Научная статья на тему 'Инсон капитали: шаклланиши ва ривожланиши'

Инсон капитали: шаклланиши ва ривожланиши Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
666
156
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Всемирный банк / человеческий капитал / генетика / обучение / знания / навыки / способности / здоровье / инвестиции / социальное развитие / World Bank / human capital / genetic / training / knowledge / skills / qualification / ability / health / investment / social development

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Амирқулов Ш. О.

В статье описываются теоретические основы формирования и развития человеческого капитала и дается обзор его оценки человеческого капитала, стоимости мирового человеческого капитала, вклада государств в глобальный человеческий капитал, индекса человеческого развития в регионах и теоретических аспектов развития человеческого капитала в стране.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article describes the theoretical foundations of the formation and development of human capital and provides an overview of the assessment of human capital, the value of world human capital, the contribution of states to global human capital, the human development index in the regions and the theoretical aspects of the development of human capital in the country

Текст научной работы на тему «Инсон капитали: шаклланиши ва ривожланиши»

^ баликчилик хужаликларини ривожлантириш ва даромадини оширишга каратилган ички ва чет эл инвестицияларини киритиш;

^ баликчилик хужаликлари таркибида инфратузилмани ривожлантириш; ^ баликчилик хужаликларини ривожлантириш учун микрокредитлар беришни купайтириш максадга мувофикдир.

АДАБИЁТЛАР

1. Шох,имардонов Д. Баликчиликда янги йуналишлар. - //Ж. O'zbekiston qishloq xo'jaligi. -Т.: 2005. №8. Б.25.

2. Элмуродова Б.Балик мах,сулотлари ишлаб чикаришнинг куп боскичли жараёнларини моделлаштириш. //Ж. O'zbekiston qishloq xo'jaligi. -Т.: 2016. №8 Б.42.

3. Узбаликсаноат уюшмаси маълумотлари, 2019 йил.

УДК 330.322 Амиркулов Ш.О.

ИНСОН КАПИТАЛИ: ШАКЛЛАНИШИ ВА РИВОЖЛАНИШИ

Амиркулов Ш.О. - мустакил тадкикотчи (КдрМИИ).

В статье описываются теоретические основы формирования и развития человеческого капитала и дается обзор его оценки человеческого капитала, стоимости мирового человеческого капитала, вклада государств в глобальный человеческий капитал, индекса человеческого развития в регионах и теоретических аспектов развития человеческого капитала в стране.

Ключевые слова: Всемирный банк, человеческий капитал, генетика, обучение, знания, навыки,способности, здоровье, инвестиции, социальное развитие.

The article describes the theoretical foundations of the formation and development of human capital and provides an overview of the assessment of human capital, the value of world human capital, the contribution of states to global human capital, the human development index in the regions and the theoretical aspects of the development of human capital in the country.

Keywords; World Bank, human capital,genetic, training, knowledge, skills, qualification, ability, health, investment, social development.

Халкаро ташкилотлар ва хдмжамият инсон капиталини ривожлантириш масалаларига устувор ахдмият каратмокда. Хусусан, Жах,он банки Узбекистонда инсон капиталини ривожлантириш максадида умумий киймати 3,4 млрд. А^Ш долларига якин булган 19 та лойихдни амалга ошириш тугрисида карор кабул килди.

2018 йил 21 сентябрда Узбекистон Республикаси Президентининг "2019 — 2021 йилларда Узбекистон Республикасини инновацион ривожлантириш стратегиясини тасдиклаш тугрисида"ги ПФ-5544-сонли Фармонида "Мамлакатнинг халкаро майдондаги ракобатбардошлиги даражасини ва инновацион жихдтдан тараккий этганини белгиловчи асосий омил сифатида инсон капиталини ривожлантириш — стратегиянинг бош максадидир" [1] деб белгиланди.

