CC BY
11SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 2 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
INNOVATSIYON TEXNIKA VA TEXNOLOGIYALARNING FAOLIYATI NATIJASIDA ERISHILGAN TARJIMASHUNOSLIKNING YUTUQLARI
Ixtiyor Maxmud o'g'li Tilavov
O'zbekiston davlat jahon tillari universiteti Tarjimonlik fakulteti 4-bosqich talabasi
ANNOTATSIYA
Innovatsiyon texnika va texnologiyalarning faoliyati natijasida erishilgan tarjimashunoslikning yutuqlari va muammolari, shuningdek, ushbu muammolarni hal qilishda innovatsion yondashuv va usullarning uslubiy imkoniyatlari ko'rib chiqiladi.
Kalit so'zlar: tarjimashunoslik, ijodiy fikrlash, innovatsiyon texnika va texnalogiyalar, kompyuter tarjima vositalari, tarjimon qobiliyatlari va Internet.
Zamonaviy dunyoda, globallashuv davrida tarjimonning roli tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda. Butun dunyoning global integratsiyalashuvi sharoitida turli tillarda so'zlashadigan va turli madaniyat vakillari bo'lgan odamlar o'rtasida muloqotga ehtiyoj oshib bormoqda. Bunday vaziyatda umumiy aloqa nuqtasi fan va texnologiyadir. Ma'lumki, ilmiy-texnika taraqqiyoti bir joyda turmaydi, balki doimiy rivojlanish holatidadir. Yangi ilmiy va texnik kashfiyotlar, olimlarning allaqachon aniqlangan haqiqatlar haqidagi yangi qarashlari aks ettirilgan asarlar ko'pincha yozma ilmiy-texnik matn shaklida bo'ladi. Shu bilan birga, yuqori malakali tarjimonlarga ehtiyoj seziladi, ularning professionallik darajasi ko'p jihatdan ularning universitetdagi ta'lim sifatiga bog'liq.
XXI asrda texnologik taraqqiyot va kompyuter texnologiyalarining keng qo'llanilishiga qaramay, tarjimonlarning ishi hayotning har qanday sohasida doimo talabga ega. Tarjimani o'rgatish jarayonining mohiyatini to'liqroq anglash uchun tarjima faoliyati va xususan tarjimashunoslikning asosiy xususiyatlarini aniqlash zarur. I. Danilova tarjimani "mustaqil kompleks faoliyat" deb hisoblaydi, masalan, tarjimashunoslikning eng murakkab turlaridan biri bo'lgan yozma tarjimani ko'rib chiqsak, bunga ko'ra tarjima avval o'qish, ya'ni nutq faoliyatining retseptiv turi, so'ngra yozish, ya'ni nutq faoliyatining mahsulotiligini ko'ramiz [2].
Kognitiv psixologiya nuqtai nazaridan tarjimashunoslik faoliyati tanqidiy va ijodiy fikrlash natijasi sifatida qaraladi. Ma'lumki, ijodiy fikrlash ilgari hech kim qila olmagan yangi narsalarni yaratishga qaratilgan. Tanqidiy fikrlash taklif etilayotgan g'oyalarning kamchiliklari va afzalliklarini aniqlashga qaratilgan. N. A. D. Qodirov ta'kidlaganidek, "tarjima jarayoni 3 bosqichni o'z ichiga oladi: matnning tarjimadan oldingi tahlili, tarjimaning o'zi va tahriri" [5]. Birinchi bosqich, muallifning fikricha,
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 2 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
tanqidiy fikrlashning psixologik mexanizmlariga, ikkinchisi - ijodiy fikrlash mexanizmlariga, uchinchisi - yana tanqidiy fikrlash mexanizmlariga asoslanadi. Demak, oliy o'quv yurtlarida tarjimani o'qitish, birinchi navbatda, talabalarning ijodiy va tanqidiy tafakkurini rivojlantirishga asoslanishi kerak.
O'zbek-Rus tilidagi tarjimashunoslik forumlari va tarjima biznesidagi ish beruvchilar bilan suhbatlar tahlili natijalariga asoslanib, ilmiy va texnik tarjima qilish jarayonida vujudga keladigan muammolar aniqlandi, bular:
1) yosh tarjimonlarning ilmiy-texnikaviy aloqa sohasida ona tilini yaxshi bilmasligi;
2) taklif etilayotgan yonalish yoki mavzu bo'yicha harakatlana olmaslik;
3) tarjima jarayonini avtomatlashtirish vositalari va innovatsiyon texnalogiyalari bilan ishlash ko'nikmalarining etishmasligi [4].
