CC BY
6ЭОЖ 37.01:376
Б1Л1М БЕРУ ¥ЙЫМДАРЫНДАГЫ ИНКЛЮЗИВТ1 Б1Л1М БЕРУД1 ¥ЙЫМДАСТЫРУ
МЕН ОЦЫТУ МЭСЕЛЕЛЕР1
ГАЙБУЛЛАЕВА САУЛЕ САБЫРОВНА
М.Х.Дулати атындагы Тараз eцiрлiк университетi, «Арнайы жэне элеуметтiк педагогика»
кафедрасы, ага окытушы
ЕРМАХАНОВА АЙДАНА ЦАЙРАТЦЫЗЫ
Жамбыл политехникалы; жогары колледжi, педагог-психолог, ^азакстан Республикасы, Тараз к.
Аннотация. Бул мацалада инклюзивт1 бшм берудщ нег1зг1 проблемалары, осы бшм берудщ артыцшылыцтары, сонымен цатар осы саладагы мугалгмнгц бойында болуы muic цасиеттер царастырылган.
ЮлттЫ свздер: инклюзивт1 бшм беру, оцыту, CYйемелдеу, цолдау, б1л1м беру стандарты, бшм беру Yдерiсi.
Аннотация. В данной статье рассматриваются основные проблемы инклюзивного образования, плюсы этого образования, а так же качества, которыми должен обладать педагог по данному направлению.
Ключевые слова: инклюзивное образование, обучение, сопровождение, поддержка, образовательный стандарт, образовательный процесс.
Annotation. This article discusses the main problems of inclusive education, the advantages of this education, as well as the qualities that a teacher in this field should possess.
Keywords: inclusive education, training, support, support, endorsement, educational standard, educational process.
Эр бала Yшiн ец алгаш мектепке бару ец жауапты да киын кезец. Ал мYмкiндiгi шектеулi балалар Yшiн бул кезец элдекайда эмоциялык жагынан да, психологиялык жагынан да ауыр болады. ^аз1рп кезде ^азакстан Республикасыныц бшм беру жYЙесi инклюзивт бшм беру кагидаларына бетбурды. Бул арнайы кажетплш бар балалар Yшiн мектептерде, мекемелерде жагдай тугызып, оларды жалпы бiлiм беру жYЙесiне косу. Эрбiр бала, мYмкiндiгiнше кажетп децгейде бшм алуы тиiстi.
2019 жылгы 2 кыркYЙекте Мемлекет басшысы ^.К.Токаев «Сындарлы когамдьщ диалог - ^азакстанныц турактылыгы мен eркендеуiнiц непзЬ> атты ^азакстан халкына Жолдауында инклюзивтi когамды дамыту мэселесiн жеке атап eni. ^амкорлыгында мYмкiндiгi шектеулi балалары бар отбасыларга ерекше кeцiл бeлiнуi керек екендшн баса айтты: <Жз ерекше кажеrтiлiктерi бар адамдар Yшiн бiрдей жагдай жасауга мiндетriмiз».
Инклюзивтi окыту - ерекше бiлiм берудi кажет ететiн балалардыц жалпы бiлiм беретш мектептердегi окыту YPДiсiн сипаттауда колданылады. Инклюзивтi окыту негiзiнде балалардыц кандай да бiр дискриминациясын жокка шыгару, барлык адамдарга деген тецдiк катынасты камтамасыз ету, сонымен бiрге окытудыц ерекше бiлiм берудi кажет ететш балаларга арнайы жагдай калыптастыру идеологиясы жатыр. Тэжiрибе кeрсеткенiндей катац бшм беру жYЙесiнен балалардыц бiр бeлiгi шыгып калады, eйткенi калыптаскан жYЙе мундай балалардыц даралык кажеrтiлiгiн канагаттандыра алмайды. Инклюзивт багыт мундай балаларды окуда жетiстiкке жетуге ыкпал етш, жаксы eмiр CYPУ жагдайларын калыптастырады.
