CC BY
128
УДК 001(09) + 902.7 ББК +63.3 (2т)
ИНЪИКОСИ УНСУРҲОИ ФАРҲАНГИ МОДДИИ ТОҶИКОН ДАР «ЧАҲОР МАҚОЛА» - И НИЗОМИИ АРУЗИИ САМАРКАНДӢ
ОТРАЖЕНИЕ МАТЕРИАЛЬНОЙ КУЛЬТУРЫ ТАДЖИКОВ В «ЧЕТЫРЕХ БЕСЕДАХ» НИЗАМИ АРУЗИ САМАРКАНДИ
REFLECTION OF TAJIKS' MATERIAL CULTURE IN "FOUR DISCOURSES" BY NIZAMI ARUZI
SAMARKANDI
Бурҳонов Саидориф Саидмуҳамадович,
аспиранти кафедраи таърихи Ватани Донишгоҳи давлатии Хуҷанд ба номи акад. Б. Гафуров (Тоҷикистон, Хуҷанд)
Бурханов Саидориф Саидмухамадович,
аспирант кафедры отечественной истории Худжандского государственного университета им. акад. Б.Гафурова (Таджикистан, Худжанд)
Burkhonov Saidorif Saidmukhammadovich,
post graduate of the department of home history under Khujand State University named after academician B. Gafurov (Tajikistan, Khujand)
E-MAIL: burhonovsaidorif@mail. ru
Ключевые слова: «Чахор макола» («Четыре беседы»), Низами Арузи Самарканди, материальная культура, архитектурное искусство, ремесло
В статье на основе анализа некоторых рассказов из трактата Низами Арузи Самарканди «Четыре беседы» выявлены элементы материальной культуры таджиковX-XIII вв. Исходя из их принадлежности и по мере возможности они сгруппированы по следующим отраслям материальной культуры: архитектурные памятники и жилища, одежда, орудия труда, бытовая утварь, вооружение, украшения и т.д. По мнению автора, несмотря на то, что сведения Низами Арузи Самарканди по этому вопросу ничтожно малы и фрагментарны, так как освещение материальной культуры не являлось главной целью его трактата, некоторые его сообщения в этой области уникальны и в других источниках не встречаются. Именно поэтому этот трактат можно считать важным источником для изучения различных сторон материальной культуры таджиков.
Key words: Chakhor Makolas (four discoures); Nizami Aruzi Samarkandi, material culture, architectural art, craftsmanship
Proceeding from the analysis of some short stories from Nizami Aruzi Samarkandi's treatise “Four Discourses ”, the author of the article elicits the elements of Tajiks' material culture of the X-th - the XIII-th centures. They are grouped on the following branches of material culture according to their appurtenance: architectural monuments and dwellings, clothes, labour tools, home utensils, ammunition, jewellery and etc. The author presumes that in spite of Samarkandi's data on the issue in question being quite scanty and fragmental, as elucidation of material culture is no central objective of his treatise, certain information related to this field is unique and doesn't occur in any other originals. Just due to this fact the treatise can be considered as the most important source for studying various aspects of Tajiks' material culture.
28
Burkhonov S. S. Reflection of Tajiks' Material Culture in "Four Discourses” by Nizami Aruzi Samarkand
Фарҳанг ҷузъи ҷудонашавандаи ҳаёти инсонӣ буда, дар ҳар давру замон вобаста ба шароитҳои мавҷуда таназзул ва ё рушду инкишоф меёбад.
Ҷомеаи инсонӣ бе фарҳанг вуҷуд дошта наметавонад ва маҳз фарҳанг барои муаррифии дастовардҳои халқу миллатҳо хизмат мекунад.
Истилоҳи фарҳанг дар фарҳангҳою адабиётҳо ба таври мухталиф маънидод карда мешавад, ки мувофиқи яке аз онҳо фарҳанг маҷмӯи дастовардҳои инсоният дар соҳаи муносибатҳои истеҳсолӣ, ҷамъиятӣ ва ахлоқӣ мебошад [5, с.393].
Халқи тоҷик низ аз зумраи мардуми фарҳангсозу фарҳангдӯст шинохта шудааст. Фарҳанги тоҷикон таърихи чандинҳазорсола дошта, баъзе дастовардҳои фарҳанги моддию маънавии он то имрӯз мавриди истифодаи аҳли башар қарор дорад.