Шу билан бирга, 2019 йил 28 май куни илм-фан ва олий таълим сохдсини ривожлантириш буйича белгиланган вазифалар ижросига багишланган йигилишда Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев мазкур сохдга оид давлат дастурларини шакллантириш ва марказлашган тартибда молиялаштириш оркали илм-фанни тубдан ривожлантириш, юксак натижадорликка йуналтирилган ихтисосликлар буйича миллий лабораториялар тизимини яратиш, илмий ишланмаларни тижоратлаштириш, халкаро

рейтингларда мамлакатимиз фани нуфузини кутариш буйича фикр юритиб: -"Бу ишлардан асосий максад мамлакатимизда инсон капиталини ривожлантириш, хом ашё ва уни кайта ишлаш билан узокка бориб булмайди, колаверса, ишлаб чикаришда кушимча киймат олиш учун хам инновациялар керак. Шу боис илм-фан тараккиётимизнинг мухим йуналиши, таянчи булади", - [2] деб таъкидлаб утди.

Купгина иктисодчи олимларнинг фикрига кура, "инсон капитали" атамаси янги атама булиб, америкалик аграр иктисодчи Теодор Шульцнинг «Investment in Human Capital» асари чоп этилиши билан иктисодиёт фанларига кириб келди [3].

Узбек тилининг изохли лугатида инсон - одамзод, башар, капитал - немисча "capital", лотинча "capitalis" сузларидан келиб чиккан булиб, "узини узи купайтириш учун фойдаланиладиган, уз эгасига фойда, даромад келтирадиган бойлик" маблаг, бисот, воситалар мажмуи деган маънони англатади [4].

Дастлаб бу иборадан 1958 йилда америкалик иктисодчи Джейкоб Минсер "Инсон капитали ва шахсий даромад таксимотига инвестициялар" [5] асарида фойдаланган.

1961 йилда Теодор Щульц бу иборани иктисодиёт фанига иктисодий категория сифатида киритди хамда инсон капиталининг турли жихатларини урганган бир катор тадкикотчилардан Ирвинг Фишер ва унинг The Nature of Capital and Income (1906) асарини, Адам Смитнинг "мамлакат ахолисининг кобилиятини шаклланишини тугма ва орттирилган жихатлари" тугрисидаги гояларини ва бошка тадкикотчиларнинг илмий асарларини урганди.

1964 йилга келиб, Т.Шульцнинг издоши Гери Бэккер эса - ушбу тушунчаларни ривожлантириб, инсоний хатти-харакатларга иктисодий ёндашишни шакллантириш гоясини ишлаб чикди ва инсон капиталига инвестицияларнинг самарадорлигини асослаб берди хамда "инсон капитали (англ. human capital) — бу инсон ва бутун жамиятнинг турли-туман эхтиёжларини кондириш максадида фойдаланиладиган билим, куникма ва малака мажмуидир" [6] деб таьрифлади.

XYII асрнинг классик буржуа сиёсий иктисодининг асосчиси В.Петти: "Мехнат -бойликнинг отаси, ер эса унинг онасидир" деб таъкидлайди ва у "иш хакини ер ва мехнат билан яратилган киймат сифатида, катта ёшдагиларнинг уртача кунлик истеъмоли учун зарур булган, яъни физиологик яшаш минимуми сифатида бахолайди". Унинг фикри меркантелистлар томонидан куллаб-кувватланди ва у биринчилардан булиб "одамларни ишлаб чикариш кучлари" сифатида пул киймати билан бахоланишига харакат килди. У, "купчилик кишиларнинг асосий бойлиги, ер каби, улар келтирган йиллик йигирмакарралик даромадига тенгдир", деб таъкидлади.

В.Петти, "Доно суз" номли асарида "Агар мамлакатнинг мол-мулки ёки бойлигидан йиллик даромад 15 миллион, харажатлар эса 40 миллион булса, колган 25 миллионини мехнат яратади", [7] деб ёзади.

Дастлаб, инсон капиталига инсонни иш кобилиятини оширадиган, яъни таълим ва касбий куникмаларни оширадиган инвестициялар мажмуаси сифатида каралган.

Иктисодий адабиётларда ишчи кучи, мехнат ресурслари, мехнат салохияти, инсон омили ва инсон капитали категориялари кулланилади.

