CC BY
18
13. 1ваноу, Я.Я. Афарыстыкон Якуба Коласа (да праблемы лексiкаграфiчнага апсання афарыстычнага складу мовы пiсьменнiка) / Я.Я. 1ваноу // Куляшоусюя чытанш: мат-лы Мiжнарод. навук. канф. (6-7 лютага 2002 г.). - Магшёу: МДУ iмя А.А. Куляшова, 2002. - С. 39-42.
14. 1ваноу, Я.Я. Афарыстыка мовы творау Якуба Коласа (да праблемы лексiкаграфiчнага апiсання) / Я.Я. 1ваноу // Край = Kraj. - 2002. - № 3-4(6-7). - С. 150-170.
15. 1ваноу, Я.Я. Афарыстыка мовы мастацкага твора (паэма Якуба Коласа «Новая зямля»): лексiкаграфiчны аспект / Я.Я. 1ваноу - Магшёу: МДУ iмя А.А. Куляшова, 2004. - 84 с.
Summary
The article analyses the individual aphorisms, proverbs and Winged Words in the works by Yakub Kolas. The author defines the technique of the lexicographic description of aphorisms.
Пастутла у рэдакцыю 18.04.05.
УДК 808.26-541.2
1.В. KapHmoei4 ФОНАВАЯ 1НФАРМАЦЫЯ I КАТЭГАРЫЗАЦЫЯ
1. Мауленчая дзейнасць мае не толью камушкатыуны аспект (уключае перадачу паведамлення), але i аспект намшатыуны. Апошнi звязаны з працэсам узаемаразумення памiж камунiкантамi. Суб'ект маулення з'яуляецца носьбiтам той цi шшай iнфармацыi, далучанасць да якой спараджае стан, калi людзi не тольш ведаюць, пра што iдзе размова, але i разумеюць адзiн аднаго. Перадумовай узаемаразумення з'яуляецца наяунасць у камушкантау агульнай iнфармацыi, якую у мовазнаустве называюць фонавай iii<|);i|)\i;ini>iiiii.
Фонавая (iнакш iмплiцытная) шфармацыя - гэта не тое, што маецца на увазе, а тое, што падразумеваецца. Даследчыш уключаюць у гэтае паняцце i прагматычныя перадумовы тэксту, i сттуацыю мауленчых зносiн, i заснаваныя на веданнi свету прэсупазiцыi, яшя робяць выказванне асэнсаваным, i падтэкст, i рознага роду алюзii, амвалы, каламбуры, - усякi няяуны i прыхаваны дадатковы змест, якi праднамерана закладваецца аутарам у тэкст [1], [2], [3].
Фонавая шфармацыя назапашваецца у мове i складае частку культуры носьбiтаУ мовы. Яна мае сшхрашчна-дыяхрашчную прыроду: iснуе актуальна або можа быць забытай. Акрамя гэтага, фонавая шфармацыя адрознiваецца узроунем экстэнси (пашыранасш). Адны звесткi могуць мець штэрнацыянальны (планетарны) узровень - гэта агульначалавечыя фонавыя веды. Другiя звестш распаусюджаны на тэрыторш пэунай нацьп, трэцiя - ахоплiваюць толькi абмежаваны этнас. Каб зразумець адзiн аднаго, прадстаунш пэуных соцыумау павiнны быць далучаны да iнфармацыйных рэсурсау, акумуляваных гэтыш соцыумамг
Мноства самых распаусюджаных слоу «акружаны» у мове эмацыянальным арэолам, «роем асацыяцый» (Ю. Тынянау). Гэты арэол стварае iх спецы^чную культуралагiчную канатацыю; яна уключае стылютычную, эмацыянальную i сэнсавую шфармацыю, якая спадарожшчае слову. «Русш волк, - тша А. Разанау, - рывок, iмкненне наперад, якiя заканчваюцца шчоуканнем зубоу; украiнскi вовк сыты i апрануты у цёплы кажушок; польсш wilk рэжа свiнню, а беларусш воук вые» [4, 162].
У канатацыйнай iнфармацыi увасабляецца спецыфiка культуры той щ iншай этнiчнай супольнасщ. Напрыклад, тоеснымi па рэферэнце з'яуляюцца бел. бульба i рус. картофель. Аднак канататыуны арэал у бульбы значна багацейшы. Слова бульба мае свайго роду «генетычную памяць» - яно напамшае нам пра кантэксты свайго ужывання, якiя утвараюць яго канататыуны паэтычны арэол. Дастаткова успомнщь хаця б беларускую песню i танец з такой назвай, шматлЫя прыказш i прымаукi пра «друп хлеб» для беларуса, цэлае «сузор'е» аднакарэнных слоу: бульбачка, бульбоунж, бульбаш, бульбяншча, бульбяны, бульбiна... (ТСБМ). Вщавочна, што поуная замена бел. бульба рус. картофель щ укр. картопля немагчыма, таму што рус. картошка - зуам н е т о е, што бел. бульба i укр. картопля [5, 80].
