CC BY
71SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 2 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
INGLIZ VA O'ZBEK TILLARIDA DINIY MATNLARNING PRAGMATIK
XUSUSIYATI
Muxlisa Shukurovna Toshpo'latova
O'zbekiston davlat Jahon tillari Universiteti Magistratura bo'limi Lingvistika (ingliz tili)
fakulteti 2-bosqich talabasi mtoshpulatova04@gmail.com
ANNOTATSIYA
Maqolada Ingliz va O'zbek tillarida diniy matnlarning pragmatik jihatlari tahlil qilinadi. Muallif ingliz va o'zbek xalqlari o'rtasidagi diniy an'analarni va diniy matnlar o'rganish istiqbollarini ko'rib chiqadi, ular doirasida diniy til faoliyatining turli jihatlari o'rganiladi, asosiy yondashuvlarni tanqidiy idrok etadi, tadqiqot ob'yektlari va predmetlarini aniqlaydi, belgilangan sohalardagi asosiy yutuqlar tahlil qiladi.
Kalit so'zlar: pragmatika, tarjima, tarjimashunoslik, pragmatik xususiyat, tarjimaga munosabat, munosabat, Xristian va Musulmon madaniyati.
Pragmatika (yunoncha pragma - xarakat) - muayyan nutq jarayonida belgilar va ularning ishtirokchilari urtasidagi munosabatni o'rganuvchi semiotikaning bir bulimidir. Pragmatikaga bugungi kunda til vaqillarining muayyan so'zlar va semantik konstruksiyalar yordamida o'z munosabatini bildirish va suxbatdoshning munosabatini tushunish darajasi, ya'ni mavjud vaziyatdan kelib chikib munosabat bildirish sifatida karaladi.
Noybertning fikricha, pragmatik ma'noning tarjimaga ko'chishi quyidagicha sodir bo'ladi:
1) tarjimaga ko'chishning yuqori darajasi (ilmiy-texnikaviy adabiyot va x.k.);
2) tarjimaga cheklovlar bilan ko'chish (boshqa til vakillari uchun informatsion-analitik materiallar tayyorlashda);
3) asliyat pragmatikasining deyarli tarjimaga ko'chmaslik holati (matn muayyan til vakillarigagina qaratilgan bo'lsa). Katrin Raysning ta'biricha, pragmatik ma'noni alohida yetkazib berish imkoni yo'q. Tarjima buyurtmachining manfaatlariga mos kelishi kerak [1].
Ko'rinadiki, pragmatika - bu til jamoasining til birliklariga bo'lgan sub'ektiv munosabati. Ularning bu munosabatdagi komponentlari xususiyatlari tilning paragmatik xususiyati tushunchasini keltirib chiqaradi. Ta'kidlash joizki, tilshunoslikdagi pragmatika tushunchasi faqatgina til birikmalarining pragmatikasi tushunchasini o'z ichiga olmaydi. Bu tushuncha ancha keng bo'lib, u yoki bu tilning kommunikativ jarayon ishtirokchilari va voqea syujeti xilma-xilligi hamda ishtirokchilarning
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 2 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22257
malakasiga ham bog'liqligini ifodalaydi. Aynan so'z ikki har xil gurux vakillari tomonidan turlicha qabul qilinishi mumkin. Misol uchun, "haqqa yetishish" birikmasi ilohiyat ilmining hadisini olgan kishilarda boshqacha tasavvur uyg'otsa, oddiy kishilarda yoki g'ayridinlarda umuman boshqacha tasavvur uyg'otadi. Tilning pragmatik muammolari referensional baxolovchi ma'nolarni o'rganishga nisbatan kam tadqiq qilingan.
Qadimgi diniy e'tiqodlarda rivojlangan hisob-kitob va pragmatizm keyinchalik inglizlar va o'zbeklar mentalitetining o'ziga xosligining asosini tashkil etdi. Inglizlar chet elliklarning harakatlarini o'zlariga xos tarzda baholaydilar va izohlaydilar. O. Sattorovning fikricha, "inglizlarning xatti-harakati o'zbeklarning xatti-harakatiga ziddir. O'zbeklar jasorat deb biladigan narsa, aksariyat inglizlar uchun oddiy hisobdir" [3]. Ingliz jamiyatidagi ijtimoiy uyg'unlik g'oyasi o'z-o'zini uzluksiz takomillashtirish g'oyasini, insonning o'z kamchiliklari bilan kurashish, o'zini o'zi qadrlashini oshirish va maqsadiga erishish istagini o'z ichiga oladi.