Бизнинг фикримизча, инсонга дастлаб бирон бир каршиликни енгиш учун фойдаланиладиган куч, яьни ишчи кучи сифатида каралган булса, фан-техника ва ишлаб чикаришнинг такомиллашиб бориши, инсон мехнатининг микдорий жихатларига эмас, балки сифат жихатларига эътибор каратиш заруриятини келтириб чикарди.

Россиялик иктисодчи олим В.Б. Баженова инсон капиталини "мехнат бозорида талаб килинадиган, мехнат жараёнида намоён буладиган узида малакавий тавсифлар; улар, таълим даражаси, интеллектуал салохият, билим, малака, ишлаб чикариш тажрибаси, шунингдек, шахсий тавсифлари: физиологик ва ижтимоий-психологик хусусиятлари (согликни саклаш, аклий кобилият, иктидор, ташаббус) булиб, булар таьлимнинг формал ва ноформал шаклларига, согликни саклашга, хусусий, худди шунингдек, ижтимоий инвестициялар киритиш оркали шаклланади, ва шахснинг кобилиятлари жамгарилиши таъминланади хамда

унинг мехнат ва мехнатдан кейинги фаолияти давомида эгасига даромад келтириш имконига эга" [8] деб хисоблайди.

Узбекистонлик олимлар Б.Ш. Усмонов, МД., К^одиров, Ж.Д. Элтазаров "Инсон капитали - ижтимоий-иктисодий, сиёсий-фалсафий тушунча (атама) булиб, бу шахснинг:

^ фундаментал ва амалий билими, тажрибаси, куникмалари, табиат ва жамиятдаги вокеа, ходиса ва жараёнларга илмий-мантикий ёндашиш, уларнинг инновацион ечимларини топишдаги профессионаллик даражаси;

^ интеллектуал мулки, моддий ва маънавий бойликлар ишлаб чикариш имкониятлари, инсон ва жамият тараккиётини кафолатловчи куч ва воситалар мажмуининг мавжудлиги;

^ аклий мехнати ва юксак инновацион тафаккури, унинг турмуш даражаси ва касбий карьерасининг ошиши, жамиятдаги мавкеи ва урнини белгиловчи омил" [9] деб хисоблайди.

Олиб борилган тадкикотлардан келиб чикиб, инсон капитали назарияси устида илмий тадкикот олиб бораётган олимларни уч йуналишга булиш мумкин;

биринчи йуналиш тарафдорлари инсон капитали деганда шахснинг билим, куникма ва малакаси деб эътироф этувчилар;

иккинчи йуналиш тарафдорлари биринчи йуналиш фикрларини тан олган холда яна кушимча килиб инсоннинг кобилияти, соглиги, мотивацияси, харакатчанлиги ва бошка ижтимоий психологик хусусиятларини хам кушиб хисоблайдиганлар;

учинчи йуналиш тарафдорлари эса инсон капиталини инвестиция объекти деб фикрлайдиганлар.

Назарий материалларни умумлаштириш инсон капитали тушунчаси замирида индивиднинг табиий, иклимий, биологик, агрокимёвий, ижтимоий, иктисодий, технологик ва инновацион салохияти билан узаро алокадорликда шаклланадиган, кишлок хужалик ишлаб чикаришида хужалик фаолияти жараёнида фойдаланадиган, корхона, тармок ва жамият манфаатлари учун синергетик самара берадиган, унинг эгаларининг даромадини таъминлайдиган бир катор билим, куникма, махорат, ижод кобилиятлари, маданият, анъаналар, тажриба, шунингдек, алока ва психофизик потенциаллари жамланмасини тушуниш имконини беради.

Шундай килиб, инсон капитали -бу:

- куникма ва кобилиятларнинг тупланган захираси;

- жамоатчилик сохасида инсон томонидан ишлатилиши мумкин булган билим ва куникмалар;

- самарали фаолият юритиш учун юкорида санаб утилган захираларнинг максадга мувофик кулланилиши;

- даромадларнинг усиши согликни саклаш, таълим ва бошкаларга таъсир килувчи инвестициялар ёрдамида рагбатлантирилиши.

