CC BY
4УДК 811.161.1'367
ШТЭР'ЕКТЫУНЫЯ ВЫКАЗВАНН1 БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ У СВЯТЛЕ Л1НГВАПРАГМАТЫК1
Г.1. ЗУР
(Беларуст дзяржауны утвератэт, Мтск)
Абгрунтоуваецца актуальнасць I мэтазгоднасць даследавання выклгчнгкавых гутарковых структур (1нтэр 'ектыуных выказванняу) сучаснай беларускай мовы з пазщьп лтгвапрагматыю I тэорьп мау-ленчых актау. Асвятляюцца асаблгвасцг функцыянавання таюх адзтак у жывым гутарковым I стылг-заваным мауленш з улгкам ¡х прагматычнай спецыфт. Разглядаецца уплыу сттакачнай пазщыI выказванняу на рэалгзацыю прагматычных функцый. Вызначаецца роля ттэр 'ектыуных выказванняу у сгстэ-ме сродкау стварэння мастацкага вобраза лтаратурнага твора.
Уводзшы. Лшгвютычную навуку традыцыйна щкавяць адзшш гутарковага маулення. Найбольш актыуна пытанш размоунай мовы распрацоувалюя навукоуцаш у другой палове ХХ стагоддзя. Пшьная увага да вывучэння "фактару чалавека" у мове, прадвызначаная "глабальнай iдэяй антрапацэнтрычнасщ самой мовы" [1, с. 3], зварот да феномену вуснай камушкацып на працягу апошшх дзесящгоддзяу тлумачыц-ца як зменай навуковай парадыгмы, так i iмклiвым развiццём асобных галiн мовазнауства: камушкатыуна-функцыянальнай, прагматычнай i кагштыунай лшгвютыш, тэорыi мауленчых актау i шш.
Спецыфiчнай адзiнкай гутаркова-дыялапчнай формы маулення з'яуляюцца штэр'ектыуныя вы-казванш (далей - 1В) (у iншай тэрмшалогп "нерасчлянёныя сказы", "словы-сказы", "рэлятывы", "каму-шкатывы", "камунiкемы" i iнш.), яшя "отмечены особыми правилами организации и функционирования" [2, с. 3]. Даследаванне 1В, вылучаных яшчэ у Х1Х стагоддзi, у рускай лiнгвiстыцы было распачата у працах А.М. Пяшкоускага, Л.П. Якубiнскага, далей у 50 - 80 гадах ХХ стагоддзя працягнута В.Ф. Юпрыянавым, Д.М. Шмялёвым, В.Б. Сiрацiнiнай, А.А Земскай, Г.В. Валiмавай i шш., а у 90-я гады ХХ стагоддзя i на пачатку ХХ1 стагоддзя цiкавасць только узмацнiлася, i гэтыя моуныя адзiнкi неад-наразова станавшся аб'ектам навуковых назiранняу (гл. працы Т.М. Калакольцавай, В.Ю. Мелена, 1.1. Прыбыток, А.К. Кожынай, В.А. Краснова, А.Ю. Вiктаравай, Т.В. Белавус, А.С. Мжалаевай i iнш.). У беларусшм мовазнаучым дыскурсе такой щкавасщ гэтыя выказваннi пакуль не выкткал^ хаця спара-дычна увага даследчыкау скiроУвалася i на iх. Асобна, аднак, варта падкрэслiць, што, нягледзячы на шы-рокае абмеркаванне праблематыш 1В на працягу значнага шэрагу гадоу, у лiнгвiстыцы i па сённяшш дзень адзiнкi кшталту Куды там!; А як жа!; Так I трэба!; Лгха твайму лгху!; Божухна-бацюхна!; Няма дурных!; Вось дык так!; То-та ж!; Бог сведка!; Лухта!; Божа лтасцгвы!; Ото дзгва!; Расчыняй губу!; От табе I вяселле!; З намI Бог!; На век вяком!; УIмя неба!; Крый Божа!; Гэта ж трэба! i падобныя застаюцца аднывш з самых дыскусшных, а пытанш iх лшгвютычнага статусу, тэрмшаабазначэння, аб'ему i функцыянавання пакуль не развязаны цалкам. 1люстрацыйным матэрыялам для даследавання сталi каля 300 1В з мастацшх творау беларускiх шсьменшкау - апавяданняу Я. Коласа, Я. Брыля, З. Бядулi, М. Гарэцкага.
