Научная статья на тему 'ТЕЛЕКОММУНИКАЦИЯ ХИЗМАТЛАРИ КЎРСАТИШ ШАРТНОМАЛАРИДА ИСТЕЪМОЛЧИ ҲУҚУҚЛАРИНИ БУЗГАНЛИК УЧУН ЖАВОБГАРЛИК'

ТЕЛЕКОММУНИКАЦИЯ ХИЗМАТЛАРИ КЎРСАТИШ ШАРТНОМАЛАРИДА ИСТЕЪМОЛЧИ ҲУҚУҚЛАРИНИ БУЗГАНЛИК УЧУН ЖАВОБГАРЛИК Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
184
13
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
телекоммуникация / хизмат кўрсатиш / шартнома / истеъмолчи / абонент / фойдаланувчи / оператор / провайдер. / телекоммуникации / услуга / договор / потребитель / абонент / пользователь / оператор / провайдер.

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Хурсанов, Рустам Холмуратович

Бугунги кунда телекоммуникация хизматлари озиқ-овқат, биринчи эҳтиёжлар учун зарур бўлган нарсалар, уй-жой коммунал хўжалиги ва тиббий хизматлар билан бир қаторда кундалик истеъмол таркибида мустаҳкам ўрин эгаллади. Телекоммуникация хизматларини кўрсатишни ҳуқуқий тартибга солиш соҳасидаги мавжуд муаммолар хизматлар истеъмолчилари ва ижрочилар ўртасида кўплаб зиддиятли вазиятларни келтириб чиқаради. Телекоммуникация хизматларини кўрсатишда қонунчилик нормаларига риоя қилиш, айниқса алоқа соҳасидаги муносабатларни тартибга солувчи қонунчилик базасини ривожлантириш шароитида хизмат кўрсатувчи провайдерлар учун ҳам, назорат қилувчи органлар учун ҳам одатий ҳолдир. Замонавий дунёда телекоммуникация хизматлари озми-кўпми йирик аҳоли пунктининг ҳар бир аҳолиси томонидан истеъмол қилинади. Шу билан бирга, йирик шаҳарлар аҳолиси ушбу хизматлардан ҳар куни, ҳатто соатига ҳам фойдаланадилар. Бундан ташқари, шуни таъкидлаш жоизки, тақдим этилаётган алоқа хизматларининг сони ва хилма-хиллиги ҳамда шунга мос равишда ушбу хизмат турларини тартибга солувчи норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар сони фақат одамларнинг "ҳамма жойда" бўлиш ва бир вақтнинг ўзида" ва ўз ҳаётининг барча соҳаларни 24 соат ичида назорат қилишга бўлган тобора ортиб бораётган эҳтиёжи билан таққосланади. Бу ҳолда энг машҳур телекоммуникация хизматларига маҳаллий телефон хизматлари, мобил радиотелефон хизматлари, телематик алоқа хизматлари (Интернет), кабел орқали узатиш ва почта хизматлари учун алоқа хизматлари киради. Шартномавий муносабатларда жавобгарлик тарафларнинг ўз зиммасидаги мажбуриятларни бажармаганлиги ёки лозим даражада бажармаганлигида юзага келади. Телекоммуникация хизматларини кўрсатиш шартномалари ўзаро шартномалар турига мансуб бўлганлиги сабабли ҳам тарафлар бир-бирига нисбатан қарама-қарши ҳуқуқ ва мажбуриятга эга бўладилар. Бунда бир тарафнинг ҳуқуқи иккинчи тараф учун мажбурият ва аксинча кўриниш ҳосил қилади. Масалан, оператор (провайдер) телекоммуникация хизматларининг туридан келиб чиқиб абонентни тармоққа улаш, тегишли сингналлар ва маълумотлар узатилишини таъминлаш мажбуриятини олса, абонент мазкур хизматлар ҳақини тўлаш ҳамда белгиланган қоидаларга риоя қилиш мажбуриятини олади. Телекоммуникация хизматларини кўрсатиш шартномасига нисбатан оператор шартнома ижрочиси абонентга алоқа хизматларини кўрсатишга, абонент эса унга кўрсатилган алоқа хизматлари учун ҳақ тўлашга мажбурияти олади. Шу билан бирга, иккала томон ҳам талаб қилиш ҳуқуқига эга: оператор тўловни талаб қилиш ҳуқуқига эга, абонент эса алоқа хизматларини ўз вақтида ва сифатли кўрсатишни талаб қилиш ҳуқуқига эга. Томонларнинг кўрсатилган ҳуқуқ ва мажбуриятлари алоқа хизматлари турлари бўйича телекоммуникация хизматларини кўрсатиш қоидаларининг тегишли бўлимларида келтирилган. Шу билан бирга, ушбу ҳужжатлар операторининг абонентга жарима тўлаш шаклида унинг алоқа тармоғига кириш шартларини бузганлиги учун жавобгарлигини таъминлайди

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ОТВЕТСТВЕННОСТЬ ЗА НАРУШЕНИЕ ПРАВ ПОТРЕБИТЕЛЕЙ ПО ДОГОВОРУ ОБ УСЛУГАХ СВЯЗИ

Сегодня услуги связи заняли прочное место в структуре повседневного потребления наряду с продуктами питания, предметами первой необходимости, жилищно-коммунальными и медицинскими услугами. Современные проблемы в сфере правового регулирования услуг связи создают множество конфликтных ситуаций между потребителями услуг и исполнителями. Соблюдение правовых норм при оказании телекоммуникационных услуг является общим как для поставщиков услуг, так и для контролирующих органов, особенно в условиях развития нормативно-правовой базы, регулирующей отношения в сфере связи. В современном мире телекоммуникационными услугами в большей или меньшей степени пользуется каждый житель крупного населенного пункта. При этом жители крупных городов пользуются этими услугами каждый день, даже ежечасно. Кроме того, стоит отметить, что количество и разнообразие предоставляемых услуг связи и, соответственно, количество нормативно-правовых документов, регламентирующих данные виды услуг, позволяют только людям находиться «везде» и в одно и то же время» и во всех сферах деятельности. их жизни в течение 24 часов по сравнению с постоянно возрастающей потребностью в контроле. К наиболее востребованным телекоммуникационным услугам в данном случае относятся услуги местной телефонной связи, услуги подвижной радиотелефонной связи, услуги телематической связи (Интернет), кабельной передачи и услуги связи для почтовых служб. Ответственность в договорных отношениях возникает при неисполнении или ненадлежащем исполнении сторонами своих обязательств. В связи с тем, что договоры об оказании услуг связи относятся к типу взаимных договоров, стороны имеют противоположные права и обязанности по отношению друг к другу. В этом случае право одной стороны создает обязанность для другой стороны и наоборот. Например, если оператор (провайдер) обязуется подключить абонента к сети, обеспечить передачу соответствующих сигналов и данных, исходя из вида телекоммуникационных услуг, абонент обязуется оплатить эти услуги и соблюдать установленные правила. В отношении договора оказания услуг связи оператор исполнитель договора обязуется оказать абоненту услуги связи, а абонент обязан оплатить оказанные ему услуги связи. При этом обе стороны имеют право требовать: оператор вправе требовать оплаты, а абонент вправе требовать своевременного и качественного оказания услуг связи. Указанные права и обязанности сторон указаны в соответствующих разделах правил оказания услуг связи по видам услуг связи. При этом данные документы обеспечивают ответственность оператора в виде уплаты штрафа абоненту за нарушение условий доступа к сети связи.