Хулоса килиб айтганда, инсон капиталининг хусусиятлари куйидагилар хисобланади:

- инсон капитали - бу жамиятнинг асосий бойлигидир;

- инсон капитали шахснинг узидан хам катта харажатларни талаб килади;

- куникма ва кобилиятлар мажмуи, яъни тупланиши мумкин булган муайян акциялар;

- инсон капитали баъзан жисмонан эскиради;

- инсон капиталининг ташувчидан ажралмаслиги.

Умуман олганда, инсон капиталининг иктисодий мохияти у иктисодий ресурслардан фойдаланиш натижасида шаклланади, иктисодий ресурс сифатида фаолият курсатади ва унинг эгасининг иктисодий максадларига эришишига хизмат килади.

Бизнинг фикримизча, инсон капитали -бу шахснинг номоддий бойлиги булиб, конунда таъкикланмаган фаолият билан шугулланишида фойдаланиши мумкин булган, узига (эгасига) даромад (фойда) келтирувчи, генетик ва узлаштирилган, ижобий сифат ва микдор хусусиятларига эга булган барча компонентлар мажмуасидир.

Инсон капитали бу кенг маънода - иктисодий ривожланишнинг самарали омили, оила ва жамиятнинг, шу жумладан, мехнат ресурсларининг билимдон кисми сифатида, инсон капиталининг самарали ва окилона фаолият юритишини таъминловчи, ривожланишнинг самарали омили сифатида билим, интеллектуал ва мехнат бошкаруви воситалари, яшаш мухити ва мехнат фаолияти воситалари, жадал ишлаб чикариш омилидир.

Иктисодий адабиётларда инсон капиталини урганишда: шахсий (индувидуал), корхона ва миллий инсон капитали турлари таснифланади.

Бизнинг фикримизча, бугунги инновацион тараккиёт даврида айрим олинган худудлар уртасида ташкилий-техникавий ва ижтимоий-иктисодий ривожланиш даражалари бир биридан фаркланади. Бу уз навбатида худуд инсон капиталининг шаклланиши ва ривожланишига ижобий ёки салбий даражада таьсир курсатади. Шундан келиб чикиб, инсон капиталини таснифлашда юкоридагилар билан бир каторда худуд инсон капиталини таснифлаш максадга мувофикдир.

Юкорида айтилганлардан келиб чикиб, инсон капитали тушунчаси инсон омили ва инсон ресурслари концепцияларининг табиий ривожланиши ва умумлаштиришидир, лекин инсон капитали янада кенгрок иктисодий категория хамдир.

"Инсон капитали" тушунчаси мохиятининг узига хос киммати булиб, ривожланиш тизимини узида намоён этган, такомиллашган, ижодий йуналтирилган ва инсоний хусусиятларга эга булган таркиб, ундан фойдаланилганда хаёт даражасини ривожлантириш учун талаб этган такрор ишлаб чикаришни таъминлаши тушунилади.

Умуман олганда, "инсон капитали" атамасидан фойдаланиш "хакикий капитални" химоя килишга каратилган харакатлар сифатида каралмаслиги керак, балки иш берувчилар ва ишчилар уртасида янада прогрессив муносабатларни шакллантириш сифатида эьтироф этиш максадга мувофикдир. Албатта, ходим узининг инсон капиталини ижарага бериш холати, унинг уз ишчи кучини сотадиган вазиятга караганда анча прогрессив хисобланади. Иш берувчига эса инсон капитали ишчи билан биргаликда харакат килишини эслатиш уринлидир.

Бизнинг фикримизча, инсон капиталини бахолашда инсон капиталидан фойдаланиш самарадорлиги ва уни инвестициялаш асосан тизимли муносабатни белгилайдиган субъектив ва объектив, иктисодий, ижтимоий омилларга, инсон капиталининг ижтимоий ишлаб чикариш эхтиёжларига мос келишига боглик. Шу билан бирга, инсон капиталини амалга оширишнинг узига хос шарт-шароитларини, инсоннинг ишлаб чикариш кобилиятлари захирасини ва унинг умумий технологик ривожланиш маданиятини, технология ва кишлок хужалиги ишлаб чикаришини ташкил этиш даражасига тизимли мувофиклигини хисобга олиш керак.