M. S. Valievaning fikricha, maqsadlar, qoida tariqasida, mo'tadil bo'lib, na ochko'zlik, na pulga bo'lgan ishtiyoq, na to'xtovsiz istaklarni qondirish bilan bog'liq emas. Oltin me'yorga amal qilish, o'zini jilovlay olish va umume'tirof etilgan me'yorga hamisha itoat etish [2] - bular o'zbeklar uchun doimo islom dini me'yorlariga asoslangan muhim hayotiy ko'rsatmalar bo'lib kelmoqda. Ingliz mafkurasi inglizlarning ehtiyotkorlik va pragmatizmiga ta'sir ko'rsatdi, bu odamlarga ijtimoiy uyg'unlikni cheksiz istaklarni qondirishda emas, balki mavjud bo'lgan narsada baxtni tushunishga o'rgatdi. Inglizlar baxt tashqi sharoitga emas, balki o'zlariga bog'liq deb ishonishga odatlangan. Natijada samaradorlik, mehnatsevarlik, mo'tadillik, moslashuvchanlik, ehtiyotkorlik inglizlar mentalitetida bir-biri bilan uzviy bog'langan xususiyatlar majmuiga aylandi. Pragmatik ingliz maqsadiga erishishning eng foydali yo'lini eng mayda detallarigacha rejalashtiradi.
Shunday qilib, Angliya aholisining o'ziga xos xususiyati ehtiyotkorlik va pragmatizm tamoyillari. Bu xususiyatlar inglizlarning diniy an'analarida o'z aksini topgan. Ingliz xalqining tarixiy davrining diniy surati o'ziga xos xususiyatlarga ega edi. Inglizcha fikrlash amaliylik, jamiyatda "foydali" vazifalarni amalga oshirishga e'tibor berish bilan ajralib turadi. S.Valiyevaning fikricha, "hech bir joyda mifologik tafakkur Angliyadagidek tez, keskin va to'liq yengilgan emas" [2].
Angliya va O'zbekistonda dunyo va e'tiqodlarning diniy manzarasining paydo bo'lishi ko'p jihatdan ibtidoiy jamiyat shakllanishining kommunikativ va tartibga solish funktsiyalariga ega bo'lish zarurati bilan namoyon bo'ladi. "Turli xil tabiat hodisalari, ya'ni shamol, yomg'ir, momaqaldiroq, chaqmoq, katta o'rmon yong'inlari, quyosh va oyning harakati, kamalak, bulutlar, tong otishi va boshqalar ibtidoiy odamlarda chuqur hayrat tuyg'usini uyg'otgan" [3]. Insonning tabiat bilan, g'ayritabiiy hodisalar bilan
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 2 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7
munosabati zardushtiylik davrida qadimgi ingliz va o'zbeklarning ijtimoiy voqeligida qadr va ahamiyat kasb etgan, va bu ularni birlashtiradi.
Qadimgi jamiyatda ingliz va o'zbek xalqlari orasida folbinlik muhim o'rin tutg an. Arxeologik topilmalar tufayli qadimgi davr madaniyati joylarida folbin suyaklari topilgan. "Fol ochish marosimlari sehrli marosimlardan farqi shundaki, ular voqealarni o'rganish va ularga sabab bo'lmaslik kabi muhim maqsadni ko'zlaganlar" [1]. Bashoratli amaliyotda inglizlar maqsadga yo'qotishsiz erishishga intilishdi, bu ularning amaliyligi va oqilonaligi edi. Folbinning pozitsiyasi muhim hisoblangan. Avvalo, bu lavozimni qadimgi Angliya va O'zbekistonda (zardushtiylik davrida) o'ta murakkab va takrorlanishi qiyin bo'lgan tarixiy va diniy yozuv tizimini o'zlashtirgan o'ta savodli va ziyoli kishilar egallagan. Folbinlar jamiyatning yuqori ijtimoiy qatlamining birinchi vakillari bo'lib, qadimgi Angliya xalqining ham davlat-ma'muriy, ham diniy-axloqiy hayotini tartibga solishda muhim rol o'ynagan (O'zbekistonda zardushtiylik davrida). "Fol aytish amaliyoti ajdodlarni ulug'lash marosimining ajralmas qismini o'z ichiga olgan, chunki ajdodlar bilan folbinlik aloqasi amalga oshirilgan. Bashorat orqali ajdodlar ruhlari bilan aloqa o'rnatildi, ular tiriklarga ma'lum voqealar haqida amaliy tavsiyalar berdilar" [4]. Bashorat qilish, ibodat qilish, qurbonlik qilish, shuningdek, ruhlar va ajdodlar irodasini bevosita etkazish amaliyoti hukmdor hokimiyatini qonuniylashtirdi. Qadimgi aholi (har ikki xalq) qurbonliklarni amalga oshirish, marosimlarni bajarish va fol ochish orqali davlat hukmdori harbiy g'alabalar, mo'l hosil, mamlakat farovonligi va farovonligini ta'minlaydi, deb hisoblashgan. Toshbaqalarning chig'anoqlari va qalqonlarida, hayvonlarning suyaklarida va hatto civanperçemi poyalarida fol ochish marosimlari o'tkazilardi. Sehrli amaliyotlarda ishtirok etgan jamiyat kundalik hayotda bu faoliyatdan ma'lum foyda oldi.