Асноуная частка. Лшгвапрагматыка, сфармiраваная у сувязi са з'яуленнем у 1960 - 70-х гадах тэорын мауленчых актау, - адзш з найбольш перспектыуных шрункау сучаснага мовазнауства, яш выву-чае функцыянаванне моуных знакау у мауленнi. Даследаванне 1В менавгга у лшгвапрагматычным аспек-це як лакашчных, экспрэсiуных, семантыка i структурна фразеалапзаваных, камунiкатыуных мауленчых адзiнак рэактыунага характару, як1я шырока рэпрэзентуюць дыялапчнае (гутарковае) мауленне, аграшза-ванае "по определённым, поддающимся строгому учёту правилам или нормам" [3, с. 16], i непасрэдна гутарковы сштакас, яш у сваю чаргу "специализируется на комплексном, нерасчленённом отражении действительности в мышлении" [2, с. 10], падаецца цалкам апрауданым i актуальным. З пахалогп i паха-лiнгвiстыкi вядома, што "свядомасць чалавека уключае усе формы яго псiхiчнай дзейнасцi - як пачуццё-выя (адчуваннi, успрыманш, уяуленнi, уласна эмоцыi, воля), так i разумовыя (паняццi, суджэннi, разва-жаннi). <...> чалавек здольны ствараць вобразы i думк1, г. зн. адлюстроуваць рэча1снасць" [4, с. 169].
Пасля таго як у 1929 годзе пабачылi свет Тэзюы Пражскага лшгвютычнага гуртка, у мовазнаустве зацвердзшася меркаванне, што мова выконвае не только камунiкатыуную функцыю, але i экспрэсiуную, г. зн. мова служыць не только сродкам выражэння думак, але i суб'ектыунага стаулення моуцы да фактау рэчаiснасцi [гл. 5, с. 17 - 41]. Эмоцын - гэта адзш з асноуных i усёпранiкальных аспектау чалавечага до-сведу; шматгранныя, яны "затрагивают чувства и опыт, физиологию и поведение, формы познания и концептуализации" [6, с. 314], апроч таго, "согласно теории психологической базы эмоций, всякая речевая деятельность по своей природе эмоциональна" [7, с. 97].
Нерасчлянёныя сштакачна, 1В, м1ж тым, выконваюць "важные прагматические функции" [8, с. 161], а "прагматычна арыентаваныя адзiнкi не адлюстроуваюць рэчаюнасщ, а выражаюць суб'ектыуныя адно-сшы да яе, г. зн. з'яуляюцца экспрэаунымГ' [9, с. 10]. Аутар слоушка эмацыйна-экспрэауных зваротау жывога рускага маулення В.Ю. Мелiкян зазначае, што 1В - гэта "не исключение из правил, связанное с нарушением норм и логики языка. Они являются развивающимся, продуктивным и нормативным явлением современной разговорной речи (нормы и логика у них особые, но они имеют место), типом синтаксического образования, занимающим своё место в системе структурных типов простого предложения" [10, с. 8].