Текст научной работы на тему «ТЕЛЕКОММУНИКАЦИЯ ХИЗМАТЛАРИ КЎРСАТИШ ШАРТНОМАЛАРИДА ИСТЕЪМОЛЧИ ҲУҚУҚЛАРИНИ БУЗГАНЛИК УЧУН ЖАВОБГАРЛИК»

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

О

R

VOLUME 2 | ISSUE 12 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

ТЕЛЕКОММУНИКАЦИЯ ХИЗМАТЛАРИ КУРСАТИШ ШАРТНОМАЛАРИДА ИСТЕЪМОЛЧИ ХУКУКЛАРИНИ БУЗГАНЛИК

УЧУН ЖАВОБГАРЛИК

Бугунги кунда телекоммуникация хизматлари озиц-овцат, биринчи эутиёжлар учун зарур булган нарсалар, уй-жой коммунал хужалиги ва тиббий хизматлар билан бир цаторда кундалик истеъмол таркибида мустаукам урин эгаллади. Телекоммуникация хизматларини курсатишни ууцуций тартибга солиш соуасидаги мавжуд муаммолар хизматлар истеъмолчилари ва ижрочилар уртасида куплаб зиддиятли вазиятларни келтириб чицаради. Телекоммуникация хизматларини курсатишда цонунчилик нормаларига риоя цилиш, айницса алоца соуасидаги муносабатларни тартибга солувчи цонунчилик базасини ривожлантириш шароитида хизмат курсатувчи провайдерлар учун уам, назорат цилувчи органлар учун уам одатий уолдир.

Замонавий дунёда телекоммуникация хизматлари озми-купми йирик ауоли пунктининг уар бир ауолиси томонидан истеъмол цилинади. Шу билан бирга, йирик шауарлар ауолиси ушбу хизматлардан уар куни, уатто соатига уам фойдаланадилар. Бундан ташцари, шуни таъкидлаш жоизки, тацдим этилаётган алоца хизматларининг сони ва хилма-хиллиги уамда шунга мос равишда ушбу хизмат турларини тартибга солувчи норматив-ууцуций уужжатлар сони фацат одамларнинг "уамма жойда" булиш ва бир вацтнинг узида" ва уз уаётининг барча соуаларни 24 соат ичида назорат цилишга булган тобора ортиб бораётган эутиёжи билан таццосланади. Бу уолда энг машуур телекоммуникация хизматларига мауаллий телефон хизматлари, мобил радиотелефон хизматлари, телематик алоца хизматлари (Интернет), кабел орцали узатиш ва почта хизматлари учун алоца хизматлари киради.

Шартномавий муносабатларда жавобгарлик тарафларнинг уз зиммасидаги мажбуриятларни бажармаганлиги ёки лозим даражада бажармаганлигида юзага келади. Телекоммуникация хизматларини курсатиш шартномалари узаро шартномалар турига мансуб булганлиги сабабли уам тарафлар бир-бирига нисбатан царама-царши ууцуц ва мажбуриятга эга

Хурсанов Рустам Холмуратович

Тошкент давлат юридик университети "Фукаролик хукуки" кафедраси доценти, ю.ф.н.

АННОТАЦИЯ

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

О

R

VOLUME 2 | ISSUE 12 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

буладилар. Бунда бир тарафнинг ууцуци иккинчи тараф учун мажбурият ва аксинча куриниш уосил цилади. Масалан, оператор (провайдер) телекоммуникация хизматларининг туридан келиб чициб абонентни тармоцца улаш, тегишли сингналлар ва маълумотлар узатилишини таъминлаш мажбуриятини олса, абонент мазкур хизматлар уацини тулаш уамда белгиланган цоидаларга риоя цилиш мажбуриятини олади.

Телекоммуникация хизматларини курсатиш шартномасига нисбатан оператор - шартнома ижрочиси абонентга алоца хизматларини курсатишга, абонент эса унга курсатилган алоца хизматлари учун уац тулашга мажбурияти олади. Шу билан бирга, иккала томон уам талаб цилиш ууцуцига эга: оператор туловни талаб цилиш ууцуцига эга, абонент эса алоца хизматларини уз вацтида ва сифатли курсатишни талаб цилиш ууцуцига эга. Томонларнинг курсатилган ууцуц ва мажбуриятлари алоца хизматлари турлари буйича телекоммуникация хизматларини курсатиш цоидаларининг тегишли булимларида келтирилган. Шу билан бирга, ушбу уужжатлар операторининг абонентга жарима тулаш шаклида унинг алоца тармогига кириш шартларини бузганлиги учун жавобгарлигини таъминлайди

Калит сузлар: телекоммуникация, хизмат курсатиш, шартнома, истеъмолчи, абонент, фойдаланувчи, оператор, провайдер.

"Телекоммуникация хизматларини курсатиш сохасида истеъмолчиларнинг тулик ва ишончли маълумотларни такдим этиш хукуклари бузилиши, шартномаларга конун хужжатларида назарда тутилган истеъмолчиларнинг хукукларини бузадиган шартлар киритилиши, алока хизматларининг муайян турини такдим этиш тартиби (коидалари) бузилиши оператор ва провайдернинг фукаролик-хукукий жавобгарлигини юзага келтиради. Алока хизматлари турлари буйича суровларнинг узига хос катта кисми шуни курсатадики, мобил радиотелефон алокаси, шубхасиз, алока хизматларининг энг машхур турларидан биридир. Телефон алокаси ва телематик (Интернет) хизматлар мос равишда иккинчи ва учинчи уринларни эгаллайди \

Коидаларнинг VI-булими бевосита телекоммуникация шартномаси тарафларининг жавобгарлигига багишланган. Жумладан Коидаларнинг 377-бандида "оператор (провайдер)нинг уз мажбуриятларини бажармаганлиги ёки

1 Маслов Д.В., Шивыдкина Т.Л., Аралова М.С. Защита прав потребителей на рынке услуг связи // Здоровье. Медицинская экология. Наука 2014. - №4 (58). - С. 34.