Жахон банки экспертлари харажатлар усули асосида миллий инсон капиталини бахолаб чикди (1-жадвал). Инсон капитали шаклланишига таъсир курсатувчи давлат, оилалар, тадбиркорлар ва турли фондлар томонидан сарфланган харажатлар тахлил килинди. Мутахассислар хар йили сарфланган харажатларни инобатга олган холда, жамиятда инсон капиталининг кайта шаклланиши тенденцияларини аниклаб чикди.

Жахон инсон капиталининг бахоланишини урганиб чикканимизда, айни пайтда, жами инсон капитали 365 триллион доллар деб бахоланган булса, унинг 59 фоизи ривожланган еттилик давлатлари хисссасига тугри келмокда. Шунингдек, уларнинг таркибида А^Шда инсон капитали 95 триллион долларга бахоланмокда. Бу жахон жами инсон капитали кийматининг 26,0 фоизини ташкил этади.

1-жадвал

Умумжах,он инсон капитали ва унда дунё давлатларининг улуши [*]

Т/ р Давлатлар Улчов бирлиги ^ий-мати Умумий бойликка нисбатан, % Умумжах,он инсон капитали кийматига нисбатан % да

1 Умумжах,он инсон капитали киймати трлн. дол. 365 66,0 100,0

2 "Еттилик" давлатлари ва ЕИЗ трлн. дол. 215,3 60 59,0

Ш.ж.дан А^Ш трлн. дол. 95 77,0 26,0

3 Хитой трлн. дол. 25 77,0 7,0

4 Бразилия трлн. дол. 9 74,0 2,0

5 Х,индистон трлн. дол. 7 58,0 2,0

6 Россия трлн. дол. 30 50,0 8,0

7 Бошка давлатлар трлн. дол. 78,7 42,0 22

Бошка давлатлар х,ам уз тараккиётидан келиб чикиб, инсон капиталининг ривожланишини таьминлаган. 1 -жадвал маълумотларига эътибор каратадиган булсак, инсон капиталининг ривожланиши, давлатларнинг ижтимоий иктисодий тараккиёт даражаси билан бевосита боглик эканлигини кайд этиш мумкин.

о

Европа ва Америка ШарциЛ Осиё Араб Жанубии Осиё Африка

марказий Осиё ва ва Тинч мамлакатлари

океани

Минтак,алар

1-расм. Минтакаларда инсон капиталининг ривожланиш индекси курсаткичлари [*] Изох,: (* Жа^он банкининг инсон таращиёти тугрисидаги уисоботи маьлумотлари асосида муаллиф томонидан ишлаб чицилди).

Инсон капиталининг ривожланиш индексини минтакалар кесимида тах,лил килганимизда, бугунги кунда Европа ва Марказий Осиё давлатлари гегемонлик килмокда (1-расм). Шунингдек, кейинги кетма-кетлик мос равишда Америка, Шаркий Осиё ва Тинч Океани, Араб мамлакатлари, Жанубий Осиё ва Африка мамлакатлари х,иссасига тугри келмокда. Эътиборли жихдти, инсон капиталини ривожланиш индексида Африка минтакаси давлатлари энг охирги уринни эгаллашган, ушбу минтаканинг иктисодий ва ижтимоий ривожланиш курсаткичлари дунё давлатлари ичида энг охирги уринларда булганлиги сабабли, инсон капиталининг ривожланиш суръатлари х,ам кийин кечмокда.

