CC BY
33УДК 378.12
ИНКЛЮЗИВТ1 Б1Л1М БЕРУДЩ МЭН1 МЕН МАГЫНАСЫ
НУРАЛИЕВА ИНАБАТ Н¥РМАХАЩЫЗЫ
М.Эуезов атындагы О^У-ц 7M01110 - Педагогика жэне психология бiлiм беру багдарламасыныц магистранты, Шымкент, ^азакстан
Ацдатпа: Мацалада инклюзивтг бшм беру мэселесгне арналган зерттеулерге талдау бершген. Талдау нэтижестде автор инклюзивт1 бшм беру вз аныцтамасын беред1, атап айтатын болсац, инклюзивт1 бшм беру (фр.-inclusif; лат.-include- цорытындылаймын, цосамын) - ерекше цажеттiлiктерi бар балаларга бшм алуга цолжетiмдiлiктi цамтамасыз ететт жэне балалардыц эртYрлi цажеттшктерте бешмделу тургысынан барлыгына бшм берудщ цолжетiмдiлiгiн квздейтт жалпы бшм берудi дамыту Yдерiсi. Сондай-ац, оныц кврсеткiштерi мен белгшерт сапаттаган.
Трек свздер: инклюзивтi бшм беру, инклюзивтi бшм беру ортасы, мYмкiндiгi шектеулi бала, бала цуцыцтары.
Аннотация: В статье представлен анализ исследований, посвященных проблеме инклюзивного образования. В результате анализа автор дает свое определение инклюзивному образованию, в частности, инклюзивному образованию (фр.- inclusif; лат.- include-подведу итоги, добавлю) - процесс развития общего образования, обеспечивающий детям с особыми потребностями доступ к образованию и предусматривающий доступность образования для всех с точки зрения адаптации к различным потребностям детей. Также описали ее показания и признаки.
Ключевые слова: инклюзивное образование, инклюзивная образовательная среда, ребенок с ограниченными возможностями, права ребенка.
^аз1рп уакытта ^азакстанда инклюзивт бшм берудi енпзу жэне дамыту бшм беру жYЙесiнiц непзп, стратегиялык мшдеттершщ 6ïpî ретшде карастырылады. ^азакстандык бшм беру саласыныц мамандары инклюзивт бшм берудi т^тастай алганда мемлекеттщ инклюзивт саясатыныц к¥рамдас белш болып табылады. Мемлекеттщ инклюзивт саясатын юке асыру максатында халыкаралык, Yкiметтiк, ведомстволык жэне ещрлш децгейлердщ зацнамалык жэне нормативтш-кукыктык актiлерiн камтитын инклюзивтi бiлiм берудi енгiзу Yшiн нормативт1к-к¥кыктык негiз к¥рылган.
Халыкаралык когамдастыктыц катысушы елi жэне мYшесi бола отырып, ^азакстан Республикасы «Адам к¥кыктарыныц жалпыга бiрдей декларациясын» (1948), Б¥¥-ныц Бала кукыктары туралы Конвенциясын (1989), барлыгына арналган бшм беру женшдеп ДYниежYзiлiк декларацияны (1990), мYгедектер Yшiн тец мYмкiндiктердi камтамасыз етудщ стандартты ережелерiн (1993), кагидаттар, саясат жэне практикалык ерекше кажеттiлiктерi бар адамдарга бiлiм беру саласындагы кызмет (1994), Дакар эрекеттестiк шецбер^ барлыгына арналган бiлiм (2000), Б¥¥-ныц МYгедектердiц к¥кыктары туралы Конвенциясы (2006) жэне емiр CYPУдi, коргау мен дамуды камтамасыз ету туралы ДYниежYзiлiк декларация (1990) [1].
МYмкiндiгi шектеулi жандарга инклюзивтi бiлiм беру - казiргi замангы бiлiм беру практикасын дамытудыц негiзгi YPДiстерiнiц бiрi. Елiмiзде жылдам каркынмен таралган интеграция YДерiстерi отандык психологиялык гылымда осы багыттагы теориялык тэсiлдердi, сондай-ак осы саладагы эксперименттiк зерттеулердi дамытудан озып кетп.
Отандык бiлiм берудщ инклюзивтi бшм берудi енгiзу кажеттiлiгi туралы ест келе жаткан прогрестердщ жэне осы YДерiстiц ХХ гасырдыц 90-жылдарынан бастап зерттеу ж^мыстарыныц аз болуы бiздiц елiмiзде инклюзивтi бiлiм берудщ калыптасуы мен дамуыныц езект мэселесiн тудырады.