КИРИШ

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

о

R

VOLUME 2 | ISSUE 12 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

лозим даражада бажармаганлиги хамда телекоммуникация хизматларини курсатиш муддатларини ва шикастланишларни бартараф этиш муддатларини бузганлиги учун жавобгар" булиши мумкин булган холатлар санаб утилган. Булар биринчиси - "телекоммуникация тармогидан фойдалана олишни таъминлаш муддатларининг бузилиши" хисобланади. Коидаларнинг 266-банди бу муддат куйидагича белгиланган "Телефон тармогидан фойдалана олишни таъминлаш ишларини бажариш муддатлари: 1) техник имкониятни урганиш ва техник имконият булмаган такдирда ариза берувчига асосланган рад этишнинг аник сабаблари курсатилган жавобини бериш 7 кундан ошмаслиги керак; 2) техник имконият булганда шартнома тузилган кундан бошлаб 10 иш кунида уланишни амалга ошириш; 3) техник имконият булмаганда, етишмайдиган алока линиялари ариза берувчининг хисобидан утказилишини хисобга олган холда - пудрат шартномаси тузилган санадан бошлаб 180 кунгача булиши лозим".

МУХ,ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Ижрочининг телекоммуникация хизматларини курсатиш муддатларини бузилиши жавобгарликни юзага келтиришига оид масалалар бир катор мутахассислар томонидан кайд этиб утилади. Жумладан, А.А.Амановнинг фикрича "ахборот хизмати курсатиш шартномаларида ижрочи келишилган муддатда ахборотни такдим килмаганлик (кеч такдим этганлик, келишувга номувофик ахборот такдим этганлик), яратиладиган ахборотнинг ишончсизлиги, ёлгон ва сифатсиз ахборот хамда ёлгон хабар етказганлик учун шартнома шартларини лозим даражада бажармаганлик (бошкача айтганда, ахборот хизматининг сифати учун) ёки келишувга асосан умуман уз мажбуриятларини бажармаса, буюртмачи эса, курсатилган хизмат учун уз вактида туловни тулик (лозим даражада) туламаганлик ёки умуман тулов мажбуриятини бажармаганлик ва бошка шартномада белгиланган мажбуриятларни амалга оширмаганлик учун жавобгар буладилар"2.

Оператор томонидан абонентнинг белгиланган муддатда телекоммуникация хизматидан фойдаланиш муддатини таъминлаш мажбурияти борасидаги коидаларга муносабат билдирар экан Н.Ганиев, Коидаларнинг 380-бандида келтирилган операторнинг жавобгарлигига оид нормаларни танкид килиб, бу норма ФКнинг жавобгарликка оид коидаларига

2 Аманов А.А. Ахборот хизмати курсатишни фукаролик-хукукий тартибга солишни такомиллаштириш: юрид. фан. фалс. докт (PhD). дис. ... - Тошкент: 2018. - 105 б.

148

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

о

R

VOLUME 2 | ISSUE 12 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

зид эканлигини таъкидлайди ва куйидаги мулохазани билдиради: "бу холатда, телекоммуникация оператори (провайдери) тармокда носозлик ёки камчилик учун эмас, балки уларни бартараф этиш учун шартномада белгиланган муддатни бузганлик учун жавобгар булиши белгиланган. Бундан куринадики, носозликлар ёки шикастланишлар учун оператор (провайдер) жавобгар хисобланмайди. Бу коида айни пайтда абонентнинг хукуклари таъминланмаганлигини курсатади хамда шартномали мажбуриятларни лозим даражада бажариш тамойилининг бузилишини англатади"3.

Фикримизча, телекоммунникация хизматларини курсатишда муддатларга риоя этилмаслик истеъмолчининг хукуклари бузилиши олиб келади. Бирок юкоридаги муаллифлар таъкидлаганларидек, хизмат курсатиш муддатини бузилишининг хукукий окибатлари буйича телекоммуникация хизматларини курсатиш шартномалари хак эвазига хизмат курсатиш муносабатларининг бошка турларидан фарк килишига эътибор каратиш лозим. Гап шундаки, телекоммуникация хизматлари коида тарикасида узига хос техник ускуналар, электр энергиясининг мавжудлиги хамда бошка техник ва технологик омиллар билан боглик. Телекоммуникация хизматларини белгиланган муддатда ва узлуксиз амалга оширилиши факатгина оператор ва провайдернинг фаолияти, профессионаллиги ва малакаси билан боглик эмас. Шундай экан, хизмат курсатиш муддатларининг бузилишидан оператор ёки провайдернинг айби даражасидан келиб чикиб, истьеъмолчига етказилган зарар учун жавобгарликни белгилаш уринли булади. Шу боис хам Коидаларнинг 266-бандида белгиланган муддат оператор ёки провайдер учун тегишли хизмат такдим этишда етарлича имконият беришдан келиб чикиб бир мунча узок килиб белгиланган. Муддатни белгилаш эса барча холатларда "техник имкониятни урганиш ва техник имконият булмаган"лиги шартларини огохлантирган холда амалга оширилган.

Таъкидлаш лозимки, телекоммуникация сохаси сунгги йилларда, айникса ривожланаётган мамлакатларда кенг таркалди. Бирок, истеъмолчилар хукукларини химоя килиш масалаларига кам эътибор каратилмокда. Телекоммуникация тармокларига тобора купрок одамлар уланиши ва ракобат тобора кучайиб бориши билан телекоммуникация бозорларида истеъмолчилар хукукларини химоя килишни таъминлайдиган институтларни модернизация килиш зарурати тугилади. Тадкикотлар шуни курсатадики, бу ерда мухокама килинган барча холатларда истеъмолчилар хукукларини химоя килишни

3 Ганиев Н.В. Телекоммуникация хизматларини фукаролик хукукий тартибга солишни такомиллаштириш: юрид. фан. фалс. докт (PhD). дис. ... - Тошкент: 2021. - 125 б.

149

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 12

educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

куллаб-кувватловчи бирон бир муассаса мавжуд булса-да, аксарият холларда бундай химоя мобилалока билан чекланган. Бундан ташкари, аксарият холларда санкциялар буйича факат умумий коидалар мавжуд булиб, улар хизмат курсатувчи провайдерларни боглаш учун жуда заиф ёки хаддан ташкари ихтиёрий ваколатларни назорат килувчи органларга колдиради, бу эса суиистеъмолчиликларга олиб келиши ва шу билан истеъмолчилар химоясини заифлаштириши мумкин4.

Телекоммуникация операторлари (провайдерлари) мижозларининг куп сонли эканлиги, телекоммуникация хизматни курсатиш буйича уз мажбуриятини бажармаслик (шу жумладан, уларни бажариш муддатларини утказиб юбориш)нинг барча окибатларини олдиндан кура олиш имконсизлиги оператор (провайдер)ларнинг жавобгарлигини чеклашни такозо этади. Бу борада хорижий мамлакатларда шаклланган амалиётга кура, ахборот технологиялари сохасидаги шартномалар (IT contracts)ни тузиш ва бажариш бой берилган фойда шаклидаги зарар, шунингдек, шартнома тузиш пайтида тараф окилоналик билан олдиндан кура олмаган зарарлар (consequential loss) копланмайди5.

