CC BY
6УДК 159.99
ИНКЛЮЗИЯЛЬЩ Ж¥МЫСТАРДЫ ¥ЙЫМДАСТЫРУДЬЩ ЖYЙЕЛIК-СИНЕРГЕТИКАЛЬЩ ТЭС1ЛДЕР1
ТУРМАНОВА ЖАНАГУЛ ЕГЕМБЕРДИЕВНА
Психология мамандыгыныц 2 курс докторанты, Л.Н. Гумилев атындагы Еуразия улттык университет^ Астана, ^азакстан
Аннотация. Бул гылыми мацалада инклюзиялыц жумыстарды уйымдастырудыц кейбгр мэселелерг котергледг. Инклюзиялыц жумысты атцаруда жуйелгк-синергетикалыц тэсшдершц психологиялыц-педагогикалыц тургыда жиналган ойлар царастырылады. К,аз1рг1 уацытта инклюзиялыц сапалы бшмге цол жетк1зуд1 цамтамасыз етудщ ец жацсы тэсш оцушыны назарга алудыц психологиялыц алгышарттары болып табылады. Инклюзия неггзтде жеке психологиялыц озгешелгктер жэне соныц неггзтде цолжетгмдг мумкгндгктер мен ресурстар жиынтыгын цамтитын балалардыц дифференциациясы жатыр. Сондыцтан барлыц децгейдег1 б1л1м беру мекемелернц тец жэне б1рлескен цатысуын цамтамасыз ету жагдайыныц психологиялыц-педагогикалыц цызметтщ эл1 де ецсеру керек кедергыер бар екет айтылады. Fылыми мацалада цогамдагы инклюзивтг процестердщ ерекшелгггн тусгнуге синергетикалыц тэс1лд1 цолдануды турацты даму муддес1 уш1н багытталгандыгы атап корсетшген.
Kmmmi свздер: инклюзия, инклюзивт1 бшм беру, синергетикалыц тэсш, жацандыц цуз1реттшк, ерекше бшм алу цажеттшгг, инклюзивт1 сыныптар
Жакандану заманында гылым жуйес 6ip орында турмайды, эр салада жаца нысандар танылуда, еткен заманныц iлiмдерi нактыланып езгерютер мен толыктырылуларга ие болды. ^агидалар мен теориялар тузетше отырып жаца кырларымен жарыкка шыгуда. Солардыц бiрi инклюзивт орта мэселелерш зерттеу осы замангы элеуметпк-гуманитарлык гылымдар ушш жаца жэне езектi болып тур. Жакандык кузыреттiлiктердiц негiзiнде жалпы когамныц 6елiгi ретiнде инклюзияны дамыту мен кабылдаудыц 6елгiлi 6iр багыты калануда. Оган элемдiк децгейде кез жупртш, езара кептеген шетелдiк айырмашылыктар тэж1рибесш усынуда.
Дегенмен, дамыган шетелдiк тэжiри6енiц жеткiлiктi 6ерiк негiзiне карамастан бiркатар зерттеушi елдер тарпынан, оныц шшде ^азакстанда да шешiлмеген 6iркатар мэселелер бар, тэжiрибеге катысты ез тYсiндiрмелерiн беруде. Осындай тэсiлдердiц 6iрi - жYЙелi синергетикалык тэсiлдер.
Мунда зерттеу ерiсiн кецейтуге жэне кYPделi процестердщ мазмунын терецдетуге мYмкiндiк 6ередi, оларды карапайым тiлдiц кемегiмен жэне жYЙелердiц 6iркалыпты дамуына CYЙене отырып сипаттау мYмкiн емес, ейткенi казiргi когам узак уакыт бойы трансформация зацдарына, каркынды езгерiстерге, кеп вариантты жэне балама даму жолдарына багынышты [1].