Сонымен катар, ХХ1 гасырдыц басында шетелдiк интеграция кец элеуметпк-философиялык магынада карапайым адамдар мен мYмкiндiгi шектеулi адамдардыц (мYгедектердiц) 6ipre eMÏp CYPуiнiц 6ip тYрi ретiнде тYсiнiледi, оган когам жэне оныц iшкi жYЙелерi (оныц шшде бiлiм беру институттарыныц iшкi жYЙесi) колдау кeрсетiп, оган катысты олар да, мYгедектер де когамныц баска мYшелерiнщ еркiн тацдау кукыгына ие екендшн алга тартты [2].
Интеграция элеуметпк болмыстыц нысаны ретiнде барлык элеуметтiк Yдерiстерге, бiлiм берудщ барлык сатыларына, бос уакыт процесiне, жумыска, эртYрлi элеуметтiк релдер мен функцияларды жYзеге асыруга ерекше кажеттiлiктерi бар адамныц шектеусiз катысуын камтамасыз етуш жэне бул к¥кык элемнщ дамыган елдершщ кeпшiлiгiнде зацмен бекiтiлуiн талап етедь
Шетелдiк педагогика мен психология интеграцияны экономикалык, уйымдастырушылык, дидактикалык жэне эдютемелш сипаттагы шаралармен осы YДерiстi колдайтын жэне CYЙемелдейтiн карапайым балалар мен мYмкiндiгi шектеулi балалардыц бiрлескен eмiрi мен iлiмдерi ретiнде карастырады. Педагогикалык тургыдан алганда, интеграция барлык балалардыц барлыгыныц накты мYмкiндiктерi мен кажеттшктерш ескере отырып, жалпы мазмунды жэне коммуникативт кецiстiкте окитынын, жумыс iстейтiнiн, бiрге ойнайтынын бiлдiредi. Бул ретте бiрлескен бiлiм беру Yдерiсiнде мYмкiндiгi шектеулi балалар мен жасeспiрiмдерге олардыц осы Yдерiстiц барлык курамдас бeлiктерiне белсендi катысуы Yшiн жагдай жасалатынын, осылайша олардыц дамуы мен бшм алуына жэрдемдесетiнiн кeруге болады [3].
^азiргi уакытта inclusion терминш колдану да, тYсiндiру де шетелде де, Ресейде де эртYрлi. Ол ^бшесе тYбегейлi карама-карсы кубылыстарга сштеме жасау Yшiн колданылады. Бул толык инклюзия мYмкiндiгi туралы бiлiмдер моральдык жэне элеуметтiк жауапкершiлiк пен адам кукыктары идеясына негiзделген инклюзия философиясын насихаттайды. Сондай-ак карапайым балалар мен ерекше бшм беру кажеттiлiктерi бар балаларды бiрлесiп окытудыц накты мYмкiндiктерiн белгiлеу, мундай бiрлескен окытудыц артыкшылыктары мен кемшiлiктерiн ашатын салыстырмалы тYPде аз эмпирикалык тэжiрибемен расталган. Бул тэжiрибе букаралык мектепте мYмкiндiгi шектеулi балалардыц бiлiм берудi косуын жYзеге асыруга арналган руксат етiлген eзгерiстердiц шектерi (шекаралары) бар екенiн ^рсетедь
Бiздiц зерттеу аясында инклюзивтi бшм берудщ осындай аныктамасы кабылданды. Инклюзивт1 бшм беру (фр.-inclusif; лат.-include- цорытындылаймын, цосамын) - ерекше кажеттiлiктерi бар балаларга бшм алуга колжетiмдiлiктi камтамасыз ететш жэне балалардыц эртYрлi кажеттшктерше бейiмделу тургысынан барлыгына бiлiм берудщ колжетсмдшгш кeздейтiн жалпы бiлiм берудi дамыту Yдерiсi.
Инклюзивтi бiлiм беру балаларга багытталган эдiснаманы дамытуга тырысады жэне барлык балалар эртYрлi оку кажеттiлiктерi бар жеке адамдар екенш мойындайды. Инклюзивтi бiлiм беру эртYрлi оку кажеттiлiктерiн канагаттандыру Yшiн икемдi болатын бiлiм мен окыту тэсшн эзiрлеуге тырысады. Егер инклюзивтi бшм беру енпзетш eзгерiстердiц нэтижесiнде бшм мен окыту тиiмдiрек болса, онда барлык балалар (ерекше кажеттiлiктерi бар балалар гана емес) жещске жетедь
Ец алдымен, «инклюзивт бiлiм беру» угымы «мYмкiндiгi шектеулi балаларга арналган KOлжетiмдi (интегративтi) бiлiм беру» угымына караганда кецiрек екенiн нактылау кажет.