Юкоридаги назарий-илмий ва амалий тах,лиллардан хулоса килиб шуни кайд этиш мумкинки, х,ар бир мамлакат узининг иктисодий макомидан катъий назар, маълум бир даражада узлари эгалик килаётган миллий инсон капитали тараккиёти даражасини такомиллаштиришга катта эътибор каратадилар, уз ижтимоий - иктисодий сиёсатидан келиб чиккан х,олда инсон тараккиёти индекси компонентлари даражасини ривожлантириш учун тегишли сохдларга инвестициялар киритиб борадилар. Асосий масала инсон капиталини

ривожлантириш оркали баркарор иктисодий усишни таъминлаш ва халкка муносиб турмуш тарзини яратиб беришдан иборат. Бу максадларга эришиш учун, глобал ва махдллий вазифалардан келиб чиккан х,олда куйидагиларни амалга ошириш максадга мувофикдир:

^ баркарор иктисодий узгаришларни таъминлаш ва давлатнинг келажаги учун х,ал килувчи ахдмиятга эга булган инсон капиталини ривожлантиришга давлат инвестицияларини ошириш, харажатлар баркарорлигини таьминлаш учун алох,ида фондлар ташкил этиш;

^ инсон капиталига йуналтирилаётган инвестицияларнинг бевосита ва билвосита усулларидан самарали фойдаланиш;

^ инсон капиталини ривожлантиришга каратилган дастурлар ишлаб чикиш ва инсон капиталини ривожлантиришга хизмат килувчи механизмлар фаолиятини янада такомиллаштириш;

S таълим хдмда согликни саклаш сохдлари ислох,отларини янада чукурлаштириш ва узвийлигини таъминлаш;

S таълим сохдси барча боскичидаги педагог кадрларнинг тайёргарлиги ва сифатини ошириш х,исобига таълим бериш ва укитиш шарт-шароитларини яхшилаш;

^ укитиш натижаларини бах,олашнинг мавжуд стандартлари ва тизимларини такомиллаштириш;

^ битирувчиларнинг ижтимоий-эмоционал ривожланишига кумаклашиш максадида укув дастурларини ва укитиш усулларини мослаштириш;

^ ногиронлиги булган кишиларга таълим сохдсидан фойдаланиш имконини таъминлаш йули билан инклюзив таълим олишга кумаклашиш;

^ битирувчиларнинг билим, куникма ва малакаларини давлатнинг мех,нат бозори ва иктисодиётнинг эхтиёжларига жавоб берадиган даражада ривожлантириш;

S корхона, ташкилот ва муассасаларда маданий маиший тадбирлар ташкил этиш оркали, кишиларда маънавий-маърифий дунёкараши ва маданиятини ошириб бориш ва х,.к.

АДАБИЁТЛАР

1. Узбекистон Республикаси Президентининг "2019 — 2021 йилларда Узбекистон Республикасини инновацион ривожлантириш стратегиясини тасдиклаш тугрисида"ги ПФ-5544-сонли фармони, 2018 йил 21 сентябрь.

2. Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг 2019 йил 28 май куни Узбекистон Миллий Университетида илм фан ва олий таьлим сохдсини ривожлантириш масалаларига багишланган йигилишдаги нутки.

3. Shultz T., Human Capital in the International Encyclopedia of the Social Sciences., — N.Y.,, 1968, vol.

4. Бегматов Э. Ва бошкалар. Узбек тилининг изох,ли лугати ; Уз. ФА. А.Навоий номидаги тил ва адабиёт институти, "Узбекистон миллий энциклопедияси" Давлат илмий нашриёти, Тошкент, 2012.

5. Mincer, J. The Production of Human Capital and The Lifccyclc of Earnings: Variations on a Theme. — Working Paper of the NBER, No 4838 (Aug. 1994).

6. Бэккер Г.С., Человеческий капитал (главы из книги) // США: экономика, политика, идеология., 1993. №11.109-119. №12. С. 86-104.

7. Петти В. Экономические и статистические работы / В. Петти ; пер. с англ., предисл. М.Смит. - Т. I и II. М.: Соцэкгиз, 1940. - 324 с.

8. Баженова B.C. Непрерывное образование в условиях трансформации экономической системы / В.С. Баженова. - М. : Изд-во Рос. экон. акад., 2000.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.