Научная статья на тему 'ИНСОН КАПИТАЛИ - РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТНИНГ АСОСИЙ ОМИЛИ'

ИНСОН КАПИТАЛИ - РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТНИНГ АСОСИЙ ОМИЛИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
55
17
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ИНСОН / КАПИТАЛ / РАқАМЛИ ИқТИСОДИЁТ / ТЕХНОЛОГИЯ / АХБОРОТ / МЕҲНАТ / ТАДБИРКОРЛИК / ТАШКИЛИЙ / ТАЪЛИМ / ИЖТИМОИЙ / РЕСУРС / ИқТИСОД / ИНТЕЛЕКТ

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Мансурова М.М.

Ушбу мақолада инсон капитали - рақамли иқтисодиётнинг асосий омили эканлиги кўрсатиб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

HUMAN CAPITAL IS THE MAIN FACTOR OF THE DIGITAL ECONOMY

This article shows that human capital is the main factor of the digital economy.

Текст научной работы на тему «ИНСОН КАПИТАЛИ - РАҚАМЛИ ИҚТИСОДИЁТНИНГ АСОСИЙ ОМИЛИ»

Мансурова М.М.

СамИСИмустацил тадщкртчиси

ИНСОН КАПИТАЛИ - РАЦАМЛИ ЩТИСОДИЁТНИНГ АСОСИЙ

ОМИЛИ

Аннотация: Ушбу мацолада инсон капитали - рацамли ицтисодиётнинг асосий омили эканлиги курсатиб берилган.

Калит сузлар: инсон, капитал, рацамли ицтисодиёт, технология, ахборот, меунат, тадбиркорлик, ташкилий, таълим, ижтимоий, ресурс, ицтисод, интелект.

Mansurova M.M. independent researcher SamIES

HUMAN CAPITAL IS THE MAIN FACTOR OF THE DIGITAL

ECONOMY

Abstract: This article shows that human capital is the main factor of the digital economy.

Key words: human, capital, digital economy, technology, information, labor, entrepreneur ship, organizational, education, social, resource, economy, intellect.

«Узбекистан Республикаси ракамли иктисодиёти Дастури» (УзРИД), 2019-2022 йилларда Узбекистон Республикасида ахборотлашган жамиятни ривожлантириш Стратегиясига амал килган холда, рацамли ицтисодиётнинг асосий ишлаб чикариш омили ракамли шаклдаги маълумотлар булган, фукаролар ва жамиятнинг сифатли ва ишончли маълумотлар олишга эхтиёжларини хисобга олган холда ахборот макони шакллантиришга, Узбекистон Республикаси ахборот инфратузилмасини ривожлантиришга, миллий ахборот-телекоммуникатсия технологияларини яратиш ва куллашга, шунингдек, ижтимоий ва иктисодий сохалар учун янги технологик асослар шакллантиришга хизмат киладиган ракамли хужалик юритиш фаолиятини ифодалаши лозим. Шубхасиз, ракамли технологиялар коммуникатцияларга кетадиган вактни кискартириш ва барча иктисодий жараёнларни тезлатиш имконини беради, лекин бу жараёнлар тезлашуви натижасида конкрет худудда нима руй бериши -иктисодиётнинг гуллаб-яшнаши ёки таназзулга юз тутиши - инсон капиталининг ривожланиш векторига боFлик булади. Куриниб турибдики, инсоният ривожланишининг барча боскичлари учун анъанавий равишда ажратилатидиган асосий ишлаб чикариш омиллари - ер, мехнат ва капитал

иктисодиётни ракамли узгартириш даврида, товарлар, хизматлар ва ахборот киймати шиддат билан усиб бораётган бир пайтда туб узгаришларни бошидан кечирмокда. Ракамли иктисодиётда давлатларнинг асосий активи инсон капитали булади. Аммо, умуман хам инсон эмас, балки асосий актив янги технологиялар сохасида чукур билимларга эга, уларни хаётга тадбик эта олишга кодир, эски нарсаларни такомиллаштира оладиган конкрет одамлар хисобланади. Шу муносабат билан тан олиш мумкинки, келажак иктисодиётида асосий ишлаб чикариш омиллари булиб, ахборот технологиялари асосида инсон капиталини ошириш хисоблана бошлайди, бунда асосий омил ва харакат килучи куч инсон капиталига тегишли булади.