Купгина Гарб мамлакатларида мобил телефонларнинг кириб бориши 100% ёки ундан юкори булиб, истеъмолчиларнинг тахминан 70% смартфонлардан фойдаланиг имкониятига эга. Ушбу мамлакатларда мобил телефонлардан фойдаланиш асосан фойдаланувчилар ва провайдерлар уртасидаги туловдан кейинги шартномалар оркали осонлаштирилади, гарчи уларнинг баъзилари умумий тузилишга эга булишига карамай улар турли юрисдикцияларда турли даражаларда тартибга солинади (Европа электрон алокасини таъсис этишга оид 2018/1972/ЕС Директиваси билан тасдикланган Европа ракамли кодекси; Канаданинг 2013 /271 / СА телекоммуникация коидаларида). Ривожланаётган мамлакатларда бозор купинча бироз бошкача куринади ва купчилик истеъмолчилар мобил телефонлардан фойдаланадилар; масалан, Африканинг айрим кисмларида мобил телефонлар банк хизматларидан фойдаланиш имконига эга булмаган ва улар томонидан етарли даражада камраб олинмаган

4 Mwakatumbula, Hilda Jacob & Moshi, Goodiel Charles & Mitomo, Hitoshi, 2019. "Consumer protection in the telecommunication sector: A comparative institutional analysis of five African countries," Telecommunications Policy, Elsevier, vol. 43(7), pages 1-1.

5 Reed C., Angel J. Computer Law: the Law and Regulation of Information Technology. 6th edn. - Oxford University Press, 2007. - P. 37.

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 12

educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

махаллий ахолига молиявий хизматлар курсатишнинг кушимча функциясини бажаради6.

Узок муддатли шартномалар биринчи навбатда томонлар уз зиммаларига олган ва улардан кутиш хукукига эга булган мажбуриятлар билан белгиланади ва тавсифланади. Мобил алока шартномалари учун бу бахо ва бунинг эвазига такдим этиладиган товарлар ва хизматлар тупламидир. Коидага кура, мобил алока шартномаси ойлик абонент тулови доирасида маълум микдордаги телефон алокаси дакикалари, матнли хабарлар ва маълумотлар микдорини уз ичига олади; кушимча фойдаланиш фойдаланилганда туланади. Купинча пакетга телефон такдим этилади. Х,ар кандай холатда хам, бу купинча конун доирасидан ташкарига чикади, чунки битимнинг макбуллиги одатда хукукий назоратга олинмайди; бундай асосий шартлар, масалан, адолатсиз шартнома шартлари буйича Европа Директивасига мувофик адолатни бахолашдан озод килинади (Dir 93/13/EEC, 4(2)-модда).

Шу билан бирга, бахо мобил алока учун шартнома танлашда истеъмолчилар карорларини кабул килишнинг энг мухим жихатларидан биридир. Баъзи мамлакатларда кулланиладиган бахолашнинг инновацион усулларидан бири бу тартибга солишнинг огир жихатларига йул куймаслик учун телефония хизматларини мобил телефонларни сотишдан кисман ажратишдир. Телефонлар 36 ойлик кредит шартномалари буйича сотилади, улар 24 ойлик мобил алокаси билан богликдир. Ушбу созлама провайдерларга баъзи мамлакатларда мавжуд булган 24 ойлик максимал шартнома муддатини енгиб утишга имкон беради. Бошка томондан, ушбу созлаш шартноманинг анъанавий оммавий версияси билан боглик муаммони хал килишга каратилган булиб, баъзи истеъмолчилар телефон нархи тулик амортизация килинганига карамай, дастлабки мажбурият муддати тугагандан сунг субсидияланган телефон учун тулашни давом эттирадилар7.

Уяли алока хизматларини курсатиш шартномаларининг икки хил куриниши мавжуд. Биринчидан, олдиндан туланган ёки ойлик туловга асосланган шартномалар, бунда мижоз олдиндан туловини ёки хизмат учун хар ойда мажбуриятларсиз туловни амалга оширади. Иккинчидан, бир ой куп булган бирон-бир бошлангич мажбурият муддати билан тузиладиган шартномалар, бунда мижоз шартнома муддатда белгиланган ойлар сони учун

6 Malala, J. (2018). Consumer law and policy in Kenya. Journal of Consumer Policy, 41, 363 p.

7 Ofcom. (2018). Pricing trends for communications services in the UK. Retrieved from: https://www.ofcom.org.uk/ data/assets/pdf file/0030/113898/pricing-report-2018.pdf. Accessed 17 Dec 2018.

151

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 12

educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

белгиланган хакни тулайди. Ушбу турдаги шартномалар, уз навбатида, уяли телефонни такдим этишни уз ичига олиши ёки факат SIM-карталар булиши мумкин, яъни зарур жихозларсиз телефон хизматларини курсатиш билан чекланган. Куйидаги тахлил уяли телефон хизматлари шартномаларининг аксарияти уялителефонларни такдим этишни назарда тутади ва киммат телефон янада арзонлашиши сабабли мижозларни жалб килиш учун мулжалланган, деган тахминга асосланади. Бирок, коидаларнинг аксарияти факат SIM-карталарга такдим этиш оркали телекоммуникация хизматларини курсатиш шартномаларига тааллуклидир.

Шартнома тузишда мобил телефон фойдаланувчиси нафакат бозор нархларини таккослаш учун, балки телефонни (одатда киммат) кулга киритиш учун хам шартнома буйича туловларни булиб-булиб тулашга олади. Мобил телефон провайдерлари мижозларни маълум вакт давомида телефон бахосини пасайтиришга мажбур килишдан жуда манфаатдор8.

Оператор (провайдер)нинг абонент олдида жавобгарлигини юзага келтирадиган навбатдаги холат "шартномада курсатилган ва абонент томонидан талаб килинган телекоммуникация хизматларининг барча турларини курсатмаганлик" хисобланади. Маълумки, хизмат курсатиш муносабатларида истеъмолчи хукукларини химоя килишда шартномада белгиланган хизматларнинг барча турларини тулик такдим этиш мухим ахамиятга эга хисобланади. Ж.И.Бобоевнинг фикрича, "Истеъмолчи иштирокидаги хизмат курсатиш муносабатларида эса, умид килинган нарса сифатида, истеъмолчининг каноат хосил килиши эътироф этилиши мумкин. Бунда "каноат хосил килиш" субъектив мезон булиб, унга суд томонидан бахо беришда хизмат курсатувчи харакатларининг шартномалар шартларига мос келиши ва унинг мажбуриятни лозим даражада бажарганлигини инобатга олинади 9 " А.А.Амановнинг ёзишича, "муайян ахборот мазмунига эга шартноманинг таркибий кисми булган предмет хакидаги шарт узига хос ахборот булиб, одатда, муайян сохада индивидуаллаштирилиши лозим. Бу ахборот имкон кадар тулик булиши керак, чунки предметдаги аниклик шартнома буйича ижрони бахолашда мухимдир. Шунга караб шартномани

8 Bar-Gill, O., & Stone, R. (2012). Pricing misperception: Explaining pricing structure in the cellular service market. Journal of Empirical Legal Studies, 9, 430-456.

