ИНКИШОФИ ФАЪОЛИЯТИ МАЪРИФАТИИ ДОНИШҷӯЁН ДАР ҳАЛЛИ МАСЪАЛАҳОИ ИқТИСОДМАЗМУН ТАВАССУТИ МУҳИТИ MS EXCEL Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

УДК 371.01 ББК 74.262

ИНКИШОФИ ФАЪОЛИЯТИ МАЪРИФАТИИ ДОНИШЦУЁН ДАР ХАЛЛИ МАСЪАЛАХОИ ЩТИСОДМАЗМУН ТАВАССУТИ МУХИТИ MS Excel

РАЗВИТИЕ ПОЗНАВАТЕЛЬНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ СТУДЕНТОВ ПРИ РЕШЕНИИ ЗАДА Ч ЭКОНОМИЧЕСКОГО СОДЕРЖАНИЯ ПОСРЕДСТВОМ СРЕДЫ MS Excel

DEVELOPMENT OF COGNITIVE ACTIVITY OF STUDENTS WHEN SOL VING THE TASKS OF ECONOMIC CONTENT B Y DINT OF MS EXCEL ENVIRONMENT

Абдуллоев Fафурцон, н.и.п., дотсенти кафедраи математикаи оли ва технологиями шноватсиоМ; Назаров Пайравцон Абдусамиевич, ассистенти кафедраи математикаи оли ва технологиями инноватсионии Донишкадаи ицтисод ва савдои Донишкадаи тицорати Тоцикистон дар ш.Хуцанд (Тоцикистон,Хуцанд )

Абдуллоев Гафурджон, к.п.н., доцент кафедры высшей математики и инновационных технологий; Назаров Пайравджон Абдусамиевич, ассистент кафедры высшей математики и инновационных технологий Института экономики и торговли Таджикского государственного университета коммерции (Таджикистан, Худжанд)

Abdulloev Ghafurjon, candidate of pedagogical sciences, Associate Professor of the department of higher mathematics and innovative technologies attached;(Tajikistan Khujand)Nazarov Payravjon Abdusamyevich, assistant of the department of higher mathematics and innovative technologies attached to the Institute of Economics and Trade under the Tajik State University of Commerce (Tajikistan Khujand), E-mail:[email protected]

Вожахои калиди: фаъолияти маърифати, алоцаи таълимии тарафайн, услуби тавсиявии татбици MS Excel, нацшаи афзалиятнок, хароцоти минимали, функсияи мацсад, нобаробарщои ифодакунандаи маудудиятуо, тамсилаи ицтисоди, тамсилаи математики, цадвали маълумот

Дар мацола ба масъалаи татбици мууити MS Excel дар тавсеаи фаъолияти маърифатии донишцуён эътибори хос дода шудааст. Мацому мароми цабуаи эцодкоронаи фаъолияти маърифатии донишцу тавассути тамсилабандии ицтисодиву математикии масъалауои ицтисодмазмун, ки натицаи озмоишоти тауцицотист, бо татбици тавсиявии мууити MS Excel нишон дода шудааст. Усулуои ташкили фаъолияти эцоди-маърифатии донишцу бо фарогирии уолатуои проблемави, нишондод, тавсияуои роуи бартарафкунии ин мушкилот ва майл ба татбици мууити MS Excel оварда шудааст, ки он уини уалли маъалауои ицтисодию молияви ба донишцуён имкон медщад, ки малакауои амалияи истифодаи усулуои меделсозии ицтисодиву математикиро уангоми уалли масъалауои мушаххаси ицтисодиву молияви бо истифодаи технологияи компютери инкишоф диуад. Барцароркунии вобастагии маводи таълим тарици воридкуни ва корбари ба мууити MS Excel уамчун мацрои фаъолияти эцоди ба зиммаи худи донишцу гузошта шудааст.

Ключевые слова: познавательная деятельность, коммуникативная учебная связь, методика применения среды MS Excel, оптимальный план, минимальная издержка, целевая функция, неравенства, выражание ограничения, экономическая модель, математическая модель, таблица сведений

В статье особое внимание уделено развитию творческой познавательной деятельности студентов посредством применения среды MS Excel при решении задач экономического содержания.В частности, по результатам экспериментальных исследований освещены роль и место творческого аспекта познавательной деятельности студентов посредством экономико-математического моделирования задач экономического содержания и поиска их решения путём применения среды MS ЕхсеЮтмечается, что методика организации творческой познавательной деятельности студентов оснащена проблемными ситуациями, указаниями к разрешению этих ситуаций, рекомендациями для преодоления трудностей при решении этих ситуаций с применением среды MS Excel, это позволяет использовать методы экономико-математического моделиования при решении конкретных экономических и финансовых задач посредством компьютерных технологий для развития у студентов практических навыков. Подчеркивается,

что установление зависимости учебного материала посредством среды MS Excel как процесс творческой деятельности возложено на самого студента.