Нельга гаварыць аб рауназначнасщ ташх адзiнак у розных мовах, можна сцвярджаць толькi тую щ iншую ступень iх эквiвалентнасцi. Напрыклад, можна свярджаць, што польск. kapusniak -гэта н е т о е, што рус. щи; бел. варэнне - не т о е, што польск. konfitura. Акрамя таго, мнопя
словы i выpaзы з'яyляюццa бeзэквiвaлeнтнымi, нaпpыклaд, бел. дрант, польск. фляю i дa т. п. Не^торьи з yсгoйлiвыx выpaзay нaсгoлькi гапоунены фoнaБaй iнфapмaцыяй, што, не вaлoдaючы ëю, нeльгa зpaзyмeць сэнс B^aßy, нaпp.: Nie mam zielonego pojçcia o zioiach, [... J gadam wiçc giupstwa jak Piekarski na mçkach. (E. Nowacka. Malgosia contra Malgosia); Obrazii siç. Na niq [... J w ogóle na caiy swiat. Bo jak inaczej mógi walczyc przeciw paskudnemu uczuciu, ze wyszedi ze swoim ochotniczym zgioszeniem jak Zablocki na mydle? (M. Tomaszewska. Tajemnica bialego pokoju). Зpaзyмeць сэнс B^asy Plesc jak Piekarski na mçkach можга толью rn ф о н е нaстyпнaй iнфapмaцыi: Шля^^ Mixaw Пл^рси y 1620 г. зpaбiy зaмax нa кapaля Зыгмyнтa, зa што яго пpыгaвapылi дa смepцi, aлe пepaд тым вытaнчaнa кaтaвaлi. Сэнс выpaзy Wyjsc (na czyms) jak Zabiocki na mydle бaзipyeццa ra iнфapмaцыi a6 шляxцiчy Зaблoцкiм, як xaцey yxiлiццa aA плaты пoшлiны зa пpaБOЗ тaвapy i paшыy пepaБeзцi мылa водным шляxaм - Вiслaй - ra плыце. У чaс тpaнспapцipoyкi плот зaтaпiлa, мылa paствapылaся i Зaблoцкi пaнëс тpaтy. Нeльгa зpaзyмeць тaксaмa выpaз рус. тришкин кафтан, кaлi не пaзнaëмiццa пaпяpэднe з бaйкaй I.A. Кpылoвa.
У кoжнaй мове iснye корпус цaлкaм aдмeтныx a^iraR, зpaзyмeць сэнс якix мoжнa толью пры умове п a п я р э д н я г a зaвoчнaгa (тэapэтычнaгa) щ вoчнaгa (^araM^ara) з н a ë м с т a з yвaсoблeнaй y ix iнфapмaцыяй. Гэтa нaзвы, yлaсцiвыя тольш пэуным гацыям i нapoдaм, пpaдмeтay мaтэpыяльraй культуры, фaктay гiстopыi, дзяpжayныx iнстытyтay, iмëны нaцыянaльныx i фaльклopныx гepoяy, мiфaлaгiчныя iстoты i дa т. п. TaFÍa aдзiнкi не мaюць знaчэння, aлe aкyмyлююць пэуную iнфapмaцыю a6 pэaльнaсцi. Яны ствapaюць нeпepaклaдны кyльтypaлaгiчны моуны фонд, aлe iм могуць быць знойдзены могуць быць экБiвaлeнты y iншыx мoвax. Нaпp.: рус. окатертью дорога - польск. krzyz na drogiç, рус. раcхлебывать кашу - польск. pic nawarzone piwo; фpaнц. tet-a-tet y рус^й мове узноулет як c глазу на глаз, aнгл. face to face, нем. unter vier Augen 'между четырех глаз ', польск. w cztery oczy. Ta^ a^mm - ^a тое, што гатрэбга вeдaць пaпяpэднe.
Фoнaвaя iнфapмaцыя - гэтa тое, з чым тpэбa быць знaëмым a priori. Пaд aпpыëpнaсцю paзyмeeццa тое, што aжыццяyляeццa перадуам - лiтapaльнa «пepaд yсiм», г.зн. дa мoмaнтy стaнayлeння - дa тaгo, як «^ë стaлa быць». Прычым, нa гашу думку, юнуе пpынцыпoвae aдpoзнeннe гашж тым, што aжыццяyляeццa тачатку, i тым, што aдбывaeццa перадуам - перш зa yсë, г.зн. дa усяго. I кaлi нa MOBa ycë пaглядзeць, як нa yкaзaльнiк бaчнaй «вoсь»-pэaльнaсцi», то зaстaнeццa тое, што юнуе «перш зa ycë», «пepaдyсiм» i з'яуляецга перад-умовай iснaвaння ycяго. Гэтae «тое» i мae aпpыëpны iнфapмaцыйны стaтyс. Дa ^ова, якое было тачатку, п ер a д ус i м iснaвaлa iмя. 1менгасць мae кaтэгapыяльны стaтyс i пaпяpэднiчae aднoснaй вepбaльнaсцi (слaвeснaсцi).
