CC BY
1ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА BULLETIN OF OSH STATE UNIVERSITY
ISSN: 1694-7452 e-ISSN: 1694-8610
№2/2024, 361-368
ИНФОРМАТИКА
УДК: 004.451.86
DOI: 10.52754/16948610 2024 2 36
ИНТЕРНЕТ AYKÖHAÖPYHYH МААЛЫМАТТЫК СИСТЕМАЛАРЫНЫН ПАЙДА
БОЛУУСУ ЖАНА ÖHYrYYCY
ПОЯВЛЕНИЕ И РАЗВИТИЕ ИНФОРМАЦИОННЫХ СИСТЕМ ИНТЕРНЕТ-МАГАЗИНОВ
THE EMERGENCE AND DEVELOPMENT OF ONLINE STORE INFORMATION SYSTEMS
Жолдошов Толкунбек Мамытович
Жолдошов Толкунбек Мамытович Zholdoshov Tolkunbek Mamytovich
т.и.к., доцент, Ош мамлекеттик университети
к.т.н., доцент, Ошский государственный университет Candidate of Technical Sciences, Associate Professor, Osh State University
Аманова Наргиза Жоробаевна
Аманова Наргиза Жоробаевна Amanova Nargiza Zhorobayeva
магистрант, Ош мамлекеттик университети
магистрант, Ошский государственный университет Master's Student, Osh State University
Гадоев Саломидин Сагындыкович
Гадоев Саломидин Сагындыкович Gadoev Salomidin Sagyndykovich
магистрант, Ош мамлекеттик университети
магистрант, Ошский государственный университет Master's Student, Osh State University
ИНТЕРНЕТ ДYКeНДeРYНYН МААЛЫМАТТЫК СИСТЕМАЛАРЫНЫН ПАЙДА
БОЛУУСУ ЖАНА eНYГYYСY
Аннотация
Макалда интернет дYкeвдeр жвнYндв маалыматтар келтирилип, жана интернет дYкeвдeрдYн маалыматтык системаларына анализ жYргYЗYлДY. Электрондук дYкeндeрдYн пайда болушу, eнYГYYCY, электрондук тeлeмдeрдYн пайда болушу жана анын тYрлeрY баяндалган. Онлайн сатууда атайын эске алуучу эрежелер кeрсeтYлдY, онлайн-дYкeндYн ээси eзYHYн кызмат ордун кeрсeтYYCY, комментарий калтырып интернет-дYкeнгe сын-пикирлери жeнYндe жаза турган бeлYГY бар болуусу дагы сатып алууда кардар YЧYн пайдалуу экендигин ачыктап койгон. Мисал катары дYЙнeлYк интернет системасындагы веб-сайт аркылуу тиричилик техникасын сатуу менен алектенген компаниясы кeрсeтYлгeн. Анда кардар YЧYн жана компания YЧYн керек маалыматтар жана e3 ара иштee схемалары, буйрутманын абалы, товарды жеткирYY процесстери кeрсeтYлдY.
Ачкыч свздвр: интернет дYкeн, малыматтык система, электрондук тeлeм, виртуалдык витрина, вебсайт, курьердик кызмат.
ПОЯВЛЕНИЕ И РАЗВИТИЕ ИНФОРМАЦИОННЫХ СИСТЕМ ИНТЕРНЕТ-МАГАЗИНОВ
Аннотация
В статье представлена информация об интернет-магазинах и проанализированы информационные системы интернет-магазинов. Описано появление и развитие интернет-магазинов, появление электронных платежей и их виды. Для интернет-продаж существуют специальные правила, у владельца интернет-магазина должно быть раздел, где клиент может написать о своей позиции, оставить комментарий и написать отзыв об интернет-магазине. Это полезно для покупателя при покупке. Примером может служить компания, продающая бытовую технику через сайт во всемирной паутине. На нем отображается необходимая информация для заказчика и компании и схема взаимодействия, статус заказа, процесс доставки товара.