Key words: cognitive activity, communicative educational connection, methods of using MS Excel environment, optimal plan, minimum cost, objective function, inequalities of expressing limitation, table of data

Particular attention is paid to the development of creative educational activities of students by means of the usage of the MS Excel environment aimed at a solution of the problems beset with the economic content. Adducing the results of experimental studies the authors highlight the role and place of the creative aspect targeted at studentsл cognitive activity by dint of both economico-mathematical modeling of economic content problems and search for their solution by virtue of resorting to MS Excel, in particular.The method of organizing the creative cognitive activity of students is equipped with problem situations, instructions for resolving these situations, recommendations for overcoming difficulties in solving these situations using the MS Excel environment, that allows students to develop practical skills in applying the methods of economic and mathematical assignments in solving specific economic and financial problems with using computer technology.

Establishing a dependence of educational material through MS Excel as a process of creative activity is entrusted to the student ^s disposal.

Инкишофи фаъолияти маърифатии донишчу яке аз масъалахои мухими таълим буда, афзунгардонии савияи ин фаъолият вазифаи пурмасъули хар як муассисаи таълимй ба хисоб меравад (8,20) .

Воридшавии технологияи иттилоотиву комуникатсионй раванди ин мачроро сермахсул ва ривочфизо гардонида истодааст.

Дар замони муосир, алалхусус, таълими босалохият моро водор месозад, ки робитаи мута;обилаи мачрои таълимро бо воситаи технологияи иттилоотиву коммуникатсионй бар;арор ва устувор гардонем(7, 45).

Самти дуюми натичавии раванди таълим тахти хамовозии робитаи зикргашта омодасозии мутахассисони болаё;ат буда, омузонидани ;оида (тактика)-и тарафайни истифодаи васоити технологияи коммуникатсиониро хам аз чониби омузгор ва хам аз чониби донишчу бо хдмовозии омузгор васоити иттиоллотию коммуникатсонй донишчу ва баръакс, та;озо менамояд.Дар ма;олаи мазкур услуби таълимро оид ба ;оидаи истифодаи мухити MS Excel дар мачрои тавсеи фаъолияти маърифатии донишчуён хангоми халли масъалахои и;тисодмазмун пешниход менамоем. Яке аз намудхои чунин масъала масъалаи ташкили таъминоти афзалиятнок ном дорад(1,64).

Масъала. Се хочагии масъулияташон махдуди парвариши гови душоии К1,К2,К3 панч ну;таи ширфурушии М1, М2, М3, М4, М5 -ро мутоби;ан бо 30, 30, ва 25 сентнер шир таъмин намуда метавонад. Нархи дастраскунии як сентнер шир ва талаботи ну;тахои ширфурушй дар чадвали 1 оварда шудааст.

Цадвали №1.Арзиши дастрасгардонии як сентнер шир ба нуцта^ои ширфурушй ва талабот

нисбат ба шир

Мутоби;и хочагихо Харочоти кашонидани як сентнер шир ба ну;тахои ширфурушй Захираи шир бо сентнер

Мл М7 Мч М4

2 4 9 5 10 30

к, 4 3 7 4 5 30

К. 3 5 6 9 6 25

Талабот ба шир 9 12 22 18 21

На;шаи афзалиятноки ба хар як ну;таи фуруш дастраскунии ширро, ки имкони чамъулчамъи харочоти камтаринро таъмин менамояд, муайян карда шавад. Супоришхои воридотии инкишофи фаъолияти маърифатиро хангоми озмоишхои тах;и;отй пешниход менамоем.

1.Намуди функсияи ма;сад ва нобаробарихои ифодакунандаи махдудиятхо чй гуна аст?

2.Оё ин масъаларо хамчун масъалаи барномасозии хаттй хал кардан мумкин аст?

З.Оё ин масъаларо хамчун масъалаи кушоди наклиёт дида баромадан мумкин аст?

Фар;и мачрои халли масъалаи кушоди наклиёт аз масъалаи пушидаи на;лиёт дар чист?

Хдр як супориш хамчун як лахзаи проблемавй пешбинй гардидааст, ки ин самаранокии фаъолияти маърифати донишчуро чун мачрои эчодй тачассум менамояд.