1нтэр'ектыуныя выказванш, непасрэдна звязаныя са зместам дыялогу i макамальна арыентаваныя на камушкантау альбо на спуацыю, увасабляюць "кратчайший способ языковой реакции на речь собеседника или на явления действительности" [11, с. 152]. Праз 1В выяуляюцца асаблiвасцi моунага мыслен-ня народа, i разам з тым ушверсальнасць, па сутнасцi штэрнацыянальныя, агульнамоуныя уласцiвасцi гэ-тых моуных адзшак. З гэтай прычыны "особенности их списка (как в количественном, так и в качественном отношении), лексического и морфологического наполнения, моделей построения, условий употребления и т.п. составляют самобытность любого языка: они отражают специфику языка, языкового мышления коммуникантов, стратегии общения между ними и уровень эмоциональности носителей того или иного языка" [10, с. 3]. 1нтэр'ектыуныя выказванш у структуры мовы займаюць прамежкавае ^жузроу-невае) становiшча пам1ж словам (адзшкай лекачна-семантычнага яруса) i сказам (адзшкай сiнтаксiчнага яруса), а эмацыянальны план 1В "сугубо национален и непереводим на другие языки" [12, с. 97].
Што датычыцца уласна функцыянавання даследуемых адзiнак у мауленш, то выбар пэуных 1В, як сведчыць А.К. Кожына, наупрост залежыць ад прагматычных параметрау кансiтуацыi, яюя у сваю чаргу вызначаюцца экстралшгвютычньЕШ i лш^стычныЕШ фактарамi. Да першых належаць асабютыя характа-рыстыш суразмоуцау, iх сацыякультурны статус, наяунасць агульных ведау, шакутыуныя намеры, адпа-веднасць абранаму мауленчаму жанру, агульная сшраванасць i тэматыка дыялогу, абавязковая функцы-янальная узаемасувязь рэплщ асаблiвасцi мауленчай сiтуацыi. Да другiх - змест i структурная адмет-насць папярэдняй рэплiкi [гл. 13, с. 13 - 16]. 1нтэр'ектыуныя выказваннi выконваюць функцыю рэакцыi, сцiслага, экспрэсiунага, здольнага непасрэдна уплываць на ход размовы адказу на рэплiку суразмоуцы, а прагматычны аспект выказвання абавязкова сшраваны на спуацыю камунiкавання, стауленне моуцы не тольш да суразмоуцы, але i да зместу паведамлення.
Анатзуючы прагматычныя уласцiвасцi 1В, мы зыходзiм з таго, што яны з пазщыи функцыянальнай лшгвапрагматыш рэалiзуюць розныя тыпы iлакутыуных мауленчых актау, з дапамогай як1х могуць быць выражаны розныя камушкатыуныя функцыi (экзерсiтывы, камгавы, бехабiтывы, экспазiтывы i iнш.), аднак пераважная большасць разглядаемых выказванняу з'яуляецца сродкам рэалiзацыi "экспрэсiвау" -эматыуна-ацэначных мауленчых актау, бо часцей выражае суб'ектыунае стауленне моуцы да розных аспектау камунiкатыунай сiтуацыi.
Пры актуалiзацыi у мауленнi 1В здольны фармiраваць мауленчы акт, бо валодаюць пэунай прапазь цыйнай суаднесенасцю, iлакутыунай сшай i штэракцыянальнай ск1раванасцю. У прапазщыйным плане 1В удзельнiчаюць у афармленш модуса выказвання у якасцi маркёрау суб'ектыунай пазiцыi моуцы. 1нтэр'ектыуныя выказванш рэатзуюць шэраг базавых дэйктычных элементау i ужываюцца для выражэн-ня суб'ектыунай эмацыянальнай арыентацыi моунай асобы - "эмоционального дейксиса". 1лакутыунай мэтай 1В ёсць выражэнне эмацыянальнага стану суб'екта маулення щ яго эмацыянальнае стауленне да чагосьцi у спалучэнш з самiм намерам выклiкаць пэуную эмацыянальную рэакцыю слухача цi суразмоуцы.