THE EMERGENCE AND DEVELOPMENT OF ONLINE STORE INFORMATION SYSTEMS
Abstract
The article presents information about online stores and analyzes the information systems of online stores. The appearance and development of online stores, the appearance of electronic payments and their types are described. There are special rules for online sales, the owner of the online store should have a section where the customer can write about his position, leave a comment and write a review about the online store. This is useful for the buyer when buying. An example is a company that sells household appliances through a website on the World Wide Web. It displays the necessary information for the customer and the company and the scheme of interaction, the status of the order, the delivery process of the goods.
Ключевые слова: интернет-магазин,
информационная система, электронный платеж, виртуальная витрина, веб-сайт, курьерская служба.
Keywords: online store, information system, electronic payment, virtual showcase, website, courier service.
Киришуу
Интернет дYкeн - деген тYШYHYк WWW (World Wide Web) -салыштырмалуу жаш, жацы кeрYHYш. Санариптик мейкиндик башталган алгачкы жылдары эч ким интернет аркылуу буюмдарын сатып алуу жана сата алышат деп ойлошкон эмес. Мындан тышкары, 1990-жылга чейин, соода-сатык иштерин онлайн каналдарынын колдонуу, кээ бир елкелерде (айрыкча US) тыюу салынган. Бирок, убакыттын eтYШY менен, жеке бизнес мейкиндигинде популярдуу болуп калды. Интернетти пайдалануу боюнча чектеелер алынып салынды. БYГYнкY кYндe интернет дYкeндeрY ДYЙнeдe кецири кучак жайып, адамдардын жашоосун жецилдетип, убактысын Yнeмдeп, суроо-талаптарын аткарып жатат. Интернет дYкeндeрдYн ишинде региондун же контингенттин мааниси анчалык рол ойнобой калды. Андыктан дYЙнe ЖYЗYHYH ар чекитинен кардарлары менен маалымат алышып, аларды тейлее мYмкYнчYЛYГY бар. Электрондук дYкeндeр eндYPYYЧYHYн чыгымдарын олуттуу кыскартат, кадимки дYкeндY тейлееге кеткен чыгымды дагы Yнeмдeйт, сатуу рынокторун кецейтет, ошондой эле сатып алуучунун каалаган товарды каалаган убакта, каалаган елкеде, каалаган шаарда, кYндYн, жыл мезгилинин каалаган убагында сатып алуу мYмкYнчYЛYГYн кецейтет. Бул электрондук дYкeндeргe кадимки дYкeндeрдeн талашсыз артыкчылык берет. Бул учур eндYPYYЧYлeрдYн «кадимки» соодадан «электрондукка» eтYYCYндe маанилYY (Буренина Т.А., 2005, с. 151; Аркабаев ж-а Алымова, 2024). Ошондой интернет дYкeндeрYHYн маалыматтык системаларынын eзгeчeлYктeрY жeнYндe анализ жасайлы.
Изилдеенун каражаттары жана ыкмалары. 1994-жылы Америкада Amazon интернет-дYкeнY пайда болгон. Ал алгач китеп сатуу менен башталса, кийинчерээк онлайн соода рыногунун ири дYЙнeлYк электрондук бизнестердин бири болуп калды. Интернет-дYкeндeрдYн пайда болушу менен эле онлайн тeлeмдeрдY камсыз кылуу YЧYн компаниялар иштей баштакан, атап айтканда Virtual компаниясы биринчи болуп онлайн тeлeмдeрдY кабыл алууга катышкан. Кийин 1996-жылы дYЙнeдeгY ири телем системалары, Visa жана MasterCard аркылуу, Интернет-картаны телей ала турган атайын байланыш стандарты иштеп башташган. Азыр дYЙнeлYк электрондук соода рыногунун кeлeмY $1,2 триллион АКШ долларын тYзeт.
Онлайн сатууда жана сатып алууда атайын эрежелерди эске алуу керек. Онлайн сатып алуучу кардарлар YЧYн белгилYY бир суроо-талаптарга жооп берген маалыматтар интернет дYкeнYндe чагылдырылышы керек. Башкача айтканда, интернет-дYкeндYн ээси товар тууралуу маалыматты интернет беттеринде жайгаштыруусу керек. атап айтканда:
• керектее продукт кандай касиетке ээ;
• ал кайда жYргYЗYлeт;
• даярдоочулар жeнYндe расмий маалымат;
• баасы жана сатып алуунун башка шарттары;
• иштее меенету;
• кепилдик мeeнeтY;
• телее тартиби, жеткируу.