Сипас, фаъолияти маърифатии донишчуёнро барои тахияи амсилаи щтисодии масъала равона менамоем. Бо ин ма^сад супоришоти зайлро пешниход месозем:

1.Бузургихои матлуби масъаларо ошкор намоед.

2.Нишонаи хосе, ки махаки афзалиятноки халли масъаларо тасвир мекунад, муайян намоед.

3.Бо мак;сади бадастории натичаи афзалиятнок самти тагйирёбии хадди ак;ал ё хадди аксари ин нишнаи хосро муайян намоед.

4.Шартхои нисбати бузургихои матлуб ва манбаъхои шарти масъала ичрошавандаро муйян кунед.

Нишондод. Донишчуён бояд эчодкорона сарфахм раванд, ки ин шартхо муносибати байнихамдигарии нишонаи хоси масъаларо муайян менамояд.

Сипас, баъди ичрои ин супоришхо донишцуён бояд ба тахияи тамсилаи математикй шуруъ намоянд.Тарзи бедоркунии ангезаи маърифати донишцуён барои тахдяи ин тамсила бояд чунин сурат гирад:

1. Тагйирёбандахои дастрасшавии мивдори шири аз чониби хочагии i -ум ба нукгахои ширфурушии j -ум ифодакунандаро дохил кунед. Дар ин маврид мивдори хочагй 3 ва мивдори ну^таи ширфурушй 5-то буданашро ба эътибор гиред: (i = 1,3; j = 15)

2. Ба талаби масъала, ки ма^сади ичрошаванда аст, эътибор дода функсияи ма^садро айён кунед.

Функсияи ма^сад - чамъулчамъи харочоти навдиёти ба савияи минималй оянда.

а)Лахзаи проблемавй: хосили чамъи мутобщи тагйирёбандахо бо хосили зарби коэффитсиентхои тибвд хочагихо ва ну^тахои ширфурушй, ки аз маълумотхои чадвал гирифта шудаанд, тахия карда шавад.

2хц + 4х12 + 9х13 + 5х14 + 10х15 + 4х21 + Зх22 + 7х23 + +4х24 + 5х25 + Зх31 + 5х32 + 6х33 + 9х34 + 6х35

б)Лахзаи проблемавй: оё ин масъаларо хамчун функсияи мак;сад фахмидан мумкин аст?

Х11 + х12 + х13 + х14 + х15 + Х21 + х22 + х23 +

+х24 + х25 + Х31 + х32 + х33 + х34 + х35 ТПШ

3. Ба сатри мутоби^и хочагихои чадвали №1 нигаред.

Лахзаи проблемавй: Оё тавассути хосили чамъи тагйирёбандахои мутобщи хочагихо, ки бе коэффитсиент гирифта шудаанд, махдудияти мураттаби функсионалии таъминкунандаро тахия намудан мумкин аст?

!х11 + х12 + х13 + х14 + х15 — 30

Х21 + х22 + х23 + х24 + х25 25 Х31 + х32 + х33 + х34 + х35 — 25

4. Ба сутунхои мутобщи истеъмолкунандагон эътибор дихед.

Лахзаи проблемавй: Оё тавассути хосили чамъи тагйирёбандахои мутобщи истеъмолкунанда, ки бе коэффитсиент гирифта шудаанд, махдудияти мураттаби функсионалии истеъмолкунандагонро тахия намудан мумкин аст.

f Х11 + Х21 + Х31 = 9 х12 + х22 + х32 = 12

1 х13 + х23 + х33 = 22 Х^4 ~Ь Х24 ~Ь Х34 — 18 {х15 + х25 + х35 = 21

5. Махдудиятхои муставдмро нишон дихед:

xtj > 0

Сипас, дар мухити "MS Excel" ба тахияи ин маълумот шуруъ менамоем. Супоришхои зайлро ба таваччухи донишчуён равона менамоем.

1.Сурогаи ячейкахоро, ки дар онхо натичахои хал чойгир мешавад, нишон дихед. Ячейкахои тагйирёбанда -"B11:F13". ^иматхои афзалиятноки х;у, ки натичаи халланд, дар ин ячейкахо чойгир мешаванд.

2. Маълумоти додашудаи чадвалро дохил кунед.

3. Вобастагии махдудиятхоро ворид созед: а) воридкунии шарти амалигардии щтидорхои таъминкунандагон

п

а ( ^ х (у

7=1

ки дар ин чо а¿-и;тидори таъминкунандаи £ ;

х¿у -хачми тахвили бор аз таъминкунандаи £ ба истеъмолкунандаи у; п -микдори истеъмолкунандагон.