Бу нуктаи-назарни Давос иктисодий форуми асосчиси ва президенти, ракамли иктисодиётда асосий ишлаб чикариш омили барибир капитал эмас, балки салохият булишини Клаус Шваб асослаб берган46. У уз фикрини келажак оламда нафакат туртинчи саноат инкилоби билан, балки технологиялар билан боFлик булмаган омиллар, жумладан, демографик муаммолар, геосиёсий узгаришлар ва янги ижтимоий-маданий меъёрлар билан хам асосланадиган янги ихтисосликлар ва касблар пайдо булиши билан изохлайди. Шу сабабдан, капитал мавжудлиги эмас, балки айнан чукур билимга эга кадрлар такчиллиги инноватсиялар, ракобатбардошлик ва усишни чегаралаб турадиган чеклов хисобланади. Швабнинг кайд этишича, курсатилган муаммолар«юкори малака» тушунчасининг узини туртинчи саноат инкилоби нуктаи-назаридан кайта куриб чикишга мажбур килади.

Малакали мехнатнинг анъанавий таърифлари юкори даражада маълумот ёки ихтисослашган маълумот мавжудлиги хамда экспертлик сохаси ёки касб доирасида белгиланган хусусиятлар туплами мавжудлигига асосланади. Технологиялар жадал тараккиётини хисобга олган холда туртинчи саноат инкилобиходимларнинг доимий мослашувига хамда турли нуктаиназарлардан янги куникмалар ва ёндашувларни узлаштиришга алохида эътибор каратади.Таъкидлаб утишни истардикки, бу жараёнларанча огрикли булсада, лекин ракамли иктисодиёт ривожланишига мукаррар хамрохлик килади. Бу иктисодиётни таркибий кайта куришда, турли тизимлар фаолиятида, жумладан, ижтимоий химоя, соликка тортиш ва таълим сохасида катта узгаришлар талаб килинади.

Узбекистон Республикаси хукумати ракамли иктисодиёт дастурини туFри тузиш ва уни муваффакиятли равишда амалга ошириш жуда жиддий масала хисобланади, чунки бу сохада ортда колиш жахон иктисодиёти янги трендларга мувофик мамлакатни ракобатбардошликни йукотишга махкум килади ва узок муддатли салбий окибатларга олиб келади.Айнан давлат барча манфаатдор томонлар (давлат хукумат органлари, бизнес,

46 Клаус Шваб. Четвертая промышленная революция. -М., Эксмо.2016. С.30

фукаролик жамияти ва илмий-таълим жамиятлари) вакилларини ракамли иктисодиётни яратиш ва ривожлантиришга жалб килган холда ракамли иктисодиётни оптимал бошкариш механизмини яратиши лозим. Бир томондан, бу фукаролик жамияти ва бизнеснинг танланган узгаришлар йуналишида ривожланишини жиддий раFбатлантириши, бошка томондан эса, шу тарика йуналтириладиган узаро алокалар карама-каршиликларга олиб келиши мумкин булиб, уларнинг орасида саъйи-харакатларнинг турли йуналишларда булиши ва ташаббусларнинг тухтаб колиши энг мухимлари хисобланади. Ракамли иктисодиёт дастури бир канча йуналишларнинг амалга оширилишини кузда тутиши зарур, аммо бунда асосий йуналишлардан бири - таълим буйича кандай ишлар амалга оширилиши зарурлиги хали-хануз пухта куриб чиклмаган. Уйлаймизки, «ракамли иктисодиётнинг энг кимматли чоратадбири» кадрлар тайёрлаш ва ахборот инфратузилмаси яратиш булиб чикиши хам мумкин.