Цогамдагы инклюзивтi процестердi сипаттау Yшiн синергетикалык тэсiлдi колданудыц негiзгi алгышарттарыныц iшiнде мыналарды 6елiп керсеткен жен. Алдымен когам кYPделi жYЙе ретшде эртYрлi 6iртектi емес жYЙелердiц иерархиясы болып табылады. Мундагы процестердi эртYрлi дифференциалдык тецдеулермен немесе iшкi жэне сырткы эсерлердi болжайтын жYЙенi дамытудыц балама сценарийлерiмен сипаттауга болады. Мысалы, егер 6iз ерекше кажеттiлiктерi бар индивидт жэне оныц мYмкiндiгiн «косу, юрштсру» нускаларын карастыратын болсак, онда шю факторлар бойынша тукым куалайтын 6ейiмдiлiктi, физикалык жэне эмоционалдык жагдайды, артыкшылыктарды, кезкарастарды, кундылыктарды жэне оларды багалауды камтитын кундылык-багалау курылымын ескеру кажет. Ал, сырткы факторлар деп бiз коршаган элемдi тYсiнемiз, оныц шшде микро-элеуметтiк орта, ягни отбасы, курбы-курдастары жэне макро-элеуметтiк орта- балабакша,
мектеп, орта жэне жогары оку орындары, когамдык бiрлестiктер немесе ерекше кажеттiлiктерi бар тулгалар бiрлестiгi, жалпыга ортак когам, т.б. айтамыз.
Осы аталган факторлардьщ мазмундык бeлiгi эр такырыпта эртYрлi болатындыгына байланысты тулга дамуыныц балама жолдарыныц кептеген нускаларын болжап нактылауга болады. Демек, синергетикалык идеяларга сэйкес уйымдастыру жYЙеде тулгалык даму жолыныц екi негiзгi нускасы бар, олар: курылымдардыц уйымдастырылуы мен реттiлiгi немесе уйымдастырылмауы. Бул курылым бiржакты бола алмайды жэне ец кYPделi уйымдастырылган жYЙе ретiнде уксас нусканы проекциялау аркылы жобалай алмаймыз, оныц тацдауы кейде утымды тYсiндiруге мYмкiндiк бермейдi де.
Инклюзиялык жумыстарды уйымдастырудыц жYЙелiк-синергетикалык тэсшдершщ болжамды тустары сан алуан. Осы инклюзивт тэжiрибелердi негiзгi тэсшдш стратегияларга енгiзу аркылы мацыздылыгын арттырып кана коймай, сонымен катар эдш жэне серпiндi жаhандык дамуга Yлес коса алады. Эсiресе инклюзивтi бшм беру мен стартап экожYЙелерi арасындагы синергия жай гана пайдалы емес бул 21 гасырдагы туракты есу мен инновация Yшiн кажет деп сешммен айта аламыз.
Егорова Е.В., Аханова Ж.Б., ^ултаев Д.Х. CYЙемелдеу жайында жергiлiктi тарту механизмдерi, салааралык серiктестiк-интеграциялык багдарламалардыц дамуына экелуi мYмкiн деп атап eтедi. Элеуметтiк саланы каржыландырудыц кец мYмкiндiктерi инклюзивтiлiк принциптердщ адалдыгын кeрсететiн стартаптарга инвестицияларга басымдык бере отырып эдiлеттi болашакка карай жылжи алады. Жаhандык таланттардыц уткырлыгы инклюзивтiлiк мэдениеттi iлгерiлету аркылы жумыс iстейдi [2; 3].
Инклюзивтi стартаптар Yшiн колайлы жагдай жасауды насихаттау инклюзивтi стартап экожYЙелерiнiц кундылыгын тYсiнуге жэне колдау саясатын жYргiзуге кемектеседь Эсiресе бiлiм беру саласында кещнен жайылуда. Бiлiм беру инклюзивтiлiгiн ест келе жаткан стартап мэдениетiмен YЙлестiру Yшiн тек ынталандыратын гана емес, сонымен катар инклюзивт тэжiрибенi кецейтетш стратегияларды карастыру кажет болады.