Сштакачная пазщыя 1В непасрэдна уплывае на рэатзацыю iмi прагматычных функцый. Так, зна-ходзячыся у прэпазщш, 1В указваюць на эмацыянальны стан моуцы i выконваюць эматыуна-дэйктычную функцыю: - Што ж! Вышэй пят не падскочыш! Заутра дапiшам. (З. Бядуля "Леташсцы"); - О божа, божа! Кольк гте i глумщца народу! (Я. Колас "На чыгунцы"); - Вось каб мы былi таюя дужыя, у^х бы зарэчанцау пабШ! - уздыхнуушы гаварыу Грышка. - Вось дзiва! Што ж iх тады бщь: дзьмухнуу бы, i усе б паюдалкя. (Я. Колас "У старых дубах"). У штэрпазщып 1В служаць прагматычнай факуароуцы рэмы: Усё было б зрэшты - божа мой! - гэтак добра у iх хаце, каб не гэтая праклятая вайна... (Я. Брыль "Сцежка-дарожка"); А урэшце, чорт яго разбярэ, хто жыве тут не па абмылцы (Я. Колас "Васшь Чурыла"). Прысутнасць 1В у постпазщш садзейшчае эмацыянальнай штэнафшацып базюнай шакутыунай сшы: Я пазiрау на яго ды думау: Няужо ж гэта той самы чалавек? Быць не можа! (Я. Колас "Выбар старшыш"); Якая там стрэльба? Божа ты злiтуйся! (Я. Колас "Слабода"). Акрамя ператчаных варта звярнуць увагу яшчэ i на кумулятыуную функцыю, якая забяспечвае кампрэауную перадачу эмацыянальнай шфармацып, што значна павялiчвае эфектыунасць камунiкацыi.
Прагматычную каштоунасць 1В найбольш выразна ввдаць у цэласнай структуры дыялогу, прычым не толькi у межах вуснага дыялогу щ палшогу, а нярэдка i маналогу, у яшм ташя выказваннi самадастат-ковыя, а часам нават незаменныя: "Мой моцны божа! Чаму такая несправядлiвасць i няпрауда на свеце? <...>" (Я. Колас "Паулюковы думш").
Для даволi вялжай колькасщ 1В характэрна з'ява энантыасемп, што дазваляе ужываць адзiнкi з ла-янкавай семантыкай у пазпыуным значэннi: - Харашо, чорт вазьмИ - сказау тсар, пацягваючыся, I пры-емнае адчуванне агульнага здавальнення ахнула усё яго цела. (Я. Колас "Злавiу!"). Зразумець дакладны сэнс 1В дапамагаюць кантэкст, спуацыя зносш, жэсты, мiмiка i iнтанацыйнае афармленне. Жаданне моу-цы актуалiзаваць щ падкрэслiць слова цi частку папярэдняга выказвання i адначасова выразщь эмацы-янальныя адносшы да гэтай части выказвання суразмоуцы абумоУлiвае ужыванне iм у рэплiцы-адказе 1В, што утрыЕ^вае лекачны цi асацыятыуны паутор. Аднак перанос не будзе механiчным: паутараемая частка выказвання улiваецца у семантычную, функцыянальную i штанацыйную структуру рэплш-адказу, набывае новыя канатацыi i новую штанацыйную афарбоуку: - А мужык яго слухаюць? - Дзе там слу-хаюць! Цара лае. (Я. Колас "Соцш падвёу"); - Якую ваучыцу? Што ты пляцеш? Састу, ц1 што? - Састу! Ц ж ты не чуу хгба? (Я. Колас "Трывога").