^аз1рп тацда барлык элем журтшылыгыныц назарын аударып отырган мэселе балалардыц жеке сураныстары мен ерекшелiктерiне ортаныц, отбасыныц катысуымен бiлiм беру YPДiсiне толык косуды карастыратын инклюзивтi бiлiм беру. Осы жаhандык мэселеге элем галымдары мынадай аныктама бередi: инклюзивтi бшм беру - барлык балаларды, соныц
шшде мYмкiндiгi шектеулi балаларды жалпы бiлiм YPдiсiне толык eHri3y жене элеуметтiк бешмдеуге, жынысына, шыгу тегiне, дiнiне, жагдайына карамай, баладагы кедергiлердi жоюга, ата-аналарын белсендiлiкке шакыруга, баланыц тYзеy-педагогикалык жэне элеyметтiк муктаждыктарына арнайы колдау, ягни, жалпы бiлiм беру сапасы сакталган тиiмдi окытуга багытталган мемлекеттiк саясат. Инклюзивт окыту - ерекше бшм берyдi кажетететiн балалардыц жалпы бшм беретш мектептердегi окыту YPДiсiн сипаттауда колданылады. Демек, инклюзивтi окыту непзшде жогарыда айтканымыздай балалардыц кандай да бiр дискриминациясын жокка шыгару, барлык адамдарга деген тецдш катынасты камтамасыз ету, сонымен бiрге окытудыц ерекше бшм берyдi кажет ететiн балаларга арнайы жагдай калыптастыру идеологиясы жатыр. Осы багыт балаларды окуда жетютшке жетуге ыкпал етiп, жаксы eмiр CYPУ жагдайын калыптастырады.
Инклюзивтi бшм беру немесе «бшм баршага» багдарламасы - барлык балаларга мектепке дешнп оку орындарында, мектепте жене колледждерде, бшм беру мекемелершдеп eмiрге белсене катысуга мYмкiндiк бередi. Бул багдарламаны Б¥¥-ныц бас ассамблеясы макулдап, Б¥¥-ньщ Конвециясына 2006 жылдыц 13 желтоксанында енгiзiлдi.
Сонымен, инклюзивтi бiлiм беру жагдайында жумыс жYргiзетiн бiлiм ошактарында бiлiм мазмунын Yш тYрлi багдарлама бойынша реттеген абзал. Атап айтканда:
- жалпы мектептерге арналган типтш оку багдарламалары;
- мYмкiндiгi шектеyлi балалардыц акаулык типтерiне сэйкес арнаулы бiлiм беру багытындагы оку багдарламалары;
- мYмкiндiгi шектеyлi балалардыц психофизикалык ерекшелiктерiн есепке ала отырып эзiрленетiн окытудыц жеке багдарламасы.
Инклюзивтi бшм беру мэселес бiздiц елiмiзде инклюзивт бiлiм беру жYЙесiнiц дамуы туралы ресми дерек «^азакстан Республикасыныц Бшм берyдi дамытудыц 2010-2020 жылдарга арналган мемлекетпк багдарламасында» кeрсетiлдi. Осы багдарлама тешрегшде инклюзивтi бiлiм берyдi жетiлдiрy мэселелерi карастырылып, бiркатар мiндеттер орындалды. Мемлекеттiк багдарлама негiзiнде мектептерде мYмкiндiгi шектеyлi балалар Yшiн кeтергiш жабдыктар, пандустар, санитарлык белмелерде арнайы к¥ралдар орнатылган, туткалармен, арнайы парталармен, Yстелдермен жене баска да арнайы компенсаторлык к¥ралдармен жабдыктау аркылы «кедергiсiз аймактар» курылган. Мектепте мYмкiндiгi шектеyлi балаларды окытуга жене тэрбиелеуге тец кол жетюзу Yшiн жагдайлар жасалу мшдет (бiлiм мекемелерiнде арнайы педагогтардыц, балаларды психологиялык-педагогикалык CYЙемелдеyдiц, арнайы жеке техникалык жене компенсаторлык к¥ралдардыц болуы) алга койылган. Осылайша мемлекетiмiз мYмкiндiгi шектеyлi жандарды элеyметтiк коргау, олардыц когамга етене араласуына, оларды оцалту, жумыска орналастыру жэне жаца жумыс орындарын к¥ру, бiлiм алу, окыту, кайта мамандандыруда колдан келгенше жагдай жасап жатыр.
^аз1рп жас урпак бiздiц болашагымыз. Бул жас урпактыц iшiнде карапайым балалар да, даму мYмкiндiгi шектеyлi балалар да бар. Ендеше бул балаларды белмей, бэрiне бiр кезкараспен карап, олардыц болашагына жол ашуга кемектесешк. Эрине муны жецiл деп айта алаймыз. Бiр сэт даму мYмкiндiгi шектеyлi балалардыц орнында болып кeрейiкшi, бiзге кандай ауыр болса, оларга бiзден де ауыр. Даму мYмкiндiгi шектеyлi балалардыц толык келемде eмiр CYPyi Yшiн когам кезкарасы eзгерyi керек, балалармен жумыс жасаудагы eзектi мэселе -инклюзивтi бшм беру. Инклюзивт бiлiм мYгедектiгi бар балага eзiнiц кукыктарын iске асыруга ыцгай бередi. Инклюзивтi бiлiм беру системасыныц eзi инклюзивтi когамныц дамуыныц тиiмдi механизмi болып табылады.