Жогарыдагы ойларды жYзеге асырудыц бiр жолы инклюзивт салада жумыс жасайтын педагог мамандарыныц бiлiктiлiктерiн арттыру болып табылады. Осы бiлiктiлiктi арттыру максатында оку-агарту жумыстары уйымдастыру кезек кYттiрмейтiн эрекеттер ретiнде eзiмiздiц тэжiрибемiздi алга тарттык.
Бул оку курс «Инклюзивт сыныпта оку-тэрбие жумысын уйымдастырудагы педагогтыц кузыреттшп» деп аталды, туракты тYPде уфмдастырылып жYзеге асырылыды. Бул мектепке дешнп жэне орта бiлiм беру мекемелершдеп педагогтарга, тэрбиешiлерге, психологтарга арналган семинар-тренинг болып табылды. Оныц узактыгы 80 академиялык сагат кeлемiнде орындалды. Осы курс багдарламасында келесi такырыптар окытылды:
1.Инклюзивт1 бiлiм берудщ эдiснамалык жэне уйымдастырушылык негiздерi
2. Бiлiм алуга тец кол жеткiзудi камтамасыз ету шарттары.
Окушылардыц ерекше бiлiм кажеттiлiктерi мен жеке мYмкiндiктерiне, бiлiм алуга арнайы кещспк куруды камтамасыз ету шарттары.
3.Инклюзивт сыныптагы балалардыц элеуметтенуше педагогтщ Yлесi.
4.Инклюзивт1 бiлiм беру мазмуны бойынша модульдер курастыру.
5. Инклюзивт бiлiм беру жагдайында оку-тэрбие YPдiсiн кукыктык-нормативтiк реттеу.
6.Инклюзивт бшм беру мазмуны жэне эдютемесш жасаудагы педагогтыц мiндеттерi
7. Практикалык тапсырмалар: «Инклюзивт сыныптагы педагогтыц тулгалык портретЬ» жасалды, «Мектепте инклюзивтi бiлiм беру мэдениетш куру» жэне «Инклюзивт сынып окушысыныц функционалдык сауаттылыгын багалау эдiсi» такырыптарына жоба жумыстары усынылды.
Осы бшктшк арттыру курсы аясында инклюзиялык жумыстарды уйымдастырудыц жYЙелiк-синергетикалык тэсiлдерi ретiнде кажетп акпараттар берiлiп отырды. Мазмуны жагынан салааралык, пэнаралык сипаттагы эдiснамалык негiзi курастырылды. Оларды тeмендегiдей мэтiнде усынамыз.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Курс соцында осы оку модулш аяк;таганда кутшетш нэтижелер усынылды, олар:
-инклюзивт сыныпта кызмет етуде кэсiби жэне тулгалы; сапалары артады;
-инклюзивтi бшм беру жагдайында кызмет ететiн мрашмдердщ кэсiби к^реттшктерше койылатын негiзгi талаптарды бiлетiн болады;
-жалпы, инклюзивтi, арнайы мектепке дейiнгi, мектептiк жэне кэаби-техникалык бiлiм беру педагогтарына арналFан эдютемелш усынымдарFа кол жетедi;
-инклюзия балаларыныц эр тYрлi кажеттiлiктерiн тYсiнудi Yйренедi;
Елисеева И.Г., Ерсарина А.К. ез ецбектершде инклюзивтi окытудыц негiзгi принциптерi усынады[4]:
1. Бала кундылы^ы оныц мYмкiндiгiне карай кабiлеттiлiгiмен, жеткен жетiстiктерiмен аныкталады.
2. Эрбiр бала сезуге жэне ойлауFа кабiлеттi.
3. Эрбiр бала карым - катынаска кукылы.
4. Барлык бала бiр - бiрiне кажет.
5. Бiлiм шынайы карым - катынас шецбершде жYзеге асады.
6. Барлык бала курбы - курдастарыныц колдауы мен достыFын кажет етедь
7. Эрбiр окушы Yшiн жетiстiкке жету - езшщ мYмкiндiгiне карай орындай алатын эрекетiн жYзеге асыру.