Iмeннaсць можга paзyмeць y сэнсе дaклaднaсцi (як iменна ^ae, iменна той). Гэты сэнс звязaны з iдэнтыфiкaцыяй i гаяугасцю кaтэгopыi yлaснaгa цi aгyльнaгa iмeнi. Aднaк iмeннaсць мoжнa paзyмeць i у сэнсе «iмянным» ^угарсим) - пaмeчaным iмeм yлaдaльнiкa. Ta^i iмяннымi мoжнa нaзвaць шмaтлiкiя pэaльныя сiтyaцыi, пaмeчaныя (не пaзнaчaныя!) тым щ iншым выpaзaм. Ролю м е т a к выкoнвaюць не толью угасныи iмëны i няyлaсныя (клaсaБыя) iмëны, aлe i шмaтлiкiя устоктвыя фpaзeaлaгiчныя выpaзы, яюя «мецяць» тую цi шшую сiтyaцыю. Taкiя мeткi aб'дднoyБaюццa фyндaмeнIaльнaй якaсцю - яны устоктвыя, г. зн. iнвapыятыyныя. Iмi спaсцiгaeццa i фiксyeццa сутгасць усяго вiдaБOчнaгa, яны нaкaнaвaны выpaзiць тое, што зaстaeццa у з'яве - яе безумоуны Зaкoн.
Этымaлoгiя слoвa nomina сведчыць пpa сувязь iмeнi з зaкoнaм. Нaпpыклaд, тэрмш антыномiя yкaзвae нa сyпяpэчнaсць y зaкoнe (грэч. anti - сyпpaць i nomos - зaкoн). Нaмiнaтыyнaя aдзiнкa фapмyлюe зaкoн з'явы i сaмa з'яyляeццa сiмвaлiчнaй яе формулай. Устoйлiвыя выpaзы тыпу нааць на руках, cабаку з'ещi, гара з плячэй звалiлаcя i дa т. п. з'яуляюцга тaкiмi ж iнвapыянтнымi мeткaмi poзныx гадобнык пaмiж сaбoй сiтyaцый, як, нaпpыклaд, нaзвa Брэт, якой iмянyюццa «розныя Брэсты» (стapaжытны Брэст, сëнняшнi Брэст i дa т. п.). Зaфiксaвaць yстoйлiвae (зaкoннae) y з'яве - y гэтым сэнс iснaвaння тaкix iнтэгpaльныx aдзiнaк poзнaй пpaцяглaсцi, свoeaсaблiвыx «зaгaлoУкaУ зaкoнaУ». Яны нaкaнaвaны «вeшaць ярлыю» нa дaдзeныя нaшaгa пaчyццëвaгa вопыту.
Нoсьбiтaмi фoнaБaй iнфapмaцыi з'яуляюцга a^mm сyбстытyтыyнaгa (aд лaц. substitutio -пaдстaнoУкa). Будучы «гaтoвымi», яны нaлeжaць плaнy выpaжэння мовы i могуць быць нaзвaны выpaзнымi (щ экспрэауныш) aдзiнкaмi. У aднoсiнax дa ix нeльгa гaБapыць aб payнaзнaчнaсцi. Taкiя aдзiнкi не мaюць згачэння, a вaлoдaюць пэyнaй iнфapмaцыяй. Яны xapaктapызyюццa пpaз пaняццe эквiвaлентнaсцi (yключaючы i бeзэкБiвaлeнтнaсць). Ix мoжнa пaдстayляць i вывяpaць, нaкoлькi яны пaдыxoдзяць цi не пaдыxoдзяць, гyчaць щ не гyчaць y пэуным кaнтэксцe. Гэтa свoeaсaблiвыя a^ama^n^m iмярэкi.
Рoлю нoсьбiтaУ фoнaвaй iнфapмaцыi выго^яю^ pэпpaдyктыyныя i пpэцэдэнтныя aдзiнкi, яшя xapaктapызyюццa стyпенню экстэнсiyнaсцi ^a^iparn^, вядoмaсцi). Kopпyс iнфapмaцыйныx aдзiнaк склaдaюць пеpш зa yсë iмëны (нaзвы) i iменныя в^язы. 1мя (нaзвa) з'яyляеццa пa свaëй пpыpoдзе экстэнйуным. Нaзвaць мoжнa бoльш цi менш дaклaднa. Гaвopыццa, нaпpыклaд, npa paспayсюджaнaсць ^a^iparn^^ yлaснaгa iменi цi пpoзвiшчa нa пэyнaй тэpытopыi. Гyчнaсць iменi paзyмееццa як слaea яго нoсьбiтa. Нoсьбiт гyчнaгa iмя з^мец^ ш ы p o к a вядoмым (нaпp., cycвеmнa вядомы пaэm, вyчоны, MysbrnaHm i г. д.). Aдзнaчaнымi aдзiнкaмi ствapaеццa свoеaсaблiвы кyльтypaлaгiчны кaнтэкст, яш iнaкш нaзывaеццa экстэн^гальным (цi iMeHrnm).