-пайкон (курсор)-ро дар ячейкаи '^11" чойгир кунед.

-функсияи "СУММ"-ро интихоб кунед.

-барои чамънамой ячейкахои "B11:F11"-ро интихоб намоед.

-барои тасди;и воридкунии формулахои чамъкунй тугмаи "Ю^-ро пахш кунед.

Супориш: Чунин амалиётро бо ячейкахои "G12:G13" ичро кунед.

Шартхои ;онеъгардонии дархости истеъмолгпронро ворид намоед ( 3 , 8 8).

Ьу = 1 Х(у,ки дар ин чо £у-ик;тидори истеъмолгари у ; т - микдори таъминкунандагон.

-пайкон (курсор)-ро ба ячейкаи "В14" чойгир кунед.

-функсияи "СУММ"-ро интихоб кунед

-ячейкахои "В11:В13" -ро барои чамъбандй (суммирование) чудо кунед. -барои тасди;и воридкунии формулаи чамъбандй тугмаи "Ок"-ро пахш кунед. Супориш: Чунин амалиётро бо ячейкахои "С14^14" ичро кунед.

4. Вобастагиро барои функсияи ма;сад ворид кунед. Барои хисобкунии ;имати функсияи ма;сади ба чамъулчамъи харочоти хадди а;алли дастраскунии бор мувофи; ячейкаро нигох доред ва формулахои хисобкунии онро дохил кунед.

п т у=1(=1

ки дар ин чо -нархи дастраскунии як сентнер шир аз таъминкунандаи ба истеъмолкунандаи .

-пайконро ба ячейкаи G14 чойгир кунед. -мастер функсияи (аломати )-ро ба кор андозед. -дар равзанаи "Категория" "Математические"-ро интихоб кунед. -дар равзанаи "Функсия" "СУММПРОИЗВ" -ро интихоб кунед.

- тугмаи "Ок"-ро пахш кунед.

-дар равзанаи "СУММПРОИЗВ" сурогахои массивхоеро, ки элементхояшон тавассути ин функсия коркард карда мешавад, нишон дихед.

Нишондод. Функсияи ма;сад ин хосили зарби харочоти дастраскунии шир (ячейкахои "B3:F5") ва хочагихои таъминот барои хар як истеъмолкунанда (маводи ячейкахои "B11:F13") аст.

-дар мавзеи "Массив 1" сурогахои "B3:F5"-ро нишон дихед. -дар мавзеи "Массив 2" сурогахои "В11^13"-ро нишон дихед.

- тугмаи "Ок"-ро пахш кунед.

Дар мавзеи ячейкаи "^14" ;имати ададии ба хосили зарби ширсупорй ба коэффитсиентхои харочоти дастраскунй борхо (барои масъалаи мо адади сифр) пайдо мешавад.

5. Фармони "Поиск решений" -ро ба кор дароред.

6. Пешниходкунии ячейка барои функсияи ма;сад.

-пайконро дар равзанаи "Оптизировать целевую функцию" чой дихед. -сурогаи ячейкаи "$G$14" -ро ворид кунед.

-хели функсияи ма;садро дохил кунед, яъне минимумро ;айд намоед.

7. Махдудиятхоро ворид кунед.

-нишондихандаи мушакро дар тугмаи "Добавить" чой дихед. Равзвнаи муколамавии "Добавление ограничения" пайдо мешавад.

Сабти аввал, дар мавзеи "В соответствии с ограничениями" махдудиятхоро тиб;и талабот ва сабти дуюм махдудиятхоро тиб;и захирахо (манбаъхо) ифода намояд. -баъди воридкунихои хамаи махдудиятхо тугмаи "Ok"-ро пахш кунед.

8.Нишонахои хоси халли масъалахои барномасозии хаттиро ворид кунед. -байра;чаи "Сделать переменные без ограничений неотрицательные" -ро гузоред.

-дар равзанаи "Выберите метод решения" "Поиск решения линейных задач симплекс -методом"-ро ;айд намоед.

-тугмаи "Найти решение"-ро пахш кунед. ба равзанаи муколамавии пайдошудаи "Результаты поиска решения" этибор дихед.

№3(64) 2020 ' НОМАИ ДОНПППОХ « УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ » SCIENTIFIC NOTES

Супориш.Сатрхои барои чавобхои хосилшуда мувофикро пурра намоед.