Сарчашмаҳои гуногуни таърихӣ роҷеъ ба фарҳанги моддӣ ахбори нодир доранд. Дар қатори дигар манбаъҳои таърихӣ сарчашмаҳои хаттӣ низ инъикоскунандаи ин масъала шинохта шудаанд.
Шарқшиноси рус С.И. Баевский зарурати ба ҳайси сарчашмаи омӯзиши фарҳан-ги моддии қуруни вусто ҷалб намудани фарҳангҳо сухан ронда қайд мекунад, ки И.П. Петрушевский дар асари бунёдии худ “Зироаткорӣ ва муносибатҳои аграрӣ дар эрони қарнҳои ХШ-XIV» фарҳанги “Меъёри Ҷамолӣ”-и Шамси Фахриро дар тавсифи ки-шоварзию агротехникаи қарнҳои мазкур хеле самарабахш мавриди истифода қарор дода-аст (1, с. 197). Лозим ба таъкид аст, ки дар кулли сарчашмаҳои асримиёнагӣ на танҳо рисолаҳои соф таърихӣ, балки осори адабӣ низ оид ба унсурҳои фарҳанги моддӣ, аз қабили сарулибос, зару зевар, олоти меҳнат ва амсоли инҳо маълумот мавҷуд аст.
«Чаҳор мақола» - и Низомии Арӯзии Самарқандӣ аз ҷумлаи рисолаҳои асримиё-нагии адабию ахлоқӣ мебошад, ки дар баробари маводи хеле пурқимати адабӣ, маълумоти ҷолиби таърихӣ, кишваршиносӣ ва этнографӣ низ дорад. Дар ин китоб маълумоти зиёд ва басо нодир роҷеъ ба шохаҳои фарҳанг гирд омадааст. Дар «Чаҳор мақола» як қатор унсурҳои фарҳанги моддии асримиёнагии тоҷикон инъикос ёфтааст, ки онҳоро шартан ба гурӯҳҳои зерин чудо намудем:
1. Хоҷагидорӣ
2. Манзил, қасрҳо ва ороиши онҳо
3. Сарулибос
4. Олоти меҳнат
5. Ашёи рӯзгор
6. Аслиҳаи ҳарбӣ
Яке аз унсурҳои муҳимтарини фарҳанги моддӣ санъати кишоварзӣ ва богдорию обчакорӣ ба ҳисоб меравад. Ин намуди фаъолияти ачдоди точиконро муаллифони асримиёнагии араб ва точику форс дар осорашон ба хубӣ инъикос кардаанд. Бинобар гуфти эшон, дар Мовароуннаҳру Хуросон чунон ҳосили зиёд ба даст меовардаанд, ки онро мардум на танҳо истеъмол мекардаанду ба кишварҳои ҳамсоя содир мена-мудаанд, балки зиёдиашро ба чаҳорпоён медоданд ва ҳатто қисми ҳосил дар саҳро ва богот боқӣ мемондааст.
Баъзе паҳлӯҳои ин масъала дар рисолаи Низомии Арӯзии Самарқандӣ низ акс ёфтааст. Муаллиф ҳангоми баёни тарзи зиндагии аҳли дарбору ашрофзодагон, базм-ҳои ҳокимон, оростани дастурхон ва анвои хӯрданиҳо сухан меронад, хоҳ нохоҳ асомии мева ва сабзавоти мухталифро ёд мекунад.
Аз навиштаҳои муаллифони қуруни вусто маълум аст, ки ҳокимони давр ҳар фасли солро дар ин ё он минтақаи қаламравашон мегузаронидаанд. Сомониён низ пайрави ин русум будаанд. Намунае аз одати мазкури онҳо дар «Чаҳор мақола» низ зикр гардидааст.
29
Бурҳонов С.С. Инъикоси унсурҳои фарҳанги моддии тоҷикон дар «Чаҳор мақола» - и Низомии Арузии Самарқандӣ
«Наср ибни Аҳмад, - менависад Низомии Арӯзии Самарқандӣ, - фасли зимистон ба дорулмулки Бухоро муқом мекарду тобистон ба Самарқанд рафтӣ ё ба шаҳре аз шаҳрҳои Хуросон. Магар навбати Ҳарӣ буд. Наср ибни Аҳмад рӯй ба Ҳарӣ ниҳод ва ба дари шаҳр, ба Марги Сапед фуруд омаду лашкаргоҳ бизад.