Згодна з назiраннямi Б.Ю. Нормана, аутара курса лекцый па лшгвапрагматыцы на матэрыяле рус-кай i iншых славянских моу, 1В, нароУнi з экспрэаунай, "могут также выражать интеллектуальную реакцию собеседника: сомнение, догадку, припоминание, подытоживание и т.п. Это значит - в их смысл могут входить такие семы, как 'думать', 'знать', 'помнить'" [8, с. 162]. Гэты тэзю перагукваецца з мерка-ваннем даследчыкау, яшя нароуш з эмацыянальныЕШ (эматыуныЕш), iмператыунымi (валiтыунымi) i эты-кетныш выклiчнiкамi асобным семантыка-функцыянальным разрадам вылучаюць выклiчнiкi штэлекту-альнай ацэнк1, цi кагштыуныя, што сiгналiзуюць пра бягучы стан свядомасцi i думак моуцы i выражаюць здагадку, разуменне, згадванне, пацвярджэнне, пярэчанне.
1нтэр'ектыуныя выказваннi у выглядзе прэцэдэнтных тэкстау, цi рэмiнiстэнцый (выказванняу-адсылак да агульнавядомых лiтаратурных крынiц) таксама выкарыстоуваюцца у якасцi прагматычнага прыёму, ствараюць пэуны эмацыянальны настрой: "О моя юность! О моя свежесть!.." - зуздыхам шап-чу я, I словы гэтыя да самай глыбШ душы становяцца, як школ1 раней, магм! (Я. Брыль "Званочш"); Пад ложачкаю шчымела нешта незнаёмае.
Мой родны край, як ты ж мне мыы,
Забыць цябе не маю алы... (М. Гарэцш "У лазш").
Як устанавша даследчыца спосабау стылiзацыi размоунага стылю мастацкай прозы М. Гарэцкага Л.С. Кныш, "выкарыстанне спецыфiчных сiнтаксiчных канструкцый - непазбежны вынiк экстралшгвю-тычных фактарау, як1я характэрны гутарковай камушкацын: спантаннасць, сiтуацыйнасць, натуральнасць маулення, неафщыйны характар, абавязковая дыялапчнасць" [14, с. 9]. 1нтэр'ектыуныя выказваннi, ста-ранна адабраныя i уведзеныя у стылiзаванае мауленне персанажау творау, "адпавядаюць эстэтычным i прагматычным мэтам пiсьменнiка як суб'екта мастацкага мыслення" [14, с. 14], даюць магчымасць аута-ру больш дакладна перадаць псiхалагiчны стан героя, атэставаць яго у сацыяльным плане, адлюстраваць культурна-пстарычныя адметнасцi эпох1. На глабальным тэкставым узроУнi 1В удзельшчаюць у "построении основных антропоцентрических категорий текста - образов автора и персонажа - и реализиции «тонального» аспекта текстовой эмотивности" [15, с. 7].
1нтэр'ектыуныя выказванш "сёння належаць да прадуктыунага класа" [16, с. 39], а iх колькасны склад "мае тэндэнцыю да пашырэння" [16, с. 39]. Так, апошшм часам узнiклi наступныя выразы: Дабранак!; Крута!; Абзац!; Не пытанне!; Птец! i iнш.
Заключэнне. Вывучэнне праблем функцыянавання разгледжаных адзшак у жывым гутарковым i стылiзаваным мауленнi з улiкам iх прагматычнай спецыфт з'яуляецца адной з важных задач сучаснага лшгвютычнага пошуку.
Л1ТАРАТУРА
1. Паулоуская, Н.Ю. Катэгорыя мадальнасщ у сучаснай беларускай мове / Н.Ю Паулоуская. - Мiнск: МДЛУ, 2001. - 205 с.
2. Чугуй, А.В. Коммуникемы в аспекте степени нечленимости: язык и речь: автореф. дис. ... канд. филол. наук: 10.02.19 / А.В. Чугуй; Пед. ин-т ФГОУ ВПО "Южный федеральный университет". -Краснодар, 2008. - 24 с.
3. Костомаров, В.Г. Разговорная речь: определение и роль в преподавании / В.Г. Костомаров // РЯНШ. -1965. - № 1. - С. 10 - 19.
4. Абабурка, М.В. Параунальная граматыка беларускай i рускай моу: вуч. дапам. для ВНУ / М.В. Аба-баурка. - Мнск: Выш. шк., 1992. - 224 с.