Чдвоб.Харточоти умумии дастраскунй - вохиди пулй Талаботи нуктахои фуруши сентнер шир конеъ шуда,сентнер шири хочагии якум ба фуруш нарафтааст.

Инкишофи фаъолияти корбарии донишчуён тавассути фановарихои компютерй яке аз вазифаи масъули омузгор ба шумор меравад. Бар замми ин, мусаллахгардонии донишчуён бо донишхи назариявии риёзй ва татбики онхо тавассути фановарихои компютерй алалхусус, хангоми халли масъалахои иктисодй макоми махсусро ишгол менамоядДадафи асосии маколаи мазкур таъмини масири тадрису таълимии масъалахои иктисодй бо донишхои назариявии риёзй тавассути барномаи офисии "MS Excel" мебошад,ки ин яке аз талаботхои замони муосирро бояд конеъ гардонад.Ч,абхаи дуюми талаботи номбурда барохгузориву пешбарии усулу тарзхои инкишофи фаъолияти эчодию маърифатии донишчуёнро дарбар мегирад.

Маколаи мазкур ба инкишофи чабхаи эчодкоронаи фаъолияти маърифати донишчу тибки тамсилабандии иктисодиву математикии масъалахои иктисодмазмун, ки тачассути натичаи озмоишоти тахкикотист, тавассути татбики тавсиявии мухити MS Excel бахшида шудааст.

ПАЙНАВИШТ:

1. Абрютина, М.С. Тахлили иктисодии бозори мол ва фаъолияти тичорати: Васоити таълим / М.С.Абрютина. - М.: Дело и Сервис, 2010. - 464с.

2. Гмурман, В.Е. Услуби халли масъалахо аз назарияи эхтимолият ва омори математикй: Васоити таълим барои донишчуён муассисахои олии техникй.-нашри 3. /В.Е.Гмурган.-М.:Высшая школа", 1979. - 400с.

3. Губин, В.Е.Тахлили фаъолияти молиявию хочагй: Китоби дарсй / В.Е.Губин, О.В.Губина. -М.: ФОРУМ- -ИНФРА-М., 2011. - 336с.

4. Палий, И.А. Омори татбикй: Васоити таълим /И.А.Палий. -М.: тичоратии "Дашков и К0", 2008. - 224с.

5. Омор: Китоби дарси барои муассисахои олии техникй (+СД) / тахти тахрири. И.И.Елисеев. -СПб.: Питер, 2002. - 368с.

6. Чалдаева, Л.А.Иктисодиёти корхона. Монография/Л. А.Чалдева,А.П. Акилов.-М.: нашриёти "Юрайт", 2011. - 290с .

7. Лиситса, М.И. Амсила ва алгоритмхои сармоягузории молиявй: Васоити таълим/М.И.Лиситса.-М.:Китоби дарсй барои мактаби олй: нашриёти "ИНФРА-М", 2014. -192 с.

8. Тарануха, Ю.В. Микроэкономика: Васоити таълимй-методй. нашри -2/Ю.В.Трахунова.-М.: Нашриёти Дело и сервис, 2009. - 320с.

REFERENCES:

1. Abryutina, M.S. Economic Analysis Beset with Commodity Market and Trading Activity: manual / M.S. Abryutina. - M.: Publishing-house of "Business and Service", 2010. - 464 p.

2. Gmurman, V.Ye.A Reference to Solution of Faced Problems in Probability Theory and Mathematical Statistics: manual. The third edition/V.Ye.Gmurman.-M.: Higher School, 1979. - 400 p.

3. Gubin V.Ye.Analysis in Regard to Financial and Economic Activities: manual / V.Ye. Gubin, O. V. Gubina. - M.: Publishing-house of FORUM: INFRA-M., 2011. - 336 p.

4. Paliy, I.A. Applied Statistics: manual/I.A.Paliy.-M.: Publishing-house of Trading Union "Dashkov and C", 2008. - 224 p.

5. Statistics: manual for higher establishments (+ CD) / Under the editorship of I.I. Yeliseeva. - SPb.: Peter, 2002. - 368 p.

6. Chaldaeva, L.A. Enterprise Economy. Monograph/L.A.Chaldaeva, A.P. Akilov. -M.: Yurayt, 2011. - 290 p.

7. Lisitsa,M.I.Financial Investments of Models and Algorithms:manual-M.:INFRA-M,2014-192 p.

8. Taranukha,Y.V.Microeconomics: manual. The second edition/Y.V.Taranukha.-M.: Publishing-house of "Business and Service", 2009. - 320 p.