг товар хакини тулаш ва шартномадан бир тарафлама бош тортишига йул куйилмайди. Акс холда, сотиб олувчи сотувчига етказилган зарарни тулик тулаши зарур. Умуман олганда, товарни синов муддати билан сотиш реал ва виртуал мухитда истеъмолчи билан тузилган шартномалар бажарилишини таъминлашда алохида урин тутади.

Интернетда истеъмолчиларга товар сотиш ва хизмат курсатиш шартномалари бажарилишини таъминлашнинг яна бир усули сифатида неустойкани хам келтириш мумкин. Албатта, неустойканинг белгиланиши оркали сотувчи ёки ижрочи зиммасидаги мажбуриятни бажармаганда ёки бажаришни кечиктирганда ундириладиган пул суммаси назарда тутилади. Бирок истеъмолчилик муносабатларида неустойка, коида тарикасида, сотувчи ва ижрочи зиммасидаги мажбуриятни уз муддатида ва лозим даражада бажаришга ундаши билан ахамиятли саналади. Шу боис, истеъмолчилар хукукларини химоя килишга оид конунчиликда неустойкага оид коидалар хам назарда тутилган. Хусусан, "Истеъмолчиларнинг хукукларини химоя килиш тугрисида"ги Конуннинг 19-моддаси туккизинчи кисмидан англашилишича, ижрочи мажбуриятни бажармаганлиги учун неустойка тулаши уни мажбуриятни асл холида бажаришдан озод килмайди.

Хулоса сифатида айтганда, Интернет тармогида истеъмолчига товарлар сотиш ва хизмат курсатиш шартномаларини тузиш ва бажаришда сотувчи ва хизмат курсатувчини идентификация килиш, товар хаки товар топширилганидан кейин туланиши, нуксонли товарни алмаштириб беришга нисбатан кафолатлар, товарни синов муддати билан бирга сотиш каби хукукий механизмлар оркали таъминланиши максадга мувофик. Мазкур хукукий механизмларнинг амал килиши Интернетда тузилаётган шартномаларга нисбатан ишончни орттириш билан бирга, истеъмолчилар хукукларини самарали химоя килади.

Бундан ташкари, истеъмолчилар хукукларини химоя килишнинг янги асри (онлайн, узини узи тартибга солиш ва шу кабилар) бошланганлигини инобатга олиш зарур. Ушбу принципиал нуктаи назардан келиб чикиб мавжуд конунчиликни такомиллаштириш ва янги конунларни кабул килиш лозим. Жумладан, масофавий савдо ва хизмат курсатиш, телевизион дукон, электрон шартнома оркали истеъмол максадлари учун товар (хизмат)лар харид килиш

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(2), Feb., 2023

сохасида истеъмолчи ва сотувчи (хизмат курсатувчи) уртасидаги муносабатларни тартибга солишга оид конунчиликни яратиш зарурати мавжуд. Бунда онлайн савдонинг хукукий асосларига багишланган Хукумат даражасидаги Низомни кабул килиш зарур. Ушбу Низомда онлайн савдоларда истеъмолчи хукукларининг кафолатлари, мазкур савдо билан шугулланувчиларга нисбатан куйиладиган талаблар, истеъмолчи хукукларини бузганлик учун аник жавобгарлик чоралари акс этиши уринлидир.

REFERENCES

1. Рустамбеков И.Р. Интернет тармогидаги фукаролик-хукукий муносабатларни тартибга солиш: Юрид. фан. докт. дис. ...автореф. - Тошкент: 2017. 19-б.

2. Грабилина М.Е. Совершенствование правового регулирования механизмов заключения договоров в сети «Интернет» // Пробелы в российском законодательстве. 2017. -№5. 75-с.

3. Бабаев, Д. И. (2021). ИСТЕЪМОЛЧИЛАР ХУКУКЛАРИНИ БУЗГАНЛИК УЧУН ФУКАРОЛИК-ХУКУКИЙ ЖАВОБГАРЛИКНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ. ЖУРНАЛ ПРАВОВЫХ ИССЛЕДОВАНИЙ, 6(8).