Саламан декларациясы мектептер физикалык, интеллектуалдык, элеуметтiк, эмоционалдык, тiлдiк немесе баска ерекшелштерше карамастан барлык балаларды кабылдауы керек екенiн атап erri. Мектептер барлык балаларды, соныц iшiнде физикалык немесе психикалык ауыткулары немесе кемшiлiктерi бар балаларды сэттi окыту жолдарын iздеуi керек. Осыган байланысты инклюзивт мектеп тужырымдамасы пайда болды. Инклюзивт мектептiц негiзгi кагидасы: барлык балалар, мYмкiн болган барлык жагдайларда, олардыц арасындагы киындыктарга немесе айырмашылыктарга карамастан, бiрлесiп окуы керек, ягни
окыту барлык балалардыц (эр баланыц) мYДделерiне, мYмкiндiктерi мен кажеттшктерше сэйкес келуi мацызды [4].
Инклюзивт бiлiм беру жYЙесiнiц 03Ï инклюзивтi когамды дамытудыц тиiмдi тетш болып табылады, ягни инклюзивтi бшм беру жYЙесiн дамыта отырып, осылайша бгз инклюзивтг цогамды - барлыгына арналган цогамды дамытуга ыцпал етемгз. Бул инклюзивтг бшм берудщ нег1зг1 мэт болып табылады.
Инклюзивт бшм беру проблемаларын зерделеу кезшде бiрлескен окыту кубылысын талдауда топтыц, когамныц ерекше адамныц eмiр CYPуiмен, оныц кукыктарын eмiрдiц барлык салаларында жYзеге асырумен кабылдауыныц, келiсiмiнiц эмоционалдык аспектглерше ерекше назар аударылады, бул шетелдш тYсiндiрмелерде «инклюзия» терминiмен баса айтылады жэне «эксклюзив» (когамнан шыгару) угымымен салыстырылады. Жогарыда айтылгандай, американдык педагогика «инклюзия» терминш колдануды карапайым балалар мен дамуында проблемалары бар балаларды бiрлесiп окытудыц мiндеттерi мен кажеттшктерше жаппай мектептiц тYбегейлi eзгеруiне баса назар аудару ретшде карастырады. Немю тiлiнде сейлейтш елдерде «инклюзия» термиш салыстырмалы тYPде аз колданылады. Мунда дэстYрлi «интеграция», «бiрлескен окыту», «косу» терминдерi колданыла бередi. Американдык бшм беру моделше багдарланган елдер оны кэсiби жэне гылыми колданыста бiрiктiру тYрiнде кецiнен енгiзуде. Бул терминдi колданудыц мысалы ретiнде бiздiц елдi атасак болады.
^азiрri замангы шетелдш педагогика, жарты гасырга жуык тэж1рибе негiзiнде калыптаскан интеграция мен инклюзивт бiлiм берудiц жалпы кагидаларына CYЙене отырып, бYгiнде дамыган интеграция жYЙесi бар елдер мойындайтын накты керсетюштер шкаласына ие, оныц кeмегiмен эртYрлi елдердегi интеграциялык Yдерiстердiц болуы мен даму децгешн салыстыруга жэне багалауга болады. Бiздiц кезкарасымыз бойынша ец мацызды осы керсетюштердщ бiрнешеуiн гана атайык:
- елде кiрiктiрiлген (инклюзива) бiлiм беру немесе усынылатын тшсп зацнаманыц болуы жэне орындалуы мYмкiн;
- осы зацнаманыц экономикалык непздерш камтамасыз етiлуi мYмкiн;
- инклюзивт бiлiм берумен байланысты инновациялар Yшiн нормативтш-бюрократиялык кедергiлердiц болмауы;
- «мYмкiндiгi шектеулi жандарды тэрбиелеу жэне мектепте окыту букаралык жэне арнайы бiлiм беру жYЙесi мамандарыныц жеке, дербес мшдет ретшде карастырылады;
- осы мэселеге катысы бар мамандардыц ужымдык бiрлескен жумыска дайындыгы мен кабшеп;
- мYмкiндiгi шектеулi балалар мен карапайым балаларды бiрлесiп тэрбиелеу мен окытудагы кейiнгi киындыктарды азайтуга ыкпал ететiн мYмкiндiгi шектеулi балалар мен олардыц отбасыларына алдын алу, ерте аныктау жэне ерте кешендi кемек керсету жeнiндегi шаралар жYЙесiн iске асыру;
- букаралык мектептщ оку-тэрбие YДерiсiн жYЙелi тYPде кайта куруын жYргiзу, соныц аркасында мYмкiндiгi шектеулi балаларды мектепке кабылдау жэне олардыц бшм беруге, мектептщ 6y^ eмiрiне толыкканды катысуы мYмкiн немесе жещлдетшген тYрiнде болуы;