Binobarin, ingliz va o'zbek xalqlarining pragmatizmi folbinlik amaliyotida, birinchi navbatda, amaliy natijaga erishish istagida namoyon bo'ldi, bu esa ingliz va o'zbek tillarida diniy matnlarning pragmatik xususiyatlarini keltirib chiqardi. Misol tariqasida Den Braunning "Farishtalar va Shaytonlar" ("Angels and Demons" Dan Brown) romanini ko'rib chiqish mumkin. Ushbu romanning diniy so'zlarini o'zbek tiliga tarjima qilish jarayonida ko'plab pragmatik moslashish texnikasi vujudga keladi, agar bu so'zlar bir xil va tushunarli bo'lsa va simantik jihatdan ma'nosi mos kelsa (bu erda ikki xalqning mintalitetiga va diniy qarashlariga ham etibor berilishi kerak): Angel-farishta; lekin ingliz tilidagi Devil, Satana, Demon o'zbek tiliga tarjima qilinganda Shayton so'zi ishlatiladi. Ammo ingliz tilida bu Devil, Satana, Demon diniy so'zlar xar xil ma'noga ega va matnning mazmunidak kelib chiqib ishlatiladi. The Illuminati ingliz tilidagi diniy so'zinig o'zbek tilida ekvivalenti mavjud emas. Faqat tarifi berilgan "O'rta asrlarda rasmiy cherkov bilan shiddatli kurashi bilan mashhur bo'lgan qadimiy, sirli diniy tashkilotdir".
SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 4 I ISSUE 2 I 2023 _ISSN: 2181-1601
Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=5.016) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=222ff7
Diniy matnlarning pragmatik xususiyati va pragmalingvistik tavsifini o'tkazishda nafaqat ularning mazmuni va shaklining o'ziga xos xususiyatlarini, balki ma'lum bir madaniyatda faoliyat ko'rsatishning ijtimoiy ahamiyati va xususiyatlarini ham hisobga olish kerak. Ushbu maqolada tasvirlangan matn holatida uning diniy aspektida, umuman olganda qadimgi xalqlarning madaniyatida va umuman Xristianlik va Musulmonlik madaniyatidagi rolini hisobga olish kerak, ingliz tilidan o'zbek tiliga diniy matnlarni tarjima qilish jarayonida, pragmatik xususiyalarni etiborga olish kerak [4]. Yozma adabiyotning diniy matnlarini pragmatik xususiyati asosida o'rganish kamida uchta yo'nalishda amalga oshirilishi kerak:
1) diniy matnlarni ngliz va o'zbek tillarida to'g'ri tarjima qilish pragmatik nuqtai nazaridan;
2) tadqiqotchi ixtiyoridagi matnlarning diniy-madaniy tarkibiy qismi nuqtai nazaridan;
3) uchinchidan, bu matnlar qaysi tilda yozilganligi nuqtai nazaridan.
Tahlilni yuqori darajada olib borish tadqiqotchilar diniy matnlar tilining o'ziga xos xususiyatlarini o'rganish vazifasini qo'yadi.
Diniy matnlar tadqiqotchilari uchun ma'lum bir muammo - bunday ishlarni tahlil qilishda o'ziga xos metodologiya va tajribaga ega bo'lish lozimdir. Asarlardagi diniy matnlar kognitiv darajada tavsiflash mumkin emas, bu "dunyo tasvirini" tashkil etuvchi, shuningdek Xristian va Musulmon madaniyatidagi dinining zamonaviy jarayonda qadriyatlar ierarxiyasini aks ettiruvchi tushunchalar va mulohazalarni takrorlashni o'z ichiga oladi, pragmatik xususiyatlarga ishora qilmasdan. Xristian tafakkurining kelib chiqishini Vizantiyaning falsafiy, dogmatik va adabiy an'analarida ham, qadimgi ingliz madaniyatida ham izlash kerak.
Adabiyotlar
1. Абдуллаев М.М. (2021). Прагматические аспекты изучения политического медиадискурса. Известия Саратовского университета. Новая серия. Серия Филология. Журналистика. №1. С. 27-32.
2. Валиева M.C. Лингвистические основы изучения языка религиозной сферы в современной германистике//Вестник Науки и образование. №1. 2022
3. Sattorov O. B. (2022). Tarjimada pragmatika tushunchasi va tarjimashunoslikda pragmatikaning o'rni//Science and Education. Scientific Journal. Volume 3 Issue 11.
4. Austin J. L. On the subject of pragmalinguistics // Substantive aspects of sentence and text. Kalinin, 2021.
5. Шарипов С.С. Роль мифолого-религиозных структур знания в процессе перевода с английского на узбекский язык// Вестник ВГУ. Серия: Лингвистика и межкультурная коммуникация. 2021. № 3.