Мoжнa скaзaць, што ii^ з'яyляеццa тaкoй жa фpaзеaлaгiчнaй aдзiнкaй, як i любы yстoйлiвы iдыямaтычны в^яз: янo нapaджaеццa з фpaзы i iснyе y фpaзе. Aдзiнкi, якiя не мaюць знячэння, aле з'яyляюццa нoсьбiтaмi тoй щ iншaй iнфapмaцыi, мы нaзывaем кamэгaрыяльнымi ad^mmMi. Дyблетнымi да пpыметнiкa кamэгaрblяльны з^лнюдад дэскpыmывы iменны, iнвaрbmнmнbl, ycmойлiвы, зйконны, экстэнаянтьны, сэнтвы. Tama a^mm не нaлежaць семiëтыцы, яны дaдзенaсць iнфapмaтыкi. Сфеpa ix бытaвaння экстэнаягальныя ^менныя) кянтэксты.
1. Iснaвaнне ш^би^ iнфapмaцыi - yстoйлiвыx aдзiнaк - габьтае сэнс y сyвязi з ^ниццем кaтэгaрызaцыя. Рэяльны свет кaтэгapызyеццa (стpyктypыpyеццa), г.зн. пaдвoдзiццa пяд тую щ шшую кaтэropыю (стpyктypy, pyбpыкy). Taкaя «пaдвoдкa» («pyбpыкaцыя») не мaе нiчoгa aгyльнaгa з гiпеpa-гiпaнiмiчнымi aднoсiнaмi i лaгiчным aзнaчэннем npas блшэйшы poд i вiдaвыя aдpoзненнi2.
Kaтэгapыяльныя aдзiнкi iснyюць не для тяго, кяб нештa пaведaмiць, a для тяго, кяб нештa iнтэpпpэтaвaць (paстлyмaчыць). З дaпaмoгaй пpaдэдypы кaтэгapызaцыi свет не aдлюстpoyвaеццa i не вызнaчaеццa, a т л y м a ч ы ц ц a. Змест кaтэгapыяльныx aдзiнaк не мoУны, a пaняцiйны (экстpaлiнгвiстычны). Пaтpэбa нештa paзyмець i тлумячыць з'яyляеццa не менш знячняй пaтpэбaй, чым нештa ведяць i вызнaчaць. Ужo y paннiм дзяцiнстве дзщя зaсвoйвaе змест тaкix im'эpпpэтaцыйныx сцвяpджэнняy, як «Ляльш, кубт, мячык - гэma усе цaцкi; кyбaк, шклянш, maлеркa - гэma усе поcyд; aловaк, крэйдa, ручт - гэma mое, чым тшуць; MaMa, mama, нacmayнiцa - гэma дaроcлыя». Дзякуючы пpaцэдypы кaтэгapызaцыi дзвд aжыццяyляе нaiyнyю к л a с i ф i к a ц ы ю -«клaсaвы пaдыxoд» дя pэчaiснaсцi.
Tэpмiн кamэгaрызaцыя сyстpaкaеццa y бoльшaсцi фiлaсoфскix i псixaлaгiчныx npaq, дзе вывyчaюццa сyвязi тыпу ^ол - мэбля, яблык - caдaвiнa. Aб'яднoУвaючы aб'екты (i ix iмëны) y пэуныя гpyпы ня пaдстaве свaix ведay npa свет, шсьбгг мoвы aтpымлiвaе мaгчымaсць гэтыя веды стpyктypыpaвaць. Тягая гpyпы звычaйнa нaзывaюць кamэгорыямi. У пpaцэдypы кaтэгapызaцыi yвaсaбляеццa зaкoн тoеснaсцi - iмкненне звесщ yсë дя aднaгo. Гэты зятон, нaпpыклaд, пpaяyляеццa y тым, што тожны paß, кaлi y paзвaжaннi цi вывядзе з'яyляеццa думкя üpa яш-небудзь пpaдмет, мы будзем «мыслщь iменнa гэmы тмы npadMem i y тым жя сямым змесце яго ^ымет» [6, 597 ].