Инклюзивт бiлiм беру системасын дамыта отырып, бiз инклюзивтi когам, ягни эрбiр адам Yшiн когамды дамытуга жол ашамыз. Инклюзивтi бiлiм мYмкiндiгi шектеyлi балаларга балабакша, мектеп, колледж, институт, мектепке дешнп жене мектеп eмiрiне толык келемде катысуына мYмкiндiк беред^ жэне балаларды тецдiкке, тец кукылыкка ынталандыру корына ие. МYмкiндiгi шектеyлi балаларды окытуды уйымдастыру максатында баланыц
психофизиологиялык жэне танымдык мYмкiндiктерiнiц децгейiн ескеретш, окытудыц нускауларын карастыратын бiлiм берудщ арнайы типтiк оку багдарламалары курастырылып, бекiтiлген. Сонымен катар мYмкiндiгi шектеулi балаларды кiрiктiре (инклюзива) окытуды уйымдастыру бойынша усыныстар мен нускаулар дайындалды.
Жалпы бiлiм беру мектептiц окыту YДерiсiнде ерекше бiлiм берудi кажет ететш бiлiм алушыларды колдау бойынша эдютемелш усынымдар 2019 жылы жарыкка шьщты. ^уралда ерекше бiлiм берудi кажет ететш бшм алушыларды жалпы бшм беру мектептерiнде психологиялык-педагогикалык колдау кызмет бойынша педагогтар мен мамандарга арналган эдiстемелiк усыныстар берiлген. Ата-аналар мен eзара iс-эрекет, сондай-ак бiлiм беру уйымдарына ерекше бiлiм берудi кажет ететш бшм алушыларды кабылдау мен колдаудыц кадамдык жоспары бойынша усыныстар енпзшген. Эдiстемелiк усыныстар жалпы бшм беретш мектеп басшыларына, педагогтарга, эдюкерлерге, бiлiм баскармалары мен бeлiмдерiнiц мамандарына арналган. Жалпы бiлiм беру мекемелершде мYмкiндiгi шектеулi балаларды окыту мен тэрбиелеудi табысты уйымдастырудыц жагдайы ретшде баланы бiлiм беру мекемелерiне толыкканды кiрiкriрудi камтамасыз ететiн бейiмделу ортасын куру «инклюзивт бiлiм беру» болып табылады. Осыдан жYЗ жылдан астам уакыт бурын Л.С. Выготский ерекше бшм берудi кажет ететш баланыц калыпты дамыган балалар когамынан шеттетшмейтшдей окыту жYЙесiн куру кажеrтiгiн ^рсе^ен. Ол бiздiц арнайы мектептiц, барлык кундылыктарын ескере келе, ец басты кемшiлiк - eз тэрбиеленушiсiн - сокыр, сацырау, акыл-есi кем баланы мектеп ужымыныц тар шецберiне шогырлауымен, баланыц киындыктарына бейiмделген туйык элемдi куруымен, балага кемшiлiктерiн баса ^рсетш, шын eмiрге дайындамайтындыгымен ерекшеленетiнiн айткан. Осылайша, Л.С.Выготский ец алгашкылардыц бiрi болып интеграциялык бiлiм беру идеясын негiздедi. Нэтижесiнде оныц идеясы Батыс Еуропа ж^не А^Ш мектептерiнiц тэжiрибесiнде iске асты жэне соцгы жылдары гана елiмiзде белсендi iске асырылуда.
Бiлiм берудi дамытудагы заманауи тенденциялар талдаулары кeрсеткендей оныц ец непзгшершш ерекше бiлiм берудi кажет ететш балаларды жалпы бшм беру уйымдарына косумен байланысты. Осыган байланысты оларды окыту процесiнде психологиялык-педагогикалык колдау кажетттшп жeнiнде мэселе шешудi кажет етедь
«^олдау» сeзiнiц астарында бшм беру процесшш барлык катысушыларыныц (эюмшшк, педагогтар, мамандар, ата-аналар жэне бшм алушылар) eзара бiрлесiп жэне сабактастыкта жумыс iстеуiн тYсiнемiз. Баланы колдау оныц кандай да бiр бшм беру уйымына келуiнен жэне оку б^кенге дейiнгi аралыкты, кей жагдайларда одан да узак уакытта камтиды.