Таълим буйича йул харитаси тайёрлаш катта кизикиш уЙFOтади, ва бунда бир канча кийинчиликларга хам дуч келишимиз мумкин. Кадрлар, ракамли инноватсион секторда ишлайдиган техник ва бошкарув кадрлариузига хос хислатларга эга булиб, узига хос тарзда тайёрланишлари лозим, айникса, давлат ва бизнес кесишувида бу катта ахамиятга эгадир. Бундай жойларда факатгина мавке ёки профессионалликка таяниш мумкин эмас. Бу ноёб мутахассислар тайёрлаш, кадрлар тайёрлашнинг умуман бошкача даражаси, хозирги пайтда таълимда универсаллик йуколганлиги, маълум бир перспектив йуналишлар борлиги ва, таълимнинг дифференсиатсия килинганлигини акс эттиради. Нима учун йул харитаси тайёрлаш ракамли иктисодиёт дастурини амалга оширишда энг мухим фурсат хисобланиши хакидаги фикрга кайтиб, таълим ва мехнат бозори уртасидаги узаро алокаларнинг хрестоматик хакикатини ёдга олмасдан булмайди. Х,озирги кунда дунёда мехнат бозорида нималар руй бераётгани хакида нуфузли шахсларнинг фикралрига мурожаат киламиз. Клаус Шваб узининг машхур "Туртинчи саноат инкилоби" китобида куйидагиларни ёзади: «туртинчи саноат инкилоби бундан олдинги инкилоблар билан таккослаганда янги тармокларда камрок иш уринлари яратади.

АК,Ш мехнат ресурсларининг атиги 0,5% и аср бошида мавжуд булмаган тармокларда банд; янги иш уринларининг 8% дан ками утган асрнинг 80-йилларида ва янги иш уринларининг 4,5% и - туксонинчи йилларда яратилган. Ахборот ва бошка илFор технологияларга инвеститсияларжалб килиш учун кушимча мехнат талаб киладиган куплаб махсулотлар яратиш эмас, мавжуд ишчиларни алмаштириш йули билан

47

унумдорликни оширишга хизмат килади»47.

Клаус Шваб. Четвертая промышленная революция. - М., Эксмо.2016. С.30

47

Технологик инновацияларнинг ишсизликка таъсири тадкикоталрига хавола килиб, К.Шваб таъкидлайди: «Мазкур тадкикот натижаларига кура, АКЩда иш уринларининг 47% га якини, эхтимол, кейинги йигирма йил давомида автоматлаштириш рискига учрайди, буутган саноат инкилоблари давомида руй берган мехнат бозоридаги узгаришлар жараёнидан кура тезрок яксон килинадиган кенгрок доирадаги касблар билан тавсифланади. Бундан ташкари, мехнат бозорида кутблашувнинг усиш тенденсияси мавжуд. Бандлик юкори даромад келтирадиган когнитив ва ижодий касбларда, кам даромад келтирадиган кул мехнатидан ортади, лекин уртача даромад келтирадиган стандарт касбларда талаб эса пасаяди»48. Якинда Жахон иктисодий форумида эълон килинган The Future of Jobs тадкикоти маълумотларини хам келтириб утамиз, унга кура, 2022 йилга келиб, «жахон мехнат бозорида 2 миллион иш урни кушилади, лекин 7,1 миллион иш урни йуколиб кетади.Иш уринлари интеллектуал ваюкори технологияли сохаларда пайдо булади, иктисодиётнинг реал секторида ва 6 маъмурий ишлар сохаларида кискаради».

Х,исобот муаллифлрининг хисоб китобларига кура, «2022 йил учун катта маълумотлар технологияси математика ва хисоблаш техникаси сохасида иш уринлари сонини 4,59%, бошкарув сохасида 1,39%, молия секторида 1,34% ва сотувларда 1,25% оширади. Лекин худди шу катта маълумотларсохаси офис ходимлари иш уринлари сонини 6,06% кискартиради. Шу билан бир пайтда, буюмлар интернет компютер ихтисосликларида бандликнинг 4,54%, лойихалаштириш ва мухандислик ишланмалари буйича 3,54% усишига олиб келади. Саноат сохасида бандликкаянги ишлаб чикариш технологиялари ва 3D-босма (иш уринлари сони йилига 3,6% кискаради) ва ача камрок даражада - роботлаштиришва автоматик транспортни ривожлантиришга (0,83% кискариш)кучли таъсир курсатади. Умуман олганда, бандлик маълумотларни тахлил килиш шуни курсатадики, у мураккаб технологик жараёнларни бошкариш талаб килинган жойларда усади ва кундалик зерикарли хамда малакасиз мехнат улуши катта булган жойларда тушиб кетади