Kaтэгapызaцыю aжыццяyляе не тoлькi ншуны нoсьбiт мoвы, яле i лексiкoгpaф, кaлi, нaпpыклaд, тлумяч^шь, штo жyрaвель - гэтя т a к o е 'пpыстaсaвaнне ^ы кaлoдзежы для дaстaвaння вялы, якoе склaдaеццa ся стoйкi, pычaгa-вaгi i вoчaпa' (ТСБМ). Kaтэгapызaцыя пpысyтнiчaе y тлyмaчэнняx, кaлi гaвopaчы дяклядня не ведяе, «штo гэтя тaкoе», i думкя шугае, з чым гэтяе «нештя» aтaясaмiць. У тaкiм выпядку мяе месця пpыблiзнaе тлумячэнне, нaпp.: «Грaнamы i Ma^a - гэma maxan экзamычнaя caдaвiнa»; «Вaфлi, пертк - гэma mое, шmо купляюць, a не пякуць домa» [7, 5].
Пaдoбнымi ^ыи^мя^ стpyктypызaцыi ведay кapыстaеццa, нaпpыклaд, i вyчoны-зaoлaг, пaдвoдзячы uima, мядзведзя, рысь i г. д. пяд кaтэropыю млекaкормячыя. I нaiyнaя i нaвyкoвaя кaтэгapызaцыя aжыццяyляеццa пя неiстoтнaй iнтэгpaльнaй пpыкмеце (нaпp.: безпaзвaночныя, пaрнaкaпыmныя, кaрamкaшэрcныя i г. д.), якяя aб'яднoУвaе яб'екты y пэуны пpыpoдны кляс. Гэтяя aкaлiчнaсдь з'яyляеццa пaдстaвaй для тaгo, кяб уключыць якт кaтэгapызaцыi y нaмiнaтыyнyю (ябсялютную) сфеpy мoвы i paзглядaць яе як paцыянaльны спoсaб «ynaKoyKi» iнфapмaцыi.
1ПapaУн.: рубрыш. (ляц. rubrica зaгaлoвaк зaкoнa, нaпiсaны чыpвoнaй фapбaй; ruber -чыpвoны); 'зaгaлoвaк paздзелa сячынення, якi paней пiсayся чыpвoнaй фapбaй'; y шыpoкiм сэнсе -'я^дзел, пaдpaздзяленне'; рубрышцыя 'paзмеpкaвaнне пя pyбpыкax', 'сiстэмa зaгaлoyкaУ'; IЛяснiцкiI: - Пaчнем cnрaвy з экcmрaнaгa выпуску гaзеmы. Дaдзiм nad рубрытй «Не верце фашысцкай правакацьй!..» (Шямяк^н).
2. Катэгарыяльную прыроду мае л i т а р а (лтара закону) i тое, што ей створана - тэкст. Чалавек жыве у свеце ужо створаных тэкстау, яшя ён засво^ з дзяц1нства i працягвае засвойваць усе жыццё: гэта калыханк1, малтгвы, словы з песень, прыказк1, трапныя выразы i да т. п. Чалавек як бы пастаянна чуе «цытатны гул», ад якога не можа пазбавщца у мауленш Кожнае слова у памяцi носьбггау мовы акумулюе шфармацыю пра кантэксты, у яшх яно ужо калi-небудзь было ужыта. Чалавек з'яуляецца свайго роду грамафонам, як1 узнауляе тое, што калюьщ ужо было створана [8, 28].
Рэпрадуктыуныя адзiнкi мовы - гэта фрагменты раней створаных тэкстау, яшя захоуваюцца у памяцi i актуалiзуюцца у той сiтуацыi маулення, да якой яны падыходзяць. Гэтыя тэкставыя па сваей прыродзе адзшш не только служаць стэрэатыпнай мэце - донтыфжацьн феноменау i спуацш, але i у сваю чаргу самi з'яуляюцца матэрыялам, на базе якога узшкаюць раней невядомыя арыпнальныя катэгарыяльныя адзiнкi плана выражэння. У дачыненш да створаных на базе катэгарыяльных адзiнак назвау i выразау можна, на нашу думку, ужыць тэрмiн шакутывы.3 Больш распаусюджаным у сучасным мовазнаустве з'яуляецца тэрмiн прэцэдэнтныя адзiнкi.
Узшкненне прэцэдэнтных адзiнак выкткана да жыцця працэдурай катэгарызацыi. Пэуны феномен, з як1м сустракаецца носьбгт мовы, падводзiцца пад ужо вядомую формулу. Сэнс новай адзiнкi можна зразумець тольш на ф о н е базавай для яе адзшш. Без такога прэцэдэнтнага кантастыунага «фону» узнiкшая адзiнка не можа быць успрынятай.
Фонавую шфармацыю утрыЕ^ваюць уласныя тёны. Сэнс узнiклых iменных выразау можа быць зразумелым тольш на фоне iх базы - уласных iмëн з культуралагiчнай канатацыяй. Напр., у газеце «Народная воля» (НВ) чытаем: «У вёсцы Ляскова з'явгуся свой Тарас Бульба. Забойца, быццам Тарас Бульба, застрэлгу свайго сына» (НВ); Рембо из Борисова - размова вдзе аб рабаушку, як займауся культурызмам (НВ); Местный Лёнька Пантелеев - аб начным паляушчым за дамскiмi сумачкаш (НВ); «наша Барбi» - пра калежанку з доУгiмi белыш валасамi i блакiтнымi вачыма (з размовы), «Мой час ужо прайшоу - я мадам Брошкта» (з адказу немаладой жанчыны на пытанне пра замужжа).