^азiргi тацда кeптеген авторлар инклюзивт бiлiм беру багдарламасы шецберiндегi психологиялык-педагогикалык колдауды баланыц тулга ретiнде eзгеруiне байланысты козгалыс, оцтайлы дамудыц мYмкiн болар жолдарын уакытылы нускау, сэтсiздiктердi бейтараптандыруга багытталу, кажет кезiнде ^мек кeрсетiп, колдау бiлдiру, балада позитивтшктш дамуы ж^не оныц жалпы педагогикалык процесте дамуы деп карастырады. Барлык балалардыц eзгешелiктерi кундылыгы жэне олардыц бiлiм алуга кабiлетi мойындалады. Ол балага ец оцтайлы амалдар аркылы юке асырылады. Бул икемдi жYЙе тек дамуында проблемалары бар балалардыц гана емес, сонымен катар эртYрлi этностык топтарга, жыныска, жаска, кандай да бiр элеумеrтiк ортага катыстылыгына карай барлык балалардыц кажеrтiлiктерiн ескередь Бала окыту жYЙесiне емес, керiсiнше, окыту жYЙесi балага карай икемделедь ^андай да бiр ерекше топтар гана емес, барлык балалар басымдыктарга ие болады. Окытуда жаца амалдар колданылады, ерекше балалар сабакка катыса алады, мундайда оларга колдау кeрсетiледi ж^не жеке оку жоспары курылады.
Инклюзивтi бiлiм беру шартгарындагы психологиялык-педагогикалык колдаудыц непзп субъектiлерi: ерекше бшм берудi кажет ететiн балалар, сыныптагы eзге балалар, олардыц ата- аналары жэне eзге балалардыц ата-аналары, педагогтар жэне eзге де мамандар. Сэйкесшше осы субъекriлердiц эркайсысы кандай да бiр децгейде немесе кeлемде психологиялык-педагогикалык колдауды кажет етедь Инклюзивтi бшм беру шарттарындагы
педагогикалык процесс субъектшерш психологиялык-педагогикалык колдаудыц непзп багыттарыныц iшiнде диагностикалык- коррекциялык, дамытушы жэне психо-профилактикалык жумыстарды, сонымен катар коргауды камтамасыз ету максатындагы психологиялык агарту мен кецес беруд^ бiлiм беру уйымындагы рухани ахуалдыц жаксаруын, эр сyбъектiге жэне тутастай бiлiм беру уйымына катысты бшм беру процесiнiц тиiмдiлiгiн жогарылатуды айшыктауга болады.
Эдебиеттер талдауы керсеткендей, психологиялык-педагогикалык колдауды бiрнеше аспектiде:
- балага жеке бiлiм беруде кемек керсетш, колдауга кабiлеттi педагогтыц кэсiби кызмет ретiнде;
- баланыц бiлiм беру мшдеттерш шешуде жеке адамгершiлiк тацдау жасауына мYмкiндiк беретiн максатты багытталган кезектi педагогикалык эрекеттер кешенiнен туратын процесс ретiнде;
- колдау кeрсетyшi жэне колдау кeрсетiлетiн арасындагы езара эрекеттеспк ретiнде;
- бiлiм алушылардыц оку жетiстiктерiне жетyiн камтамасыз ету бойынша педагог, психолог жэне т.б. мамандар кызметшщ бiрiздi кезецдерi катарынан туратын технология ретiнде;
- максатты, мазмунды, процессуалды жэне нэтижелi элементтердш езара байланысы мен езара шарттылыгын сипаттайтын жYЙе ретiнде карастыруга болады. Осылайша, психологиялык-педагогикалык колдау екi келiсiлген процестi камтамасыздандыруга багытталган:
- баланыц дамуын колдау жэне оны окыту, тэрбиелеу, бар ауыткуларын тYзетy (оныц iшiнде бар ауыткуларын тYзетyге немесе бэсецдетуге багытталган коррекциялык жумыстардан) жэне баланыц элеуетп мYмкiндiктерiн ашуга, дамудыц оцтайлы децгейiне кол жеткiзyге багытталган жумыстардан турады;
- кешендi технология, баланы колдаудыц ерекше жолы, балага даму, оку, тэрбиелеу, элеyметтендiрy мшдеттерш шешуде кемек керсету.