Дар саводи Ҳарӣ саду бист лавн ангур ёфта шавад, ҳар як аз якдигаре латифтару лазизтар ва аз он ду навъ аст, ки дар ҳеҷ ноҳияи рубъи маскун ёфта нашавад: яке парниён ва дувум каланҷарии тунукпӯсти хурдтакси бисёроб, гӯӣ, ки дар ӯ аҷзои арзӣ нест. Аз каланҷарӣ хӯшае панд ман ва ҳар донае панд дирамсанг биёяд, сиёҳ чун қиру ширин чун шакар ва аз вай бисёр битвон хӯрд ба сабаби моъияте, ки дар ӯст. Ва анвоъи меваҳои дигар ҳама хиёр ...
Чун ибни Наср бини Аҳмад меҳргону самароти ӯ бидид, азимаш хуш омад. Наргис расидан гирифт. Кишмиш бияфканданд, дар молину мунаққӣ баргирифтанд ва ованг бибастанд, ва гандинаҳо пур карданд [4, с.50 - 51].
Аз ҳикояи овардашуда хулоса намудан мумкин аст, ки дар Ҳирот беҳтарин навъҳои ангур мавдуд будааст. Амсоли ангури парниёну тунукпӯсти бисёроб, ки диққати ҳар бинандаро ба худ далб менамуд. Чунон ки дар боло қайд кардем, амир ҳар фасли сол дойи иқомату истироҳати худро тагйир медод ва мавзеи беҳтару хубтарро ихтиёр мекард.
«Амир бо он лашкар бад-он ду пора деҳ даромад, - иттилоъ медиҳад Низомии Арӯзии Самарқандӣ, - ки ӯро Ғӯра ва Дарвоза хонанд. Сароҳое диданд ҳар яке чун биҳишти аъло, ва ҳар якеро богею бӯстоне дар пеш бар маҳабби шамол ниҳода. Зимистон он до муқом карданд ва аз дониби Сидистон норанд овардан гирифтанд, ва аз дониби Мозандарон турунд расидан гирифт. Зимистоне гузоштанд дар гояти хушӣ» [4, с.51]. Чунин пиндоштан шояд роид бошад, ки дар богу бӯстон бо меваву гиёҳҳо истироҳат хуш меомадааст ва аз ҳар дониб ба сӯи қароргоҳи амир ҳар гуна анвои мевадот, ҳатто норанд мерасид.
Дигар унсури фарҳанги моддӣ ёдгориҳои меъморӣ ба ҳисоб мераванд. Аглаби муаррихону адибон оид ба бинову иншооти замони пеш ва давраи худ дар асоси сарчашмаҳои мӯътамад маълумот додаанд.
Чунон ки муаррих Абдухолиқ Холиқӣ маълумот медиҳад, асрҳои X - XIII ҳоки-мон барои сохтани бӯстонсарой масоҳати кушоди назди девори шаҳриро интихоб мекарданд. Онҳо бо мақсади бехатарӣ ин ҳудудро бо девори алоҳида иҳота мекар-данд ё ин ки кӯшкҳо сохтори мудофиавии шаҳру деҳаро нигоҳ медоштанд. Ин айём дар бахши маданияти моддӣ тагйирот ба амал омада, инкишофи шаҳрҳо ва рушди иқтисодиёт ба назар мерасад. Дар шаҳрҳои Бухоро, Марв, Ғазна, Ҳирот, Балх ва дигар шаҳрҳо биноҳои боҳашамат пайдо шуданд. Дар ин шаҳрҳо қасрҳои мӯҳташам, масчиду мадрасаҳо, корвонсаройҳо ва дигар иншоотҳо қомат афрохтанд [6, с.27-28].
Бинобар гуфти академик Бободон Ғафуров, дар қарнҳои X - XIII санъати меъморӣ ба дарадаи баланди тараққиёти худ расид. Аз асрҳои XI - XII ва ибтидои асри XIII миқдори зиёди осори меъмории мӯҳташам то замони мо омада расидааст. Дар ин давра сохтмони қасрҳо хеле вусъат ёфт. Қасрҳои ҳокимони Хатлон, Тирмиз ва амирони газнавӣ, ки аз тарафи бостоншиносон дар Ҳулбук (дануби Тодикистон), Тирмиз, ҳаволии Ғазна ва Лашкари Бозор кашф шудаанд, дар ин бора гувоҳӣ медиҳанд [3,с.427 - 428].