Ролю фонавай базы могуць выконваць назвы вядомых творау, напр.: Прощай, оружие! -пра добраахвотную здачу зброi («Заря»); «Зацюканы апостал» у настаутю не гадзщца -пра галечу нашых настаунiкау («Брэсцк кур'ер»); Страдания юного Баскова («Антенна»); Не было преступления, но было наказание («Заря»); «Мёртвые души» спортивного директора («На страже»); Герасим и чиновник по имени «Му-му» (НВ); По ком звонит колокол? («Кабельное телевидение»); Анжалка i кароль (НВ); Дзкае паляванне у Светлагорску (НВ); «Новая зямля» Уладзiмiра Сiтухi («Заря»); «Тимур и его команда» в погонах и без них спешат на помощь («На страже»); Темная по-жэковски, или Сказка о золотой рыбке («Заря»); Хождение по мукам, или когда разомкнется порочный круг («Заря»); Герасим и чиновник по имени «Муму» (НВ) i шш.;
У ролi загалоукау фпуруюць назвы вядомых ктафтьмау: Сцеражыцеся аутамабШ (НВ); Брат-2 (НВ); Улицы разбитых фонарей (НВ); Любоу зямная (НВ); Выклкаю агонь на сябе -аб'ява аб тым, што галоуны рэдактар газеты «Народная воля» будзе весщ адкрыты тэлефонны дыялог з чытачамi (НВ); Осенний марафон («Заря»); «Богатые тоже платят» (НВ); Сказание о земле ...чехословацкой («Антенна») Ужываюцца таксама назвы карцт вядомых мастакоу: «Утро стрелецкой казни» назначат поближе к выборам» - пра кадравыя перастаноуш у краше (НВ) i да т. п. Рост папулярнасщ тэлевiзiйных гульняу непазбежна адбiуся на утварэнш прэцэдэнтных адзшак, матываваных назвамi тэлiвiзiйных гульняу, напр.: Слабое звено -аб вышках грэка-рымскай барацьбы: каманда заняла 7-е месца («Заря»).
Шырока распаусюджана выкарыстанне рэпрадуктыуных афарыстычных выказванняу («крылатых» фраз) для утварэння загалоукау у публщытычных творах. Выкарыстоуваюцца таксама элементы рэкламы, напр.: Шок! Это по-нашему («Заря»); У вас ещё не было «Дожинок», тогда они идут к вам (НВ); Новое поколение выбирает . (НВ); Даже киска мечтает о подписке (НС); Сладкая парочка («Кабельное телевидение») i шш.
2Тэрмшам дэлакутывы Э. Бенвешст называе «адфразавыя» утварэнш тыпу паздаровацца, прывтацца i да т. п. «Калi дзеяслоу з'яуляецца вытворным ад iменi, ён называецца "адыменным"
("дэнамшатыуным"), калi ён утвараецца ад дзеяслова - "аддзеяслоуным" ("дэвербатыуным"). Мы будзем называць дэлакутыунымi ("адфразавамi") дзеясловы, як1я, як мы маем намер паказаць, утвораны ад "фраз" (выказванняу, выразау)» [9, 320].
Выкарыстоуваюцца афарыстычныя выказванш герояу ктафтьмау, напр.: Не виноватая я, он сам пришёл (НВ); Куйте деньги, не отходя от кассы (НВ); Какая прелесть эта наша заливная рыба («Антенна» № 53); Распаусюджанне атрымалi радш з вядомых песень: Пусть лёгким окажется путь - аб абнауленш дарог вобласщ («Заря»); Бухгалтар, любы мой бухгалтар -усе бухгалтары павтны прайсцI атэстацыю, пачынаючы з 2004 года (НВ); Говорят, не повезёт, если чёрный кот дорогу перейдёт... - аб жывучасщ на Палесй розных забабонау («Брэсцш кур'ер»); ПазванI мне, пазван!...- аб ушверсальных тэлефонных картках (НВ); Ах вертсаж, ах вертсаж - пра выставу работ 13-гадовага мастака Георпя Панаётава («Заря»), Ног не жалей, скачи, мой верный конь! - аб кубку Брэсцкай вобласщ па конным спорце («Вечерний Брест»); Поговори со мною, мама... - аб магчымасщ дыялогу памiж бацькамi i дзецьмi разважаюць пахолап двух пакаленняу: Вольга i МЫта Андрэевы (мац1 i сын) (НВ); И память сердца говорит (НВ); Идет солдат по городу («На страже»); В нашем доме поселился незадачливый сосед (НВ); День рожденья - грустный праздник (НВ); Мельница, мельница, крутится-вертится («Заря»); За туманом ничего не видно («Гаспадыня»); Люди в белых халатах, низко вам поклониться хочу («Заря») i iнш.;
Часам ташя ради падвяргаюцца нязначнай мадыфшацьп, аднак чытач усё роуна пазнае iх: Свои ладони в Вислу опусти...- хворы бацька прайу сына апусцщь рук1 у воды раш Вюлы, на берагах якой загiнула шмат баявых сяброу бацьк1 («Заря»); Ц адкаау Ясь канюшыну? - пра тое, што мала спяваюць беларускя народныя песнi (НВ); Не ходил бы ты, Ванёк, в депутаты ... -аб крымшальных сенсацыях на кандыдатау у дэпутаты («Брэсцш кур'ер»); Не прятал он сердце за спины ребят - пра запнуушых афщэрау («Заря»); На недельку до второго я уеду в Комарово -пра расклад цягшкоу на май 2004 года (НВ); И я хочу в Бразилию к далёким берегам («Антенна»); Деревенька моя ... - щ прэстыжна жыць у вёсцы («Заря»); Гуляць - дык гуляць - пра святкаванне Новага года («Антенна»).