9 Бабаев Д.И. Истеъмолчига етказилган зарарни коплашни фукаролик-хукукий тартибга солишни такомиллаштириш: юрид. фан. докт. дис.....- Тошкент: 2021. - 96 б.

152

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 12

educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

талабга жавоб беради ёки талабга жавоб бермайди деб айтиш мумкин"10. Н.Н.Капустяннинг таъкидлашича "телекоммуникация хизматларининг ривожланиши туфайли операторлар доимий равишда кушимча пуллик хизматлар хажмини кенгайтирмокда, лекин шу билан бирга абонентга у ёки бу хизмат оммавий, бепул хизматдан пуллик тоифага утказилганлиги хакида хабар бермайди. Шу муносабат билан куплаб абонентларга такдим этилган хизматлар учун маълум микдорлар пул ечиб олинади. Оператор уз вактида истеъмолчини у ёки бу хизматларни пуллик тоифага утказилганлиги хакида хабардор килиши лозим"11.

Фикримизча, оператор томонидан истеъмолчи шартномада белгиланган хизматларнинг барча турларини ва уларнинг тулик хажмини такдим этмаслик, шартномани лозим даражада бажармаслик хисобланади ва фукаролик-хукукий жавобгарликни куллаш учун асос булади. Шартномада белгиланган хизмат турлари одатда телекоммуникация фаолиятининг йуналишидан келиб чикади ва намунавий телекоммуникация хизмати шартномаларида акс эттирилади. Масалан, уяли алока телефон хизматларини курсатишда чикиш ва кириш кунгироклари учун ойлик пакет микдори, такдим этиладиган Интернет мегабайт хажми, SMS сони ва шу каби хизмат турлари булиши мумкин. Бунда абонентга уяли телефон оркали чет эл мамлакатларига кунгирок килиш имконияти ва бунинг учун ундириладиган хак микдори хам курсатилади.

Шартнома буйича такдим этилиши лозим булган хизматлар тупламининг туликлиги, у ёки бу хизматнинг курсатилмай колиши бевосита истеъмолчининг мурожаати асосида аникланади. Бунда истеъмолчи телекоммуникация алокалари тизимидаги носозлик буйича оператор (провайдер) бевосита мурожаат килиши мумкин. Бунинг учун барча операторлар ва провайдерлар билан бевосита богланиш имконияти ва тегишли механизми яратилган. Бунда абонент шартнома буйича узига тегишли турдаги хизмат курсатилишидаги камчилик ёки тушунмовчиликлар хакида операторни хабардор килади. Оператор эса тегишлича ушбу камчиликларни бартараф этиш чорасини куради.

Хизмат курсатиш сохасида мижоз хизматларнинг истеъмолчиси сифатида хизматни такдим этувчи билан бевосита алокада буладики бу жараён моддий куринидаши махсулотларни харид килган истеъмолчилар билан нисбатан содир булмайди. Хизматларнинг самарадорлиги уларнинг сифати билан бахоланади

10 Аманов А.А. Ахборот хизмати курсатишни фукаролик-хукукий тартибга солишни такомиллаштириш: юрид. фан. фалс. докт (PhD). дис. ... - Тошкент: 2018. - 96 б.

11 Капустян Н.Н. Особенности правового регулирования деятельности операторов сотовой связи // https://cyberleninka.rU/article/n/osobennosti-pravovogo-regulirovaniya-deyatelnosti-operatorov-sotovoy-svyazi

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

О

R

VOLUME 2 | ISSUE 12 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

ва сифати мижозларнинг коникиш даражаси билан белгиланади. Хизмат курсатиш сохаси ишлаб чикариш жараёнларида ёрдам беришдан тортиб, буш вактни утказиш ва атроф-мухит сифати билан боглик булган жуда хилма-хил йуналишларни уз ичига олади. Хизматлар доирасида ахоли учун мулжалланган хизматлар унинг тайёргарлиги, маданияти ва цивилизацияси даражасини ошириш натижасида юзага келадиган кишининг юкори даражадаги эхтиёжларини кондиради.

Фаолиятнинг комплекс турларини камраб оладиган хизматлар сохасини хукукий тартибга солишнинг мухим хусусияти шундаки, уларнинг таъминланиши аксарият холларда вакт ва маконда фойдаланиш ва истеъмол килиш билан мос келадиган ва улар доирасига транспорт ва телекоммуникациялар, товарлар харакати, умумий овкатланиш ва туризм, коммунал хизматлар, таълим, маданият каби тадбирлар киради ва санъат, согликни саклаш ва ижтимоий сугурта, молия-банк ва сугурта фаолияти, фан ва илмий хизматлар, давлат бошкаруви ва бошкалар киради.

Бирок, хакикат шуни курсатадики, хизматлар курсатиш сохасида истеъмолчилар, яъни куп сонли мижозлар конуний хукукларининг бузилиши кузатилади ва бу кенг жихатларни камраб олади. Истеъмолчилар хукукларини химоя килиш агентлиги томонидан утказилган худди шу тахлил умумий овкатланиш ва ошхоналар, совутиш суви таъминоти, автомобилларни таъмирлаш, телефон хизматлари, маиший техникани таъмирлаш, кабел телевидениеси, ичимлик суви сохасида хизматлар курсатиш билан боглик бир катор камчиликларни курсатади.

Хизматлар сифати - бу такдим этилаётган хизматларнинг кутилган ёки белгиланган стандартларга мувофиклиги хисобланади. Шундай килиб, стандартлар, уларнинг хакикий шакли ва мазмуни телекоммуникация хизматни курсатишнинг сифати мезонидир. Истеъмолчига курсатиладиган хизмат сифатини бахолаш мезони унинг коникиш даражаси, яъни кабул килинган ва кутилганларнинг узаро мувофиклигидир. Абонент коникиш даражасининг мезони - бу яна телекоммуникация оператори (провайдери) харакатларидан хосил килинган коникиш ва абонентнинг оператор хизматларидан фойдаланишда давом этиши хам хисобланади.