- арнайы бшм беру жYЙесiнiц колданыстагы мекемелершщ функционалдык мэртебесiн сактау жэне осы мекемелерде бшм алушылар Yшiн дамуында проблемалары бар балалар Yшiн арнайы бшм беру жагдайларын жаксарту;
- окушылардыц бiлiм беру киындыктарын олардыц окуын уйымдастырудыц негiзi ретiнде саралау, оныц шшде баланыц дамуындагы кайталама ауыткулардыц алдын алу жэне оны окшауланган окыту кажеттiлiгi Yшiн бшм беру ортасын мукият жэне жеке тацдау;
- жалпы максаттагы бшм беру мекемелершдеп арнайы бiлiм беру ортасыныц сертификатталуы;
- акт1лер;
- жалпы жэне арнайы бшм беру жуйелершщ еркш ауысуы Yшiн, кажет болган жагдайда окушылардыц жаппай бiлiм беру жYЙесiне жэне Kepi кайтуы Yшiн ашьщтыгы;
- отбасында мYмкiндiгi шeктeулi баланыц eMÏp CYPуi жэне оны тэрбиелеуге отбасыныц толыкканды катысуы Yшiн элеуметпк, бiлiм беру жагдайларыныц болуы;
- ата-аналарды тацдау кукыгын сактау: мYмкiндiгi шeктeулi балалардыц ата-аналары инклюзивтi бшм бepудi немесе арнайы бiлiм беру мекемесшде окытуды epкiн тацдауга кукылы; осы кукыкты iскe асыруды экономикалык камтамасыз етудщ болуы;
- инклюзивп бiлiм берудщ колжeтiмдiлiгiн камтамасыз ету ( келш, тургын YЙ жагдайлары жэне элeумeттiк катынастар, бiлiм беру мекемесшщ архитектурасы мен жакындыгы жэне т.б.);
- кажeттi педагогикалык ресурстармен камтамасыз етшуц
- epiктiлiк кагидатын сактау: интеграциялык YДepiстiц жэне инклюзивт окытудыц барлык катысушылары бip-бipiмeн ершп тYpдe езара эpeкeттeсeдi жэне ынтымактасады;
- интеграциялык Yдepiстi эр тYpлi формада жYзeгe асыру: окушылардыц кажeттiлiктepi мен мYмкiндiктepiнe байланысты жеке интеграция аркылы букаралык мектеп курылымындагы окшауланган сыныптардан интеграциялык (инклюзивп) сыныптарга дешн.
Осы керсетюштерд! багалауда аталган сипаттамалар елде кец таралган кубылыс болып табылатындыгын немесе тек жергшкп сипатта болатындыгын ескеру кажет.
Жогарыда керсетшген критерийлерге CYЙeнe отырып, б!з каз1рп кезецде б!здщ ел!м!зде инклюзивп бшм беруд! енпзу проблемасына кыскаша сипаттама берем!з.
Инклюзивп бшм ретшде бшм беру интеграциясын жузеге асыру б1здщ ел!м!з Yшiн бшм беру жYЙeсiнe интеграциялык инновацияларды енпзу эдюнамасын езгерту кажеттшп туралы мэселе тугызады.
Инклюзивп бшм интеграция мэселелерш шешуде жуйел! тэсшд! кажет етед!, ягни интеграциялык Yдepiстepмeн пкелей немесе жанама байланысты барлык шю жуйелерд! (бшм беру, элеуметпк, нормативпк-кукыктык, экономикалык) мемлекетпк, аймактык жэне облыстык децгейлерде ескеру жэне сэйкестенд!ру.
1. Нормативно-правовая база специального и инклюзивного o6pa3QBaH™.URL:https://special-edu.kz/ (дата обращения 12.08.2018).
2. Стельмах С.А. Анализ современной инклюзивной практики // Инклюзивное образование: теория, практика, исследования: Матер. междунар.науч.-практ. конф. - Усть-Каменогорск, Изд-во: ВКПК АРГО, 2015 - С. 39-45.
3. Стельмах С.А., Рымханова А.Р. Концепция подготовки педагогических кадров к профессиональной деятельности в условиях инклюзивного образования//Психолого-педагогические аспекты инклюзивного образования: Матер. межд. науч.-практ. конф. в рамках выездного заседания УМО в сфере образования «Педагогические науки» РУМС при КазНПУ им.Абая.-Актобе:АРГУ им.К.Жубанова, 2019.- С.38-43.
4. Кутепова Е.Н., Черненкова Ж.Н.Готовность педагога к деятельности в условиях инклюзивной практики // Инклюзивное образование: практика, исследования, методология: Матер. II Междунар. науч.-практ. конф. - МГППУ, 2013.URL: www.edu-open.ru (дата обращения: 14.08.2016).
ЭДЕБИЕТТЕР