У ролi прэцэдэнтных адзшак ф^руюць выказвант вядомых палтыкау, флософау, напр: Як гаварыу адзш вядомы палггык: «Працэс пайшоу» (НВ); Хацелг як лепш, а атрымалася як заужды? (НВ); У творчасщ я прытрыЕ^ваюся правша: лепш менш, ды лепш - з штэрв'ю вядомага паэта i барда Эдуарда Акулша (НВ); Беларусы будуць жыць кепска, але нядоуга (НВ); Жить стало лучше, жить стало веселей (НВ) i шш.
На старонках газет для катэгарызацып тыповых жыццёвых сiтуацый выкарыстоуваюцца бiблеiзмы, напр.: Не мечите бисер перед свиньями (НВ); Ищите да обрящете («Кабельное телевидение»); Хлеб наш насущный («Заря»); Хочу быть стервой по образу и подобию («Женский калейдоскоп») i шш.
Ролю газетных загалоукау выконваюць прыказт i прымаут, напр.: Новая мятла чыста мяце - новы старшыня Вщебскага гарвыканкама пачау сваю дзейнасць з ачыстш русла раю Вщьбы (НВ); Кал1 паны б 'юцца, у халопау чубы трашчаць - аб газавым канфл1кце пам1ж Мшскам i Масквой (НВ); Не всё то золото, что блестит - аб прадуктах на прылауках магазшау («Заря»); Устами младенца глаголет истина - думш вучняу аб тым, якой павiнна быць школа («Заря»); мадыфшаваныя: Лес рубят - кадры летят - аб кадравай спуацш у Белавежскай пушчы (БК); Копейка груз бережёт («Заря»); Любишь кататься - береги автомобиль («Заря»); Мобильно жить не запретишь (НС); Дзщя сямг нянек ... («Заря»); Свет в конце тоннеля уже зажжён? (НВ); Грамадой I бацьку бщь зручней (НВ); Стоит ли овчинка выделки? («Заря»); Зубы на полку? Никогда! (НВ); Запас беды не чинит («Заря») i шш.;
Катэгарызуючую ролю выконваюць цытаты з вядомых вершаваных I празаiчных творау, яшя перадаюцца без зменау або нязначна мады^куюцца: Я помню цудоунае Iмгненне -пра настаушцу рускай мовы, урок якой запомншся на усё жыццё (НВ); Не паюдайце ж мовы беларускай... - на беларусшм радыё i тэлебачанш мала гавораць па-беларуску («Наша слова»); Что нам стоит дом построить - пра будаунщтва маладзёжных ЖБК («Заря»); Я б в строители пошёл, пусть меня научат - аб урачыстым прысвячэнш у будаунiкi выпускшкоу школ («Заря»); Ох и тяжкая это работа - аб эканамiчнай спуацш у рэспубл^1 (НВ); Ударим «Дожинками» по бездорожью и разгильдяйству» (НВ); У меня болит живот. Вот. («Заря»); Что тебе надобно, старче? (НВ); Дама сдавала в багаж ..., но лучше взяла б патронташ («Антенна»); Свет мой, зеркальце, скажи . («Кабельное телевидение»); Великим комбинатором не стал («На страже»); Там, на исхоженных дорожках ... (НВ); Ваше слово, товарищ Маузер («На страже»); Мы всегда в ответе за тех, кого приручили («Гаспадыня»); Из искры возгорится пламя («На страже»); Что нам стоит парк благоустроить? («Заря»); Я бы в участковые пошел («Заря»); Когда в товарищах согласье есть («Заря»); И снесла курочка ... («Заря») i шш.