Tarjimashunoslikni o'qitishning innovatsion usullari orasida N.A. Jalilova o'z maqolalaridan birida tasvirlab bergan metallingvistik yondashuvni ajratib ko'rsatish mumkin. Ushbu yondashuv talabalarning asl matnni so'zlarning ekstralingvistik ma'nolari, ya'ni so'zning imkoniyatlari nuqtai nazaridan tahlil qilish imkonini beradigan ko'nikmalarni rivojlantirishni o'z ichiga oladi [3]. Ushbu yondashuvning namunasi sifatida muallif S. G. Ter-Minasova tomonidan "Война и мир языков и культур" kitobida taklif qilingan misolni keltiradi. Rus madaniyatida "shaftoli" so'zi odatda yosh qiz bilan bog'liq bo'lsa, Xitoy madaniyatida shaftoli keksa ayol bilan bog'langan [2].
Shunday qilib, metallingvistik yondashuv doirasida talabalarni tarjimaning lingvistik, pragmatik, sotsial-madaniy kabi jihatlarini hisobga olishga o'rgatish ko'zda tutilgan. Bundan tashqari, sanab o'tilgan jihatlarga etimologik jihatlarni qo'shish mumkin, chunki uning maqsadli tilda adekvat idrok etilishi so'zning etimologiyasiga bog'liqdir.
Bundan kelib chiqqan holda, kompetensiyaga asoslangan va muammoli-faol yondashuvlar bilan bir qatorda metallingvistik yondashuvni amalga oshirishga asoslangan atamalarning etimologik komponenti ilmiy-texnikaviy matnlar tarjimasini o'qitishning innovatsion usullari o'z ichiga oladi. N.A. Jalilovaning fikriga ko'ra, tarjimashunoslik fakulteti talabasi o'rganish jarayonida etimologik kompetentsiyani rivojlantirishi kerak, bu atamalarning o'tmishda bo'lgan ma'nolari kelib chiqishi, faoliyati va mohiyati to'g'risidagi bilimlarga asoslangan holda tarjimaning adekvatligini ta'minlash qobiliyatini o'z ichiga oladi [2].
Tadqiqot davomida N.A. Jalilova shuni aniqladiki, talabalar ko'pincha lotin, yunon, frantsuz atamalarini transkripsiya va transliteratsiya yordamida atamaning semantikasini tushunmasdan tarjima qilishadi, bu esa ilmiy matnni bir butun sifatida ma'nosiga to'g'ri tushunishga sezilarli ta'sir qiladi [2]. Tarjimashunoslikni o'qitish jarayonida innovatsion usullardan biri bo'lgan metallingvistik yondashuvni joriy
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 2 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7
etilgandan so'ng ilmiy-texnik mavzulardagi matnlarni to'g'ri tushunish foizini oshirish mumkin bo'ladi.
Shunday qilib, yuqorida ko'rib chiqilgan innovatsion usul tarjimashunoslikni o'qitishning bir qator umumiy va xususiy muammolarini hal qilishga imkon beradi, xususan:
1) o'quvchilarda matnni kompleks tahlil qilish ko'nikmalarining yetarli darajada rivojlantirishga;
2) tarjima strategiyasini ishlab chiqish ko'nikmalarining yetarli darajada rivojlantirishga;
3) tarjima usullarini tanlash qobiliyatining yetarli darajada rivojlantirishga.
S.A. Abdullaeva va N. Rasulovalarning fikriga ko'ra, O. S. Nikolaevaning metallingvistik yondashuvni innovatsion usullardan biri deb atash qiyin, chunki atamalarning etimologik komponentining ularning ma'nosini tushunishdagi ahamiyati haqidagi mulohazalar tilshunoslikda uzoq vaqtdan beri mavjud [1]. Ammo, agar biz tarjimashunoslikni o'qitishga innovatsion metallingvistik yondashuvni tatbiq etish nuqtai nazaridan ko'rib chiqsak, unda O. S. Nikolaevaning metodologiyasini bir qator innovatsion usullarga kiritish mumkin.
Talabalarning avtomatlashtirilgan tarjima vositalari bilan ishlash ko'nikmalarining etishmasligi muammosini hal qilish uchun innovatsiyalar orasida eng yaxshi yondashuvlarni ham topish mumkin. Avvalo, bunday innovatsiyalar kompyuter yordamida tarjima qilishning turli vositalarini o'z ichiga oladi. D. D. Qodirov bunday texnologiyalarning ikkita katta turni aniqlaydi. Birinchi turga avtomatlashtirilgan yoki mashina tarjimasi - MT (Machine Translation) deb ataladigan dasturlar kiradi. Ikkinchi tur CAT (computer-assisted / aided translation) tizimlari bilan ifodalanadi, ular birinchi tur vositalaridan farqliroq jihati shundaki, u tarjimonning ishini to'liq bajarishga emas, balki uning ishini faqat ba'zi jihatlarini osonlashtirishga qaratilgan. Bunday tizimlarga yana Trados, OmegaT, DejaVU, WordFast va boshqalar kiradi. Bunday dasturlarning ishlash printsipi quyidagicha: asl nusxalarning matnlari va ularning tarjimalari ma'lumotlar bazasiga kiritiladi. Matnlarning o'zi segmentlarga bo'lingan, ko'pincha jumlalarga mos keladi. Agar tarjima jarayonida foydalanuvchi ilgari tarjima qilgan matn segmentlariga duch kelsa, dastur avtomatik ravishda ma'lumotlar bazasida mavjud bo'lgan tarjimani taklif qiladi [5].