NGN (Next Generation Network) тармокларини лойихалашда эътиборга олиниши керак булган асосий жихатлардан бири бу хизмат сифатини таъминлашдир. Алока хизматлари сифатини таъминлаш масалалари долзарб булиб, хозирда ушбу масала билан 12 га якин йирик халкаро ташкилотлар

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

o

R

VOLUME 2 | ISSUE 12 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

myrynnaHMOKga, ^yMnagaH: ITU-T (International Telecommunication Union -Telecommunication sector), ETSI (European Telecommunications Standards Institute), 3GPP (3rd Generation Partnership Project) -mo6h. Te.e$oH.ap ynyH cпeцн$нкaцнaпapнн nm.a6 HHKagnraH KoHcopunyM,), DSL Forum (Broadband Forum - 6y KeHr nonocoann TapMoKgap y3nra xocnnraHH nm.a6 HnKnm 6n.aH myrynnaHagnraH HoTn^oapT coxaBnn KoHcopunyM), CableLab (Cable Television Laboratories - 1988 nngga aMepnKa Ka6e.b onepaTopnapn TOMOHHgaH acoc conHHraH nHHoBaunanapHn h.mhh-TagKHKOT na6opaTopna cn^araga nnrapn cypagnraH Hora^opar Kopnopauna) Ba 6omKanap12. ITU-T E. 800 TaBcna Kynngarn Tatpn^.ap 6epagn13.

XroMaraap cn^ara (Quality-of-service, QoS)-6y TeneKoMMyHnKauna xroMaraHnHr xroMaTgara aonganaHyBHEHEHr 6enrnnaHraH Ba KyranaeTraH эxтнe^пapннн KoHgnpnm .aeKara 6n.aH 6of.hk xycycnaTnapn TynnaMngnp (Tatpn$ ISO 8402 CTaHgapragaH onnHraH).

QoShh xap ToMoHnaMa 6axo.am ynyH xroMaT KypcaTyBHn npoBangep ToMoHngaH pe®;aпamтнpнпгaн Ba xaKnKaTga эpнmнпгaн QoS gapa^acnHn xaM, ^onganaHyBHn TOMoHngaH QoSHnm cy6teKraB SaxocnHn xaM xnco6ra onnm KepaK. QoS SomKapyBEHn QoS xaKnga Typrra ^hkphh Kynnam opKann TymyHTEpEm MyMKEH. Ym6y Kapam.ap npoBangep Ba xroMaT ^onganaHyBHEcn (eKn a6oHeHTn) HyKTan Ha3apngaH QoShhot 6apna ^^a^ap^n KaMpa6 o.agn. QoS xaKnga TypTTa $nKp: мн®;oзнннг QoS Tana6napn; onepaTop TOMoHngaH TaKnn^ KnnnHraH QoS (eKn pe®;aпamтнpнпгaн / MaKcagnn QoS); onepaTop TOMoHngaH эpнmнпгaн QoS (TatMEHnaHraH); мн®;oзнннг QoS xaKngarn 6axocn (TagKnKoT Hara^anapnra acoc.aHraH QoShhot 6axocn).

A6oHeHTHnHr TaKgnM этнпгaн xroMaran Ka6y. Knnnm cn^ara (Quality-of-experience, QoE)-6y oxnpra ^onganaHyBHn TOMoHngaH cy6teKraB paBnmga Ka6y. Kн.ннagнгaн xroMaT eKn yMyMaH gacTypHnm Ka6y. кн.нннmн (P10/G.100. Annex 1. Quality of Experience). Ka6y. Knnnm cn^ara 6apna ^nxaT.ap Ba нmтнpoкннпapнннг xroMarnn TaKgnM этнmгa Tabc^^n xnco6ra o.agn ($oнgaпaнyвнн/repмннaп, TapMoK Ba 6omKanap). XroMarnnHr MaKSynnnrn $oнgaпaнyвнннннг TaxMnHnapBra 6of.hk Synnmn MyMKnH. XroMaraapHn Ka6y. Kn^nm cn^arara Tatcnp Kn.yBHn KypcaTKnH.ap:

- TapMoK caMapagopHnrn m^^^nem^ (NER);

12 Principles of intelligent network architecture: ITU-T [Text]. - I.312 / Q.1201. - ^eHeBa, 1992. - 33 c.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

13 ITU-T E.800-series Recommendations - Supplement 8, "Guidelines for inter-provider quality of service" [Text], Geneva, 2009.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

о

R

VOLUME 2 | ISSUE 12 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

- хизматни етказиб беришни кечиктириш;

- такдим этилаётган ахборот воситаларининг сифати (MOS/R-омиллар).

Мижознинг QoS (Customer's QoS requirements^ нисбатан талаблари

мижозлар талаб киладиган хизматлар сифати даражасини белгилайди. Ушбу даражани аниклаган мезон ва курсаткичлар талабларида акс этади.

Оператор томонидан таклиф килинган QoS (QoS offered by provider) - бу фойдаланилиши мумкин булган аник белгиланган муайян талаблар руйхати булиб, SLA (Service Level Agreement)ни шакллантириш учун асос сифатида инобатга олинади, шунингдек бу курсаткичлар оператор фойдаланувчилар учун очик булган сифат даражасини эълон килиши учун; белгиланган даражадаги хизматни режалаштириш ва саклаш учун асос сифатида; хизмат сифатининг энг макбул даражасини таъминлайдиган операторни танлашда фойдаланувчилар учун асос сифатида кабул килинади.

Оператор томонидан эришилган QoS (QoS achieved by provider) - бу оператор томонидан такдим этилаётган хизматлар сифати даражасидир. Ундан куйидаги холатларда фойдаланиш мумкин: мижозлар учун оператор томонидан такдим этилаётган ва хакикатда такдим этилаётган хизматларнинг сифат даражасини таккослаш ва SLA бажарилишини текшириш учун асос сифатида; оператор томонидан тузатишлар учун асос сифатида.

Мижоз томонидан кабул килинган QoS (QoE, Customer's QoS experience) -бу мижоз томонидан кабул килинадиган ва бахолаш шаклида ифодаланган хизматлар сифати. У мижозларнинг суровларига асосланади ва кабул килинган хизматларнинг сифати тугрисида мижознинг фикрини тавсифлайди. Бу маълумотлар куйидагилар учун фойдаланилиши мумкин: хизматлар сифати таклиф даражаси билан солиштириш ва камчиликлар сабабларини аниклаш; узгаришларни режалаштириш .

Нутк маълумотларини узатишнинг зарур сифатини таъминлаш учун хизмат синфларининг хар бири учта микдорий хусусият билан белгиланади:

- узатиш сифатини умумий бахолаш (R);

- бир томонлама интерактив булмаган нуткни охиригача узатиш сифати;

- якундан охиригача кечикиш (бир томонлама).

R-омилни хисоблаш учун алока тармокларида нуткни узатиш сифатини бахолаш учун электрон модел деб аталадиган МСЕ тавсиялари кулланилади. Электрон модел кодеклар ва пакетли маълумотлар тармокларидаги кечикишлар билан боглик нуткни узатиш сифатига таъсир килувчи кенг куламли омилларни хисобга олади. Моделга кура, R-омил барча бузилишларнинг йигиндисидир.