Мындан сырткары онлайн-дYкeндYн ээси eзYHYн кызмат ордун кeрсeтYYCY, комментарий калтырып интернет-дYкeнгe сын-пикирлери жeнYндe жаза турган бeлYГY бар болуусу дагы сатып алууда кардар YЧYн пайдалуу. Себеби интернет-дYкeн жeнYндe же товар жeнYндe башка кардарлардын ой-пикирин окуу дагы маанилYY (Хокинс С., 2001).
Сатуучу жарнама катары продуктуга же товарга тиешелуу маалыматтарды жарыялоосу мYмкYн жана ошондой эле башка маалыматтарды дагы камтый кетиши абзел (Электронная коммерция, 2001, с. 368). Мисалга алсак, онлайн соода тYЙYндeрY азыктарын сатууда белгилYY бир акы тeлeeнYн eзгeчeлYктeрY кандай, интернет аркылуу
товарды кантип буйрутма кылуу керек, алардын сайттарында маалыматты жайгаштыруулары Y4YH милдеттYY.
Маалыматтык системанын функционалдык моделдин анализдее. ТYЗYлгeн функционалдык схемалардын негизинде тeмeнкY процесстерди автоматташтыруу зарыл: кардар тарабынан буйрутманы жайгаштыруу - буйрутма берYY YЧYн кардар веб-сайтта аккаунтун катташы керек, каттоо процессинде ал eзYHYн маалыматтарын киргизет, мисалы: жеткирYY дареги, байланыш электрондук почта дареги, фамилия, аты жана башкалар (Гребенюк Е.Н., Гребенюк Н.А., 2010). Сайттагы товарлардын каталогун карап, кардар заказ бере баштайт. Кардар сатып алууну каалаган eнYмдeрдY тандап алгандан кийин, ал "Себетке кошуу" баскычын басат, бардык керектYY eнYмдeрдY тандап алгандан кийин, кардар "ТекшерYY" баскычын басып, кийинки диалог барагында жеткирYY ыкмасын жана тeлeм ыкмасын тандайт. Буйрутма берилгенде система автоматтык тYPдe почта бeлYMYнe электрондук почта аркылуу жасалган заказ жeнYндe маалыматтарды жeнeтeт, анын кызматкерлери катты алгандан кийин заказдын маалыматтарына ылайык посылка тYЗYШY керек жана почта жeнeтYMYн жасашы керек.
Почта бeлYMYHYн кызматкери заказды жeнeткeндe посылкага байкоо жYргYЗYY -тапшырык маалыматтарына посылканын кeзeмeлдee номерин киргизет. Кардар посылканын уникалдуу почта идентификатору аркылуу ага жeнeтYлгeн товардын жайгашкан жерине кeз сала алат.
Каталогго товарларды киргизYY - сатуу YЧYн сатып алынган товарлар, ошондой эле алардын спецификациялары товарлардын каталогуна кызматкерлердин бири тарабынан киргизилет. Каталогдогу буюмдардын саны заказдар берилгенде eзгeрeт. Кошумча, биз сайтта кампадагы товарлардын саны жана кийинки сатуу кYHY жeнYндe маалыматты кeрсeтYYHY жасай алабыз.
Онлайн консультацияларды ишке ашыруу - оц репутацияны тYЗYY YЧYн сиз реалдуу жана потенциалдуу сатып алуучулар менен дайыма байланышта болушуцуз керек. Бул боюнча суроолору бар кардарлар менен кецешYY зарыл: сатылган продуктылар жана алардын мYнeздeмeлeрY, веб-сайттын иштеши, заказ берYY ж.б. Ар бир буюмдун бетинде сын-пикир же комментарий калтыруу мYмкYнчYЛYГY болушу керек.