O'zbekiston oliy o'quv yurtlarida turli kompyuter vositalari va texnologiyalaridan foydalangan holda tarjima qilishga o'rgatish sust rivojlanganligini hisobga olib, S.A. Abdullaeva va N. Rasulova tarjimonlar tayyorlash dasturiga tarjima jarayonida zarur bo'ladigan kompyuter ko'nikmalarini o'rgatish bo'yicha maxsus kursni kiritishni taklif qiladilar.
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 2 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7
Masol tariqasida, Rossiyaning Tyumen shahrida joylashgan Tyumen davlat universitetini ko'rib chiqishimiz mumkun. Unga ko'ra tarjimashunoslik yonalishidagi talabalar uchun maxsus kursi ishlab chiqilgan "Tarjimada kompyuter texnologiyalari asosida innovatsion metodlardan foydalanish usullari" va sinovdan o'tkazilgan. Maxsus kurs o'z oldiga quyidagi vazifalarni qo'ydi:
1) kompyuter yordamida tarjima dasturlari, shuningdek, CAT tizimlari (terminologik asoslar, tarjima muharrirlari va boshqalar) bilan ishlash bo'yicha talabalarning bilim, ko'nikma va malakalarini shakllantirish va rivojlantirish;
2) turli formatdagi hujjatlar bilan ishlash ko'nikma va malakalarini shakllantirish va rivojlantirish;
3) o'quvchilarda matnni kompyuterda qayta ishlash ko'nikma va malakalarini shakllantirish va rivojlantirish;
4) Internetda kerakli ma'lumotlarni izlash ko'nikma va malakalarini shakllantirish.
Turli kompyuter texnologiyalari bilan bir qatorda Internet zamonaviy inson
hayotining deyarli barcha sohalarini qamrab olgan tarjimashunoslikni o'rgatish jarayoniga faol kiritilmoqda. Ammo shuni unutmasligimiz kerakki, Internet faqat ta'limning yordamchi texnik vositasi bo'lib, optimal natijalarga erishish uchun undan foydalanishni o'quv jarayoniga to'g'ri kiritish kerak [4]. Ayniqsa, nutq faoliyatining tarjima kabi murakkab turini o'rgatish haqida gap ketganda. Internet orqali mavjud bo'lgan juda ko'p sonli elektron lug'atlar, turli xil o'quv dasturlari - bularning barchasi, albatta, tarjimani o'rgatishda yordam beradi, lekin Internetning keng imkoniyatlaridan talabalar tomonidan o'quv jarayonida to'g'ri foydalanish sharti bilan. Internet yordam bermagan, aksincha, muvaffaqiyatli o'quv jarayoniga to'sqinlik qiladigan holatlar ham ko'p uchraydi. Masalan, elektron tarjimon orqali iboraning tarjima variantini noto'g'ri berish yoki so'zma-so'z tarjimaga qilish umuman boshqa ma'noni keltirib chiqarishi mumkin.
Shunday qilib, biz turli ilmiy yoki badiiy matnlar tarjimasini o'rgatishda, ko'rib chiqqan innovasion usullar va zamonaviy texnologiyalardan, oliy ta'lim muassasalarida tarjimashunoslikni o'qitish jarayonida foydalanilsa, ko'plab muammolarni hal qilishi mumkin bo'lardi. Ammo shuni ta'kidlash kerakki, tarjimashunoslikni o'qitilish jarayonida ko'rib chiqilayotgan va foydalanilayotgan innovatsion yondashuvlar va usullar hali o'z rivojlanishining dastlabki bosqichida, shuning uchun ularning uslubiy imkoniyatlari to'liq o'rganilmagan va ochib berilmagan.
Adabiyotlar
1. Abdullaeva S.A., Rasulova N. Innovative Approach to Teaching Translation and Interpreting // Journal of Siberian Federal University. Humanities & Social Sciences. 2022. №3. P. 112.
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 2 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7
2. Jalilova N.A. Tarjimani o'qitishga metallingvistik yondashuv va uning uslubiy salohiyati // Oliy ta'limda chet tillari. 2022. No1. B. 112.
3. Тер-Минасова С. Г. Война и мир языков и культур: вопросы теории и практики межъязыковой и межкультурной коммуникации: учебное пособие. Изд-2. М.: АСТ, 2021. C. 86.
4. Нурматов Д.Н. Компьютерные технологии в формировании профессиональной компетенции переводчика // Языки профессиональной коммуникации: сборник статей участников Третьей международной научной конференции. Казань: Энциклопедия, 2022. Т. 1. С. 144.
5. Qodirov D. D. (2022). Og'zaki tarjimada duch keladigan muammolar va ularga qoyiladian talablar. Science and Education, 3 (5), 1961-1965.