Хулоса урнида айтиш керакки, дунёда иктисодиётни интеллектуаллаштириш буйича шиддатли жараён руй бермокда. Асосий ишлаб чикариш манбаи сифатида инсонпарварлик капиталига асосланган юкори интеллектуал сохалар, ишлаб чикаришнинг энг янги юкори технологияли турлари ва ташкилотларнинг мослашувчан шакллари бундай иктисодиётнинг ривожланиш йуналишини белгилайди. Масалан, Норвегия, Канада, Германия, Ирландия ва Австрия каби давлатлар уз миллий иктисодиётларининг миллий бойликнинг 50% ёки ундан купрок усишини таъминлайдиган замонавий билимларни ишлаб чикариш ва фойдаланишга йуналтирдилар. Амалда, бу илмий салохиятни амалга

48 Клаус Шваб. Четвертая промышленная революция. - М., Эксмо.2016. С.30 119

ошириш оркали интеллектуал махсулотни ишлаб чикаришдир. Х,ар кандай мамлакатнинг муваффакиятли ижтимоийиктисодий ривожланиши жамиятнинг турли хил билимлар, FOялар ва маълумотларни олиб киришга тайёрлигига, шунингдек, уларни самарали равишда кайта ишлаш кобилиятига боFликдир. Иктисодий нуктаи назардан интеллектуал капитални импорт килиш асосан ривожланган ва етакчи мамлакатлар булган импорт килувчи давлатлар учун жуда фойдали булиб, бу уларга глобал иктисодий ривожланиш шароитларида бошка мамлакатларга уз шартларини утказиш имконини беради. Бирок, бу холат экспорт килувчи мамлакатлар учун икки ёклама характерга эга.

Бир томондан, бу "акллилар окими" муаммосига, маълум бир мамлакатнинг интеллектуал салохиятининг пасайишига олиб келади, иккинчи томондан, илмий ходимларнинг билим, тажриба ва куникмалар алмашиш, таълим тизимини ривожлантириш учун харакатлари кузатилади. Замонавий шароитда билимлар ролининг усиб боришига мехнат сохасидаги куйидаги тенденциялар таъсир курсатмокда:

• мехнат жараёнларини интеллектуаллаштириш,

• ижодий мехнат улушини ошириш;

• инсон капитали сифати, маълумот ва малака даражасига талаблар кучайиши.

«Билимлар ривожланиши - инсон - ракамли иктисодиёт» - хозирги шароитларда тараккиётни белгилаб берадиган янги глобал феномен хисобланади.

Шуни ёдда тутиш керакки, билиш иктисодий субъект доирасида тушунишни, тизимлашни ва максадли самарали фойдаланишни талаб киладиган маълумотларга нисбатан чукуррок ва мураккаброк ходисадир. Билим бутун жамият ва маълум бир корхонага алохида равишда иктисодиётнинг ривожланишида сифат жихатидан силжиш имконини беради. Таъкидлаш жоизки, интеллектуал капиталнинг халкаро микёсда ривожланиши янги ракамли иктисодиётга кириш имкониятлари нуктаи назаридан уз имкониятларини кенгайтирмокда, бу юкори кушимча кийматга эга махсулотларни яратиш, инновациялар ва фикрлашнинг узига хослигини раFбатлантириш, касбий куникмаларни ривожлантириш ва такомиллаштиришга имкон беради.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. К,аландар Абдурахмонов. Мехнат иктисодиёти: Назария ва амалиёт/ Дарслик. К,аландар Абдурахмонов. К,айта ишланган ва тулдирилган 3-нашри. Т.Узбекистон Республикаси Фанлар академияси «FAN» нашриёт давлат корхонаси, Т.: 2019. - 592 б.

2. Abdurahmonov Q.X., Zokirova N.Q. Mehnat iqtisodiyoti va sotsiologiyasi. O'quv qo'llanma. - T.: "Fan va texnologiya", 2013.-536b.

3. Абдурахманова Г.К,. Абдураманов Х.Х. Ижтимоий сохалар ва инсон тараккиёти. - Т.: Фан ва технология Т, 2018. 312 б.

4. Алиев И.М. Экономика труда: Учебник для бакалавриата и магистратуры / И.М. Алиев, Н.А. Горелов, Л.О. Ильина. - Люберцы: Юрайт, 2016. - 478 ^ 125

5. Жеребин В. М., Романов А. Н. Самостоятельная занятость населения: Основные представления и опыт кризисного периода. — М.: ИНФРА—М, 2010. — 200 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.