Тeлeм системасы аркылуу тeлeм кандайча иштетилерин айтып берели. Кадимки колдонуу учуру: колдонуучу, заказ бергенден кийин, тeлeм баскычын чыкылдатып, тeлeм системасынын веб-сайтына багытталат (бул учурда келечектеги транзакциянын коопсуздук белгиси жана алуучунун идентификатору шилтемеде берилет), анда ал тYЗдeн-тYЗ тeлeм жYPГYзeт. Эгерде тeлeм транзакциясы ийгиликтYY аяктаса, анда, эреже катары, система транзакциянын натыйжасын жана виртуалдык дYкeн тарабынан тeлeм статусун аныктоо YЧYн зарыл болгон башка маалыматтарды камтыган атайын тYЗYЛгeн xml файлы тYPYндe жооп кайтарат. Тeлeм системаларын туташтыруу транзакциядан кийин тeлeм системасы тарабынан кайтарылган xml файлынын структурасын талдоочу модулду тYЗYYгe туура келет.
Тeлeм системасы менен eз ара аракеттенYY YЧYн программалык интерфейстер, адатта, алардын веб-сайттарында, иштеп чыгуучулар YЧYн бeлYмдeрYндe кeрсeтYЛгeн. Эгерде тeлeм алдын ала талап кылынган болсо, анда ал тeмeнкY ыкмалардын бири менен жYзeгe ашырылат:
• пластикалык карт;
• жеке эсеп тeлeм системасы аркылуу;
• тeлeм терминалы аркылуу;
• банктык эсептер аркылуу.
Электрондук касса - жогоруда аталган тeлeм ыкмаларынын дээрлик бардыгын бириктирген эсептeeнYн бир TYPY. Бул тeлeм ыкмасын тандоодо колдонуучуга пластикалык
картадан терминалга жана уюлдук телефонго акча которуунун эц ьщгайлуу ыкмасын тандоо сунушталат.
СYрeттeлгeн схема жалпы болуп саналат, ал кредиттик карталар YЧYн, электрондук акча жана sms-телем системалары YЧYн иштейт. КeбYнчe, ал тургай, накталай телемдер YЧYн -кээде дYкeндeр eзYнчe подсистемага чабармандык кызматты бeлYп берет.
Тигил же бул телем ыкмасын тандоо кептеген факторлордон кез каранды, алардын ичинен сатып алуучунун статусун (жеке же юридикалык жактын), товардын eзгeчeлYктeрYн (материалдык же электрондук), баасын, жеткирYY ыкмаларын (чет елкеге товарларды жeнeтYY накталай акчаны кабыл алуу мYмкYн эмес болгондо).
Буйрутманы жеткируу. Буйрутманы женеткенден кийин сатуучу сатып алуучу менен байланышып, заказды жеткируу керек болгон жерди жана убакытты керсетет. Жеткируу сатуучунун eздYк курьердик кызматы, же курьердик кызматтарын керсеткен компания тарабынан, же почта аркылуу - посылка же посылка аркылуу ишке ашырылат. Ошондой эле сатуучудан алып кетYY сыяктуу жеткирYYHYн тYPY дагы кYч алууда.
Ал эми электрондук сатууда электрондук товарлар дагы сатылат. Алар программалык камсыздоо же программалык активдештируу ачкычтар, тексттер, макалалар, CYрeттeр, кирYY коддору жана эсепти толуктоо сыяктуу электрондук товарлар электрондук каналдар аркылуу жеткирилиши мYмкYн - e-mail, FTP файлына кирYY, сайттын коопсуз аймагына кирYY ж.б. боюнча. Бирок, бул учурда этият болуу керек, анткени товарларды физикалык жеткирууге караганда электрондук тYPдe жеткирYYHY далилдее алда канча кыйын болушу мYмкYн.
Мисал катары дYЙнeлYк интернет системасындагы веб-сайт аркылуу тиричилик техникасын сатуу менен алектенет компанияны карайлы. Заказдар веб-сайт интерфейси аркылуу кабыл алынат жана административдик консолдо компаниянын менеджерлери тарабынан иштетилет. Буйрутма бардык мYмкYн болгон товарлардын TYPYH чексиз санын камтыйт. Сатып алуучу жеке же юридикалык жак болушу мYмкYн. Заказды иштетуу процесси темен^ кадамдарды камтыйт:
1. Буйрутманы кабыл алуу;
2. Буйрутманы ырастоо;
3. Буйрутманы чогултуу;
4. Буйрутманы жеткируу;
5. Сатуу боюнча эсеп.