4. Кулик Т.Ю. Особенности правового регулирования договоров, заключаемых в электронной форме: Автореф. дис. ...канд. юрид. наук. -Краснодар: 2007. 8-с.

5. Gafurova, N., & Babaev, J. (2019). Review protecting the rights of the patient as a consumer of health services: International standards and national legislation. Journal of Critical Reviews, 7(1), 2020.

6. OEHSR. EHkonomicheskayaisocial'nayarol' internet-posrednikov, 2010. -https: //www.oecd.org/internet/ieconomy/44949023 .pdf.

7. Бабаев, Д. (2021). Истеъмолчининг хукук ва манфаатларини таъминлашда тадбиркорлик фаолиятини хукукий тартибга солишнинг узига хос жихатлари. Общество и инновации, 2(4), 79-87.

8. Accenture Technology R&D. Platformennayaehkonomika: innovacionnayabiznesmodel',osnovannayanatekhnologiyah, 2016. https://www.accenture.com/fr-fr/_acnmedia/PDF-2/Accenture-Platform-Economy-Technology-Vision-2016-france.pdf.

9. Бабаев, Д. И. (2021). ГРАЖДАНСКО-ПРАВОВЫЕ СПОСОБЫ ЗАЩИТЫ ПРАВ ПОТРЕБИТЕЛЯ ПО ОБЯЗАТЕЛЬСТВАМ ВСЛЕДСТВИЕ ПРИЧИНЕНИЯ ВРЕДА. АКТУАЛЬНЫЕ ВОПРОСЫ РАЗВИТИЯ ПРАВОВОЙ

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(2), Feb., 2023

ИНФОРМАТИЗАЦИИ

В

УСЛОВИЯХ

ФОРМИРОВАНИЯ

ИНФОРМАЦИОННОГО ОБЩЕСТВА, 11-16.

10. E-Retailing Challenges and Opportunities in the Global Marketplace https://books.google.

11. Babayev, D. (2021). Problems Of Compensation For Moral Damage Caused To The Consumer. The American Journal of Political Science Law and Criminology, 3(06), 6-12.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

12. Бабаев, Д. И. (2021). ИНТЕРНЕТ ТАРМОГИДА ТУЗИЛГАН ШАРТНОМАЛАР ОРКДЛИ ИСТЕЪМОЛЧИГА ЕТКАЗИЛГАН ЗАРАРНИ КОПЛАШНИ ФУКАРОЛИК-ХУКУКИЙ ТАРТИБГА СОЛИШНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ. ЖУРНАЛ ПРАВОВЫХ ИССЛЕДОВАНИЙ, 6(4).

13. EvropejskayaKomissiya. Communication from the commission to theeuropean parliament, the council, the european economic and socialcommittee and the committee of the regions Online Platforms and the DigitalSingle Market Opportunities and Challenges for Europe URL: http://eur-lex.europa.eu/legalcontent/EN/TXT/?qid=1466514160026&uri=CELEX:52016DC02 88.

14. Babaev, D. (2021). THE CONCEPT OF PRIVATE PROPERTY: THE CURRENT STATE OF THE LEGAL FRAMEWORK AND SCIENTIFIC AND PRACTICAL PROBLEMS (COMPARATIVE LEGAL ANALYSIS). Berlin Studies Transnational Journal of Science and Humanities, 1(1.4 Legal sciences).

15. Babaev, D. I. (2020). The Protection Of Consumer Rights In Retail Trade In Accordance With The Laws Of The Republic Of Uzbekistan. The American Journal of Political Science Law and Criminology, 2(12), 67-74.

16. Коваль А.А., Левашенко А.Д. Защита потребителей в электронной торговле // https://cyberleninka.ru/article/n7zaschita-potrebiteley-v-elektronnoy-torgovle

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.