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 12

educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

MOS (Mean Opinion Score - уртача фикр баллари) усулига кура, сигнал гапирувчидан (манбадан) алока тизими оркали тингловчига (кабул килувчига) утганда олинган нутк сифати мутахассислар томонидан синов узатиш йули оркали тингланганидан сунг барча хисоб-китобларнинг уртача арифметик киймати сифатида бахоланади14. Эксперт бахолари куйидаги беш балли шкала буйича аникланади: 5-аъло, 4 - яхши, 3 - коникарли, 2 - ёмон, 1 - коникарсиз.

Узбекистонда телекоммуникация хизматларининг сифат даражаси тегишли давлат стандартларига мос булиши лозим. Бундай стандартлар "Телекоммуникациялар тармоклари маълумотлар узатиш хизматларининг сифат курсаткичлари ва нормалари"15 билан белгиланади.

Умуман олганда, телекоммуникация хизмати сифатининг пастлиги ва шартномада белгиланган сифатдаги телекоммуникация хизматларини курсатмаганлиги учун операторга юклатиладиган жавобгарлик чораси Коидаларнинг 317-банди туртинчи хатбошисида белгиланган булиб, сифатсиз хизмат курсатганлик учун оператор абонент ёки фойдаланувчи етказилган зарарни коплайди.

"Телекоммуникация хизматларини курсатиш билан боглик ахборотнинг такдим этилмаганлиги, тулик такдим этилмаганлиги ёки уз вактида такдим этилмаганлиги". Истеъмолчининг ахборот олишга булган хукуки телекоммуникация хизматларида узига хос уринга эга. Чунки, хизматнинг мазкур туридан фойдаланиш хам бевосита истеъмолчининг муайян билим ва куникмага эга булиши такозо этади ва такдим этилиши билан истеъмол килинига асосланади. Шу боис истеъмолчи телекоммуникация хизмати хакида маълумотга эга булиши, мазкур хизматнинг микдори, хажми, курсатилиш усули хамда такдим этилиш шартларидан тулик хабардор булиши лозим. Коидага кура бундай маълумотлар телекоммуникация хизматлари тугрисидаги шартномани тузиш пайтида абонен ва фойдаланувчи такдим этилади ва унинг суровига кура тушунтириш берилади.

Биринчидан, истеъмолчига махсулот (хизмат) ва унинг сифати тугрисида барча керакли маълумотлар такдим этилиши лозим. Конунчилик истеъмолчи сотиб олмокчи булган махсулот (хизмат) хакида етарли маълумотга эга эмаслигидан келиб чикади. Бундай холда, сотувчи (ижрочи) махсулот (хизмат) хакида тулик маълумот ва билимга эга булган профессионал сифатида эътироф

14 Кутузов О.И. Моделирование телекоммуникационных сетей [Текст] / О.И. Кутузов, Т.М. Татарникова. - СПб: СПбГУТ им. Бонч-Бруевича, 1999. - 288 с

15 https://mitc.uz/media/98f656bd-bbbc-f163-7db5-20d2a94b2c5e.pdf

157

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 12

educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

этилади. Шунинг учун у истеъмолчига махсулотнинг хусусиятлари, унинг сифати ва хавфсизлиги, фойдаланиш ва саклаш коидалари тугрисида аник тасаввурга эга буладиган даражада маълумот бериши керак ва у ушбу маълумот асосида тугри ва мос махсулотни (хизматни) тугри танлаши мумкин.

Иккинчидан, маълумотлар аник ва тушунарли шаклда булиши керак. Истеъмолчи учун мавжуд булган товарлар (хизматлар) сифати тугрисидаги маълумотни исботлаш шакли маълумот истеъмолчига унинг мазмунини тушунишга имкон берадиган шаклда такдим этилиши кераклигини англатади.

Учинчидан, махсулот (хизмат) ва унинг сифати хакидаги маълумотлар ишончли булиши керак, яъни хакикатга мос келиши лозим.

Хрзирги вактда хизматлар тугрисидаги маълумотлар чет тилида истеъмолчилар эътиборига хавола этилаётган холатлар мавжуд. Баъзида ижролар хизматнинг максади нима эканлигини, ундан кандай фойдаланишни, кандай сифатга эга эканлигини тушунтира олмайди. Бу, айникса, Интернет хизматлари, онлайн хамда мобил телефон алока ва бошкалар учун тугри келади. Ушбу холатларда истеъмолчига маълумот берилмаган деб хисобланади. Шунинг учун амалдаги конунчилик хизмат ва унинг сифати тугрисидаги маълумотларни давлат тили тугрисидаги конунга мувофик таржима килишни ва такдим этишни талаб килади.

Шартнома тузилаётганда маълумотлар истеъмолчиларга етказилиши керак. Бундан келиб чикадики, сотувчи хизматларни такдим этиладиган жойидан ташкарида, масалан, телевизорда жойлаштирилган хизматларнинг рекламасида курсатилган маълумотларнинг туликлиги ва ишончлилиги учун истеъмолчи олдида жавобгар эмас, агар у реклама буюртма килинган шахс булмаса ва хизматлар истеъмоли рекламадаги маълумотлар билан бир хил булмаса. Рекламада такдим этилган маълумотларнинг ишончлилиги реклама оммавий ахборот воситаларида жойлаштирилган ёки истеъмолчига бошкача тарзда хабардор килинган шахснинг жавобгарлиги хисобланади.

Телекоммуникация хизматлари ва уларнинг сифатлари хакидаги маълумотларни икки гурухга булиш мумкин:

1) телекоммуникация хизматларга нисбатан умумий талабларни уз ичига олган маълумотлар;

2) айрим турдаги телекоммуникация хизматлари учун махсус талабларни уз ичига олган маълумотлар.

Умумий маълумотлар куйидагиларни уз ичига олиши мумкин: номи ва оператор (провайдер)нинг манзили; хизматни такжим этиш тартиби; истеъмол

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

о

R

VOLUME 2 | ISSUE 12 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

хусусиятлари руйхати; нарх ва сотиб олиш шартлари; хизмат муддати ва бошкалар.

Истеъмолчига такдим этилиши керак булган бошка мажбурий маълумотлар каторида куйидагиларни ажратиш мумкин:

1) мажбурий сертификатланадиган товарлар (хизматлар) тугрисидаги маълумотлар (яъни уларни сертификатлаш тугрисидаги маълумотлар такдим этилиши керак);

2) муайян шароитларда истеъмолчининг хаёти, соглиги ва унинг мулки учун хавф тугдириши мумкин булган товарлар (хизматлар) хакидаги маълумотлар (яъни, ишлаб чикарувчи истеъмолчини бундай товарлар ва уларнинг таъсирининг мумкин булган окибатлари тугрисида хабардор килиши шарт).