8. Жан - жактылык бала емiрiнщ даму аясын кецейтедь
Бiлiм алуFа тец кол жеткiзудi камтамасыз ету шарттары «инклюзия - бул мYгедектер туралы емес, бэрiмiз туралы эцпме, барлыFы Yшiн жэне барлы^ы бiрi Yшiн» - уранына жакын идеяларFа толы болуы мацызды.
Модуль :
Б1л1мэлуга те и >!оп жеткЬуд! камтамасыз ету шарттары
ОСЫ ЖАГДАЙДЫ
РЕТТЕУШ ОРГАНДАР ЖЭНЕ ТАГЫ БАС1^АЛАР
АТА-АНАЛАР
Сурет 1. Инклюзия саласында бiлiм алуга тец кол жеткiзудi камтамасыз ету шарттары мен
жYзеге асыру жYЙесi
Инклюзивт ойлау барлык бiлiм алушыларды табыска жетелеудi бiлдiредi. Инклюзивтi сыныптарды куру ^п жумысты кажет ететiн сиякты кeрiнуi мYмкiн. Мундагы кундылык жумысты орындау емес, рефлексия жасауда. Сондай-ак, барлыгы Yшiн бiрыцFай шешiм жок екенiн есте устаFан жeн.
Инклюзивт мектеп ережелерiн жасау мацызды, ондай ережелердщ бiркатарын келесiдей атай аламыз [5]:
-барлык бшм алушылар мектеп YPдiсiнде тец.
-барлык бшм алушылар бойы оку процесше бiрдей кол жеткiзе алады. -барлык бiлiм алушылар тец элеуметпк байланыс орнату Yшiн тец мYмкiндiктерге ие болуы керек.
-тиiмдi окыту жоспарланады жэне жYргiзiледi.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
ЭЛЕУМЕТТ1К ПЕДАГОГ
-барлык кызметкерлер енпзу YДерiсiн жещлдететш стратегиялар мен рэамдерге, ягни тэрбиеленушiлер арасындагы элеуметтiк интеграцияга окытылды.
-багдарламада эр окушыныц кажеттiлiктерi ескерiледi.
-отбасылар мектеп eмiрiне белсендi катысады.
-барлы; кызметкерлердщ кeцiл-кYЙлерi позитивт жэне ез мiндеттерiн тYсiнедi.
Кептеген педагогтер инклюзивтi топты куруга дагдылардыц, бшмнщ немесе уакыттыц жетiспеушiлiгiн сезшедь Осы жагдайды ескерiп оларга эдюнамалык кемек ретiнде топтарды куру жайлы усыныс жасаймыз.
Инклюзивтi топ куру кадамдары: ^адам 1- инклюзивтi педагогика. ^адам 2- инклюзивтi мазмун. ^адам 3- инклюзивт технологиялар жэне куралдар.
Нагыз инклюзивтi топ куру Yшiн Yш негiзгi аспектiнi ескеру кажет: педагог жасаган педагогикалык эдiс; курастырлатын немесе усынатын мазмун; сыныпта колданатын куралдар мен технологиялар.
Экiнiшке орай, кептеген жYЙелiк проблемалар бар, сондыктан ерекше балалар мектептерде негiзiнен муFалiмнiц кэсiби шыгармашылыгыныц аркасында окиды. Олар тшт арнайы бiлiмсiз жэне арнайы куралдарсыз баланы сыныпка косуFа тырысады.
Инклюзивтi сыныптаFы балалардыц элеуметтенуiне педагогтщ Yлесi жYЙелi жумыстар мен мамандардыц бiлiктiлiгiне сай курылады. Инклюзивтi сыныпта кездесетш мэселелердщ параметрлершщ бiрi жэне топтык сипаттаFы, атап айтканда психофизиологиялык мYмкiндiктер, стереотиптер; интеграция; психологиялык-педагогикалык CYЙемелдеу; сурдопедагогика; тифлопедагогика; олигофренопедагогика сиякты пэн аралык байланыста жYзеге асырылады.