Товарды тапшыргандан кийин сатып алуучуга эсеп-фактуранын кeчYрмeсY жана буйрутманы тeлeгeндYГY жeнYндe дYMYрчeк берилет. Банктык которуу жолу менен телеген учурда эсеп-дYMYрчeк жана эсеп-фактура да басылып чыгат. Буйрутмалар eлкeнYн аймактарына жеткирилген учурда курерлер жана транспорттук компаниялар тарабынан жеткирилет. Складда бардык товарлар эсепке алынат. Товарларды жеткирYY берYYЧYлeр тарабынан ишке ашырылат жана жол баракчалары менен берилет (Гребенюк Е.Н., Гребенюк Н.А., 2010). Буйрутма бир нече абалда болушу мYмкYн:
• чогултулган (складда буйрутма боюнча бардык товарлар бар);
• чогултууну ^туу (складда буйрутма боюнча бардык товарлар жок);
• жолдо (курьер менен, транспорттук компанияда);
•тeлeндY;
• архивде.
Мекемедеги толуктоолор ез кампасындагы товардын саны жeнYндe гана эмес, жеткирYYЧYлeрдYн товарлары жeнYндe да маанилYY. Жабдып туруучулар алардын кампаларында жYк бар экендигин керсетуу менен прейскурант менен мекемени камсыз кылат. Ошондуктан, уюм YЧYн маанилуу функция контрагенттерден келген маалыматтарды импорттоо болуп саналат. Кампаны башкаруу тутумунда ишке ашырылган бардык
функциялар MaaHRnYY. Бирок, алардын бул системада аткарылышы предметтик аймакты эске албайт. Интернет-дYкeндY башкаруу подсистемасы менен байланыштын жоктугу буйруктарды аткаруунун ылдамдыгын, ыкчамдыгын жана тактыгын, ошондой эле зарыл болгон аналитикалык маалыматтын сапатын жогорулатууга мYмкYндYк бербейт. Документтердин формасынын учурдагы технологиялык процессинин документ жYГYртYYCY 1-CYрeттe берилген. Маалыматтык системанын колдонуучулары-бул интернет-дYкeндY башкарууга мYмкYнчYЛYГY бар мекеменин кызматкерлери. Бардык колдонуучулар бирдей функциялар топтомуна кире алышпайт. Кызматкер системасында жузеге ашырылышы мYмкYн иш-чаралардын тизмеси анын мекемедеги милдеттерине жараша болот. Ушуга байланыштуу бардык кызматкерлерди роль топтору деп бeлYY болжолдонууда. Ар бир топ белгилYY бир функциялар топтомуна кире алат.
Система сатып алуучулар, жеткирYYЧYлeр, товарлар, заказдар, жеткирYY кызматтары жeнYндe маалыматтарды камтыган маалымат базасын жYргYЗYYHY камсыз кылууга тийиш. Интернет-дYкeндYн виртуалдык дYкeнYHYн алдьщкы бетинде сатылган товарларды ьщгайлуу кeрсeтYY YЧYн товарларды каталогдун ар кандай бeлYмдeрYнe жайгаштыруу мYмкYнчYЛYГY болушу керек. Буйрутмалардын учурдагы абалын, товарлардын жайгашкан жерин (склад, курьер, транспорттук компания) кeзeмeлдee зарыл. Буйрутманы ырастоодо буйрутмага киргизилген товарлар резервде болушу керек. Товарды алгандан кийин келип тYшкeн товарларды тандап алууну талап кылган заказдар боюнча бeлYштYPYYгe, кампадагы товарлардын саны жацыртылып, товардын eздYк наркы кайра эсептелYYгe тийиш. Система белгилYY бир мезгил ичинде сатуу жана сатып алуулар боюнча отчетторду, курьерлердин иши жeнYндe отчетторду, товарлардын учурдагы жайгашкан жери боюнча отчетторду TYЗYШY керек. Системанын колдонуучулары децгээлдик топторго бeлYHYШY керек:
• администратор;
• кампа башчысы;
• сатып алуулар боюнча менеджер;
• сайттын менеджери;
• кампачы;
• кассир.