5. Тезисы Пражского лингвистического кружка. Перепечатаны из кн. В.А. Звегинцева "История языкознания Х1Х - XX веков."; разделы 4, 5, 7 перевела с французского В.А. Матвеенко // Пражский лингвистический кружок: сб. ст. / сост., ред. и предисл. Н.А. Кондрашова. - М.: Прогресс, 1967. -С. 17 - 41.
6. Ортони, А. Когнитивная структура эмоций / А. Ортони, Дж. Клоур, А. Коллинз // Язык и интеллект: сб. / сост., вступ. ст. В.В. Петрова; пер. с англ. и нем. яз. под общ. ред. В.И. Герасимова,
B.П. Нерознака. - М.: Издат. гр. "Прогресс", 1995. - 415 с.
7. Шаховский, В.И. Значение и эмотивная валентность единиц языка и речи / В.И. Шаховский // Вопр. языкознания. - 1984. - № 6. - С. 97 - 103.
8. Норман, Б.Ю. Синтаксически нечленимые высказывания под углом зрения лингвопрагматики / Б.Ю. Норман // Лингвистическая прагматика (на материале русского и других славянских языков): курс лекций / Б.Ю. Норман. - Минск: БГУ, 2009. - С. 161 - 173.
9. Сянкевiч, В.1. Семантыка i прагматыка беларускай мовы / В.1. Сянкевiч. - Брэст: БДП1, 1995. - 214 с.
10. Меликян, В.Ю. Словарь: Эмоционально-экспрессивные обороты живой речи / В.Ю. Меликян. - М.: Флинта; Наука, 2001. - 240 с.
11. Германович, А.И. Междометия русского языка / А.И. Германович. - Киев: Радянська школа, 1966. -172 с.
12. Романов, Д.А. Части речи "на службе" у эмоций / Д.А. Романов // Культура речи. - 2004. - № 4. -
C. 48 - 51.
13. Кожина, Е.К. Коммуникативы: структурно-семантический, лингвопрагматический и эстетико-изобразительный аспекты: автореф. дис. ... канд. филол. наук: 10.02.01 / Е.К. Кожина; Рост. гос. пед. ун-т. - Таганрог, 2004. - 18 с.
14. Кныш, Л.С. Гутарковая камушкацыя у мастацкай прозе Макама Гарэцкага: спосабы стылiзацыi: аутарэф. ... канд. фшал. навук: 10.02.01 / Л.С. Кныш; НАН Беларуа, 1н-т мовазнауства iмя Я. Коласа. -Мнск, 2006. - 20 с.
15. Хван, Н.А. Когнитивно-прагматические и эмотивно-экспрессивные свойства междометных единиц в художественном тексте: на материале английского языка: автореф. дис. ... канд. филол. наук: 10.02.04 / Н.А. Хван; Тульск. гос. пед. ун-т им. Л.Н. Толстого. - М., 2005. - 20 с.
16. Лянкевiч, А. Беларуси выкшчтк у Сещве / А. Лянкевiч. - Мшск: Права i эканомжа, 2009. - 44 с. (Лекцьи па 1нтэрнэт-лшгвютыцы; вып. 2).
nacmyniy 22.05.2013
INTERJECTIONAL UTTERANCES OF THE BELARUSIAN LANGUAGE IN THE LIGHT OF LINGUISTIC PRAGMATICS
H. ZUR
The article states the importance and expedience of the investigation of interjectional speech structures (interjectional utterances) of the modern Belarusian language in the context of linguistic pragmatics and the theory of speech acts. The peculiarities of functioning of such units in living conversational speech and in stylized speech are described in view of their specific pragmatic character. The influence of the syntactical position of utterances on the realization of the pragmatic functions is considered. The role of interjectional utterances in the system of the means of creating an artistic image in a literary work is determined.