Сурет 2. Инклюзивт сыныптагы балалардыц ерекшелштерш ескеру арк;ылы элеуметтенуiн кдмтамасыз ету жYЙесi.
Инклюзия окушыларыныц тобы бiртектi емес. Бул ец алдымен оныц дамуында тYрлi ауыткулары бар: есту, керу, сейлеу, тсрек-кимыл аппараты, интеллект бузылыстары, эмоционалды ерiктi сфераныц айкын бузылулары бар дамудыц кешiгуi мен кYPделi бузылыстары бар балаларды камтитындыFын аныкталады. Сондай-ак мундай балалармен жумыс жасаудаFы ец мацызды мэселелершщ бiрi эр баланыц денсаулыFы мен психикасына кeцiл белу.
Инклюзиялык жумыстарды уйымдастырудыц жYЙелiк-синергетикалык тэсiлдерiнiц кiлттi тужырымдары келесiдей:
-барлык отбасылар балаларыньщ аман болганын армандайды жэне олар оларга жаксылык тiлейдi;
- барлык отбасылардыц балаларын окыту мен колдауга Yлес косуга мYмкiндiгi бар;
- отбасылар мен педагогтар тец кукылы серiктестер, бiр-бiрiне езара колдаулары;
- отбасы жэне баламен карым-катынас орнатудагы негiзгi жауапкершiлiк кэсiби мамандарга жYктеледi.
Инклюзивтi сыныптагы балалардыц ерекшелштерш ескере отырып олардыц кысым керуi циклдi сипатка ие болмауы керек. Дегенмен бул жагдай когамда элi де болса шешiлмей турган мэселелердщ бiрi.
Сурет 3. Инклюзивтi сыныптагы балалардыц кысым керуi циклi.
Инклюзивт сынып балаларыныц бiлiм алу Yрдiсiнде кептеген эдiс-тэсiлдердi колдануга болады. Ец колайлы эдiстерi: эцпмелесу, ертеп терапиясы, арт-терапиялык эдiстер, ойын технологиясы жэне т.б.
Бехоева А.А балаларга кешендi катынас орнатудыц шарттарын усынды [6]:
1.Балалардыц психологиялык, медициналык, педагогикалык диагностикалау мамандар тарапынан балаларды бакылау аркылы аныктау .
2. Балалармен тYзету-дамытушылык жумысы, эсiресе жеке бiлiм беру маршруттарын
куру.
3. Балалардыц денсаулыгын сактау жэне ныгайту шараларын кешендi жYргiзу. Педагогтердi инклюзивтi бiлiм беру жагдайында жумыска дайындау олардыц
бiлiктiлiгiн арттыру аркылы жYзеге асырылуы керек, содан кешн педагог калыптаскан кэсiби кузыреттердi едэуiр толыктыра алады, оларды одан эрi дамыту векторын белгiлейдi, инклюзия жагдайында жумыс iстеудегi киындыктардан туындаган когнитивтi диссонансты жецедi.
Инклюзивтi бшм беру мазмуны жэне эдiстемесiн жасаудагы педагогтыц мiндеттерiн келесiдей деп сипаттайды [7]:
1. Бейiмделген жалпы бшм беру багдарламасын эзiрлеу (педагог-психологпен бiрлесiп);
2. МYмкiндiгi шектеулi окушылардыц жеке ерекшелштерш ескере отырып, пэн бойынша жумыс багдарламасын эзiрлеу;
3. Оку сабактары мен сабактан тыс жумыстарды белгiлi бiр баланыц кажеттiлiктерiне бешмдеу;
4. Сабакка арнайы бейiмделген оку куралдарын тацдацыз;
5. ^ажет болган жагдайда арнайы техникалык куралдарды (олар бшм беру мекемесшде болган жагдайда) пайдалану.