Таим чынам, шматлЫя неграматычныя з'явы маулення могуць быць аб'яднаны у адным ап1санн1 у якасщ прыкладау праяулення працэдуры катэгарызацьп. Праз гэтую працэдуру у мауленш дзейшчае закон тоеснасщ - 1мкненне усе атаясамщь, татальна звесщ да аднаго i даць яму 1мя (назву). Катэгарызацыя грунтуецца на iнтэгральнай прымеце: яна разумеецца не як абагульненне, а як аб'яднанне. Катэгарыяльныя назвы з пэунай ступенню трапнасцi выражаюць сутнасць (закон) той цi шшай сiтуацыi. Яны з'яуляюцца тэкстаутваральньгш - у сваю чаргу выкарыстоуваюцца у якасцi намшатыунай базы для узшкнення новых катэгарыяльных прэцэдэнтных iмëн i iменных выразау. Умела падабраныя прэцэдэнтныя адзiнкi арганiчна уваходзяць у ткашну твора, надаюць яму экспрэсiунасць, маляушчасць, спрыяюць лепшаму успрыманню iнфармацыi, што асаблiва яскрава праяуляецца у загалоуках газетных артыкулау.
Лтаратура
1. Гудков, Д.Б. Теория и практика межкультурной коммуникации / ДБ. Гудков. - М., 2003. - 254 с.
2. Grabias, Stanislaw. Jçzyk w zachowaniach spolecznych / Stanislaw Grabias. - Lyblin, 1997. - 456 s.
3. Захаренко, И.В. Прецедентные высказывания как объект лингво-когнитивного анализа / И.В. Захаренко // Материалы IX Конгресса МАПРЯЛ Братислава 1999 / Доклады и сообщения российских ученых. - М., 1999. - С. 143-149.
4. Разанау, А. Нататю на дубовых лютах / А. Разанау // Вобраз-83. - Мшск: Мастацкая лiтаратура, 1983. - С. 151-163.
5. Рагойша, В.П. Проблемы перевода с близкородственных языков: белорусско-русско-украинский поэтический взаимоперевод / В.П. Рагойша. - Минск: Изд-во БГУ, 1980. - 184 с.
6. Кондаков, Н.И. Логический словарь-справочник / Н.И. Кондаков. - 2-е изд., перераб. и доп. - М.: Наука, 1976. - 720 с.
7. Семантика и категоризация. - М.: Наука, 1991. - 168 с.
8. Norman, Borys. O potencjach tekstotworczych imion wlasnych / Borys Norman // Leksyka a gramatyka w tekscie jçzykowym. - Siedlce, 2001. - S. 27-35.
9. Бенвенист, Э. Общая лингвистика / Э. Бенвенист. - М.: Прогресс, 1974. - 447 с.
Summary
In this article we examine background information that is personified in categorial units of the language - nouns and nominal expressions. In connection with the concept of precedency processes of speech categorization are examined, text-forming nature of the expressions, belonging to extension (nominative) contexts, is exposed.
Пастутла у рэдакцыю 26.12.05.
УДК 811.161.3-5-087
В. X Клтенка
ЛЕКС1КАЛВАЦЫЯ ФОРМ НАЗОУШКАУ У БЕЛАРУСКАЙ ДЫЯЛЕКТНАЙ МОВЕ
У беларусшх гаворках юнуе значная колькасць назоушкау, яшя ужываюцца тольш або пераважна у форме множнага лшу. Щкавасць у лекачным плане уяуляюць тыя з гэтых назоушкау, што маюць у агульнанароднай мове адпаведшк у адзшочным лшу, але ён адрозшваецца ад дыялектнай лексемы множнага лiку значэннем. Напрыклад, у лiтаратурнай мове слова трог мае значэнне 'булка' (ТСБМ, IV, 258), а у гаворках лексема niрагi абазначае 'частаванне у маладых' (Сцяшк., Сл., 359).
На сэнсавую неадпаведнасць некаторых лексiчных адзiнак у адзшочным i множным лiку звярталi увагу ташя беларусшя моваведы, як А.1. Наркевiч, П.П. Шуба i iнш. [1], [2], [3]. У шэрагу навуковых прац набыццё словам новага значэння у множным лшу атрымала назву лексiкалiзацыi форм множнага лжу назоушкау [4, 80-82], [5, 164], [6, 29], [7, 66]. Увогуле, найбольш часта паняцце . 1скс1ка. мзацым прымяняецца для наймення працэсу пераходу словазлучэння ва устойлiвы выраз, экивалентны асобнаму слову (напрыклад, вялкая лтара, рукой падаць) [8, 75], [9, 182], [10, 215], [11, 258]. Прыватным выпадкам лексiкалiзацыi лiчыцца семантычнае адасабленне адной з форм слова або части форм, напрыклад, форм множнага тку назоушкау [11, 258]. Пад прыведзенае вызначэнне лексiкалiзацыi можна падвесщ не толькi семантычнае адасабленне форм множнага лшу, але таксама