Жалпы бшм беретш мекемелерде окитын, ерекше бшм берyдi кажет ететiн баланы психологиялык-педагогикалык колдаудыц максаты баланыц оцтайлы дамуын, социумга сэттi кiрiгyiн камтамасыз ету. ^олдау кызметi -колдау керсету процесш iске асыратын эртYрлi саладагы мамандар бiрлестiгi. Команда мектеп экiмшiлiгiнен, ата-аналардан, педагогтардан, логопед, психологтардан, элеyметтiк педагогтардан жэне баска да мамандардан турады.
Топтык командамен педагогтарды жэне ата-аналарды бiрыцFай дамыту багдарламасын iске асыруга тарту, балалардыц одан эрi дамуына катысты болжамдарды зерттеу жэне отбасы iшiлiк тулга аралык карым-катынастарды YЙлестiрy максатында езара жумыс уйымдастырылады.
Бiлiм беру процесшде бiлiм алушылардыц психикалык денсаулыгы, бiлiм беру маршруттарын дараландыру, психологиялык каушаз жене ыцгайлы бiлiм беру ортасын куру мацызды орынга ие. Сонымен катар бшм алушылардыц, ата-аналардыц, педагогтардыц психологиялык-педагогикалык кузыреттiлiгiн (психологиялык мэдениетш) дамыту, бiлiм алушыларда кажеттi элеуметпк дагдылардыц калыптасуын психологиялык колдауда сабактастыкты камтамасыз ету мацызды.
Мемлекетпк жалпыга мiндеттi бiлiм беру стандарттарында бiлiм беру уйымдарында ерекше бшм берyдi кажет ететiн балалар Yшiн окытудыц эртYрлi нускалары: арнайы, жалпы бшм беретш немесе жеке оку багдарламалары карастырылган. ^азiрri уакытта елiмiзде инклюзивтi бiлiм беру практикасы каркынды дамуда. Нэтижелi жумыс Yшiн ерекше бшм берyдi кажет ететiн бшм алушыларды колдауды максималды дараландырудыц командалык тэсiлi мен технологияларын игеру кажет. Окытуда жеке тэсiлдi камтамасыз ету, накты баланыц ерекшелiктерiн есепке алу, жт eткiзiлген багалау негiзiнде оку багдарламасын жэне жоспарды жасактау - мектеп педагогтары мен мамандарыныц тыгыз езара карым-катынасын, командалык тэсiлдi, бшмдер мен тэжiрибелердi талап етедi.
«Табигаттыц мYмкiндiгi шектеyлi деп есептемейiк! Адамныц eнерi аркылы бул
мYмкiндiктiц шектеуаз сипатка ие болуы да ыктимал», Ж. Ламетри айткандай, казiргi тацда барлык элемде жеке кажеттiлiктi тYзетy, педагогикалык колдау мен бейiмдеy баланы емес, балалардыц бiлiмдiк сураныстары мен жеке ерекшелштерше ортаныц, отбасыныц белсендi катысуымен бiлiм беру YPдiсiне толык косуды карастыратын барлыгы Yшiн бiр мектеп немесе инклюзивтi бiлiм беру туралы айтуда.
Дорыта айтканда жас нэрестенщ денi сау болса, отбасына зор куаныш пен бакыт экеледь Елiмiзде eркениеттi когам куру Yшiн тэрбиелi, денi сау азаматтарды кеп болып тэрбиелеyiмiз керек.
1. Токаев ^.К. Сындарлы когамдык диалог - ^азакстанныц турактылыгы мен eркендеyiнiц негiзi. // ^азакстан халкына Жолдауы. 2 кыр^йек 2019 ж.
2. Ерекше бшм беруге кажеттiлiгi бар балалар жэне YЙде окытылатын балалардыц оку жетпспктерш багалау бойынша эдiстемелiк усынымдар. Эдютемелш курал. -Астана: Ы. Алтынсарин атындагы ¥БА, 2017. - 88 б.
3. Выготский Л.С. Основы дефектологии /Л.С.Выготский - СПб.: Лань, 2003. - 654 с.
4. Жалпы бшм беру мектептщ окыту Yдерiсiнде ерекше бшм бершуше кажеттiлiгi бар бшм алушыларды колдау бойынша эдютемелш усынымдар эзiрлеy. Эдiстемелiк усынымдар. - НурСултан: Ы.Алтынсарин атындагы ¥БА, 2019. -258 б.
5. ^азакстан Республикасындагы бiлiм берyдi дамытудыц 2011-2020жылдарга арналган Мемлекеттiк багдарламасы. -Астана, 2010 ж.
6. Психолого-педагогические основы инклюзивного образования: коллективная монография / Отв. ред. С. В. Алехина. М.: МГППУ, ООО «Буки Веди», 2013. - 334с.
ПАИДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