Ягни, муFалiмнiц жауапкершiлiк аймагына тек мYмкiндiгi шектеулi баламен жумыс ютеу максатында эдеттеп сабактарын бешмдеу юредь
Инклюзивт бшм берудi бiлiм беру уйымдарыньщ жYЙесiне eHrÍ3y мэселесiн жан-жакты карастыру Yшiн арнайы бiлiм беру жYЙесiшц эдiснамасынан бастау керек. ^олданыстагы арнайы бшм беру жYЙесiн бiрiктiрiлген, бiрлескен бiлiм беру жYЙесiне айналдыру тэсiлдерi инклюзивтi бiлiм беру эдiстемесiн жасайды. Инклюзивтi процестердщ ерекшелiгiн тYсiнyге синергетикалык тэсiл элемдiк мэдениеттегi eзгерiстерден, гылыми жетiстiктерден жэне казiргi когамдагы гуманиспк тенденциялардан туындайды. ¥йымдастырушылык, мазмундык, процеспк, баFалаy-нэтижелiк децгейлерде кайта курулар жYзеге асырылады.
Осылайша, корытынды жасасак бшм берyдi езгерту кажеттiлiгi казiргi коFамдаFы инклюзивтi процестердщ ерекшелiгiн тYсiнyге синергетикалык тэсiлдi колдануды негiздеy Yшiн синергетика категориялары мен принциптерiн жэне жYЙелiк тэсшдщ негiздерiн колданудыц барабарлыFы мен орындылы^ын баFалаyFа мYмкiндiк бередi. Гылыми птрталастардыц такырыбы болып кала отырып, инклюзивтi процестердщ ерекшелiгiн тYсiнyге синергетикалык тэсш бYгiнде танымныц дамушы факторы ретшде баFалаyFа болады. Эйткенi Fылымдардьщ пэнаралык байланыстары, Fалымдар мен муFалiмдердщ ата-аналар мен балалардыц езара эрекеттесyi мен ынтымактастыFы негiзiнде Fана казiргi коFамныц кYPделi жэне осы турFыда инклюзия мэселелерiн шешуге жакындаyFа болады.
ЭДЕБИЕТТЕР
1. Основные посылки использования синергетического подхода для понимания специфики инклюзивных процессов в обществе // Colloquium-journal. 2020. №11 (63). URL: https://cyberleninka.ru/article/n/osnovnye-posylki-ispolzovaniya-sinergeticheskogo-podhoda-dlya-ponimaniya-spetsifiki-inklyuzivnyh-protsessov-v-obschestve (дата обращения: 22.09.2024).
2. Сопровождение детей с особыми образовательными потребностями педагогом-ассистентом в организациях образования: метод. рекомендации/ Егорова Е.В., Аханова Ж.Б., Култаев Д.Х. - Алматы: ННПЦ РСИО, 2022. - 52 с.
3. Ерекше бшм берyдi кажет ететш окушыларды бшм беру уйымдарында педагог-ассистенттщ CYЙемелдеyi: эдiстемелiк нускаулык. Егорова Е.В., Аханова Ж.Б., култаев Д.Х. - Алматы: АИБД ¥ЕПО, 2022. - 42 б.
4. Психолого-педагогическое сопровождение детей с особыми образовательными потребностями в общеобразовательной школе: метод. рекомендации/ Елисеева И.Г., Ерсарина А.К. - Алматы: ННПЦ КП, 2019. - 118с.
5. Методические рекомендации по психолого-педагогической поддержке семьи с ребенком с особыми образовательными потребностями. Мет.рекоменд. - Нур-Султан: НАО имени И. Алтынсарина, 2020. - 102 с.
6. Бехоева А.А. Проблемы и возможности реализации инклюзивного образования в современном вузе. // Национальный психологический журнал 2019. № 3. c.125-133.
doi: 10.11621/npj .2019.0313
7. Inclusive Education: approaches and methods of working with children with special needs. September 2023. Cadernos de Educado Tecnología e Sociedade 16(3):639-647 DOI:10.14571/brajets.v16.n3.639-647