Ал эми кардарды тейлee 1-CYрeттe келтирилген схема боюнча аткарылат. Кардар системага катталат, андан кийин керектYY товарды виртуалдык витринадан тандап, буйрутма жасайт. Ошондой эле кардар товар боюнча же кандайдыр бир сын-пикир калтыра алат. Кардардын буйрутмасын жана ошол кардар тууралуу маалыматты колдонуучу (сатып алуулар боюнча менеджер) анализдеп, бышыктап анан складка кайрылат. Складта товардын бар же жок экендигин, болсо канча санда экендигин тактап, буйрутманын абалын eзгeтeт. Андан кийин буйрутманан абалына жараша колдонуучу кардарга маалымат жиберет. Колдонуучу виртуалдык витринада кантип иштeeсY 2-CYрeттe келтирилген.
1-сурет. Маалыматтык системалардын ички ез ара аракеттенуусунун схемасы.
2-CYрeт. Колдонуучунун витриналарда иштee схемасы.
Бирок, компаниянын пландаштырылып жаткан кецейиши менен, жацы роль топтору пайда болушу мYмкYн. Ошондуктан, система ролдук топтордун тизмесин жана алардын укуктарын башкаруу мYмкYнчYЛYГYн камсыз кылышы керек. Системага кирYY пароль жана логин аркылуу болот. Ийгиликтуу авторизациядан кийин колдонуучу eзYHYн ролдук тобуна жеткиликтYY болгон бизнес процесстерди ишке ашырууга мYмкYнчYЛYк алат. Бир колдонуучу бир эле учурда бир нече роль топторунун мYчeсY боло алат. Бул учурда анын укуктары жалпыланат.
Корутунду. Изилдee иштеринин жыйынтыгында предметтик чeйрeгe талдоо (тиричилик техникасын сатуучу компания) жYргYЗYЛДY, ошондой эле интернет дYкeндeрдYн функционалдык иштee принциптерине анализ жYргYЗYЛДY. Электрондук дYкeндeр eндYPYYЧYHYн чыгымдарын олуттуу кыскартат, кадимки дYкeндY тейлeeгe кеткен чыгымды Yнeмдeйт, сатуу рынокторун кецейтет, ошондой эле сатып алуучунун каалаган товарды каалаган убакта, каалаган eлкeдe, каалаган шаарда, кYндYн, жыл мезгилинин каалаган убагында сатып алуу мYмкYнчYЛYГYн кецейтет. Бул электрондук дYкeндeргe кадимки дYкeндeрдeн талашсыз артыкчылык берет. Бул учур eндYPYYЧYлeрдYн «кадимки» соодадан «электрондукка» eтYYCYндe мaaнилYY. Интернет дYкeндeр менен иштeдe атайын eзгeчeлYктeгe маани бериш керек. Ал эми сатуучулар атайын талаптарга жооп бере тургандай маалыматтык системаларды жана маалыматтык базаларды иштеп чыгуусу керек.
Адабияттар
1. Аркабаев, Н. К. Разработка web серверных приложений на базе.КБТ Core в примере интернет-магазина / Н. К. Аркабаев, З. Ж. Алымова // Вестник Ошского государственного университета. - 2024. - № 1. - С. 142-154. - DOI: 10.52754/16948610_2024_1_13. - EDN: GCXFII.
2. Буренина Т.А. (2005). Маркетинг на базе Интернет-технологий (Серия «Библиотека хозяйственного руководителя») Книга 1. - М.: Благовест-В.
3. Хокинс Скотт. (2001). Администрирование -сервера и руководство по электронной коммерции. : Пер. с англ. - М.: Издательский дом «Вильямс».
4. Электронная коммерция. B2B - программирование: Пер. с англ. - СПб: БХВ-Петербург, 2001. - 368 с.
5. Гребенюк Е.Н., Гребенюк Н.А.(2010). Технические средства информатизации - М.; Изд. Центр «Академия».
6. Постников В.М. (20130. Основы эксплуатации автоматизированных систем обработки информации и управления. Краткий курс: учеб. пособие. М.: Издательство МГТУ им Н.Э.Баумана,. 177 с.