Товарлар (хизматлар) хдквдаги барча маълумотлар истеъмолчиларга ишлаб чикарувчи (сотувчи) томонидан техник хужжатларда, ёрликларда, шунингдек товарларнинг (хизматларнинг) айрим турлари учун ёки айрим хизмат курсатиш сохаларида кабул килинган ёрлик ёки бошка воситалар оркали етказилади. Бинобарин, ижронинг хизматлар хакида маълумот бериш мажбурияти нафакат истеъмолчининг маълумот олиш хукукининг кафолати, балки унга хизматларнинг тегишли сифатига булган хукукидан фойдаланиш имкониятини хам беради. Кабул килинган маълумотларга асосланиб, истеъмолчи узига керакли хизмат ва сифатни аник танлаши мумкин.

Коидаларнинг 302-бандига кура "Оператор ва провайдерлар маълумот узатиш хизматларини курсатишдаги асосий мажбуриятларидан бири хам абонентнинг жорий холати, шу жумладан, маълумотлар узатиш вакти, тезлиги, олинган ва (ёки) узатилган ахборотнинг хажми тугрисида батафсил ахборотни такдим этиш" хисобланади. Бундай ахборотни тадим этмаслик эса фукаролик-хукукий жавобгарликни вужудга келтиради.

Анъанага кура, истеъмолчилар хукукларини химоя килишнинг хукукий режимлари вертикал тузилишга ва бироз патерналистик ёндашувга эга. Давлат органлари томонидан истеъмолчилар хукукларни химоя килиш максадида товарлар ва хизматлар етказиб берувчиларга талаблар куйилади. Купгина холларда, истеъмолчилар узларининг хукукларини химоя килиш учун тартибга солиш режимларида фаол иштирок этмайдилар ва уларни химоя килиш учун мулжалланган коидалардан воз кеча олмасликлари мумкин. Бирок, Интернет фаолияти шароитида нафакат битта истеъмолчини, балки интернетдан фойдаланадиган истеъмолчиларнинг кенг тармогини хам химоя килиш учун

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

о

R

VOLUME 2 | ISSUE 12 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

парадигма узгариши зарур. Зеро бизнинг гипер-богланган онлайн дунёмизда истеъмолчилар хукукларини химоя килиш янги ёндашувлари ишлаб чикилиши лозим. Унинг асосий сабаби шундаки, АКТ сохасида истеъмолчилар хукукларини химоя килиш учун янги модел зарур. Интернет фаолияти шароитида назорат килувчи органлар горизонтал даражада истеъмолчиларни интернетнинг хамраиси сифатида жалб килишлари лозим. Бунга зарарли дастур ва онлайн фирибгарлик хавфи хакида маълумот беришдан купрок нарса киради. Истеъмолчилар хукукларини химоя килиш тузилмаси истеъмолчиларни киберхавфсизликни таъминлаш учун хукумат, Интернет-провайдерлар ва бошка манфаатдор томонлар билан биргаликда ишлайдиган проактив агентлар сифатида уз таркибига жалб килиши керак16.

Телекоммуникация хизматларини курсатувчи шахсларнинг жавобгарлиги асослари уларнинг зиммаларидаги мажбуриятларини бажармаган ёки лозим даражада бажармаганлигидир. Шу билан бирга, ижрочининг тадбиркорлик фаолияти давомидаги жавобгарлиги факат хизматни форс-мажор холатлари натижасида такдим этишнинг иложи булмаса чикариб ташланади. Бирок, "Телекоммуникациялар тугрисида" ги Конун операторларни (провайдерларни) фукаролик жавобгарлигидан ва йукотишларни коплаш мажбуриятидан озод килиш учун бошка асосларни беради, хусусан, хизматлар курсатиш тугрисидаги шартнома бузилган такдирда хам. Фикримизча, бу холатда Коидаларнинг 378-бандида назарда тутилган норма ФКнинг 333ва 335-моддалари талабларига зиддир. Гап шундаки, Коидаларнинг 378-банди операторни мажбуриятни бажармаганлик ёки лозим даражада бажармаганлик учун жавобгарликдан озод этиш холатлари сифатида "фойдаланувчининг айби", "енгиб булмас куч, яъни форс-мажор холатлари" санаб утилган. Маълумки, кредиторнинг айби жавобгарликдан тулик озод этмайди ва бу коида ФКнинг 335-моддасида белгиланган. Мажбурият бажарилмаслиги ёки лозим даражада бажарилмаслиги кредиторнинг айби натижаси булса жавобгарлик хажми шунга мутаносиб булади, холос. Бирок Коидаларнинг 378-банди фойдалануви айбдор булганлиги сабабли мажбурият бажарилмаганлиги учун операторнинг жавобгарлигини тулик инкор этади.

Иккинчи холатда, Коидаларда келтирилган "енгиб булмас куч, яъни форс-мажор холатлари" ФКнинг 333-моддасида "тадбиркорлик фаолиятини амалга

16 Theresa E. Miedema. Consumer Protection in Cyber Space and the Ethics of Stewardship // Journal of Consumer Policy volume 41, pages55-75 (2018)

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

О

R

VOLUME 2 | ISSUE 12 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

ошириш" билан богланган. Яъни, "енгиб булмас куч, яъни форс-мажор холатлари" тадбиркорлик сохасида кулланилиши назарда тутилган. Телекоммуникация хизматлари эса абонент - истеъмолчи учун хам такдим этилишини назарда тутсак, бу вазиятда "енгиб булмас куч, яъни форс-мажор холатлари" муносабати билан операторнинг жавобгарлигини истисно этиш истеъмолчи хукукларининг бузилишига сабаб булишини курсатади. Шу сабабли Коидаларнинг 378-бандининг ФКнинг 333 ва 335-моддалари билан мувофиклаштириш максадга мувофикдир.

REFERENCES

1. Хурсанов, Р. Х. (2022, February). ФУКАРОЛИК ХУКУКИЙ ШАРТНОМАЛАР ТУЗИШДА РАКАМЛИ ХУКУК ТУШУНЧАСИ ВА МОХИЯТИ. In International journal of conference series on education and social sciences (Online) (Vol. 2, No. 2).

2. Хурсанов, Р. (2022). Булутли технологиялар хизматини курсатиш шартномасига оид муаммолар ва уларнинг ечимлари. Общество и инновации, 3(2), 54-62.

3. Хурсанов, Р. Х. (2022). ТЕЛЕКОММУНИКАЦИЯ ХИЗМАТЛАРИ КУРСАТИШ ШАРТНОМАСИНИНГ ПРЕДМЕТИНИ БЕЛГИЛАШ МУАММОЛАРИ. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2(7), 781-794.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.