Оид ба масъалаи баррасишаванда дар «Чаҳор мақола» - и Низомии Арӯзии Самарқандӣ низ баъзе ахбор дой дорад.
Дар мақолати севуми ҳикояти дувум Низомии Арӯзии Самарқандӣ навиштааст, ки Яминуддавла султон Маҳмуд ибни Носируддин ба шаҳри Ғазнин бар болои кӯшке
30
Burkhonov S. S. Reflection of Tajiks' Material Culture in "Four Discourses” by Nizami Aruzi Samarkand
дар чаҳордарӣ нишаста буд ба боги Ҳазордарахт, рӯй ба Абӯрайҳон карду гуфт: «Ман аз ин чаҳор дар аз кадом дар берун хоҳам рафт? Ҳукм куну ихтиёри он бар порае когаз навис ва дар зери ниҳолии ман неҳ!». Ва ин ҳар чаҳор дар роҳи гузар дошт.
Абӯрайҳон устурлоб хосту иртифоъ бигрифт ва толеъ дуруст карду соате андеша намуд, ва бар порае когаз бинвишт, ва дар зери ниҳолӣ ниҳод.
Маҳмуд гуфт: «Ҳукм кардӣ?» Гуфт: «Кардам.» Маҳмуд бифармуд то канандаю теша ва бел оварданд, бар деворе ки ба ҷониби Машриқ аст, даре панҷумин биканданд ва аз он дар берун рафт.. ..[4, с.93].
Аз ҳикояи мазкур то андозае хулоса кардан мумкин аст, ки кӯшкҳои он давра баъзеашон ҳатто аз чаҳор дар иборат будаанд. Шояд чаҳор дар барои мудофиаи султон хизмат мекард. Аз ин ҳикоят бар меояд, ки дар Ғазнин қалъае будааст ва дар яке аз зиндонҳои он Абӯрайҳонӣ Берунӣ бо сабаби мувофиқ наомадани ҳукмаш бо райъи султон шаш моҳ боздошт шудааст.
Тоҷикон аз давраҳои қадим дорои санъати баланди матоъбофию либосдӯзӣ бу-данд. Дар манбаъҳои асримиёнагӣ аз хусуси матоъҳои мухталиф, тарз, макон ва кор-гоҳҳои истеҳсоли онҳо ахбори арзишманд ҷой доранд. Маълумоти «Чаҳор макола» дар ин ҷода басо муҳиманд. Гарчанде муаллиф махсус ба омӯзиши ин масъала даст назада бошад ҳам, ҳангоми баёни масоили мухталиф ба ин муаммо низ даст задааст.
Аз хусуси лавозимоти ҳаррӯза ва либос дар асар мо бо мафҳумҳои хаймаву гулӯлакамон, ҷомаи сиёҳ, атласи маъданию маликию тамим ва носичу (порчаи абрешими зардӯзишуда) мумаззаҷу (ҷомаи зарбофт) миқрозию (ҷомаи гаронбаҳо) искун (дебои сиёҳ), ҷубба, шалвору мӯза, пойтоба дучор меоем.
Дар мақолати дуюми ҳикояти чаҳорум ишораҳо ба либоси шоир Фаррухӣ вуҷуд дорад. Гарчанде муаллиф дар тасвири сарулибоси шоир маҳдуд шуда бошад, маълумоти ӯ барои пайдо намудани тасаввурот роҷеъ ба сарулибоси рӯзмарраи намояндагони табақаи поёнӣ ва ё миёнаи ҷомеаи он замон кӯмак мерасонад.
«Фаррухӣ ба назди Амиди Асъад, ки кадхудои амири Чагониён буд, рафту қасидае хонд,- навиштааст Низомии Арӯзӣ. - Хоҷа Амиди Асъад марде фозил буду шоирдӯст. Шеъри Фаррухиро шеъре дид тару гуворо, хушу устодона. Фаррухиро сагзие дид беандом, ҷуббае пешу пас чок пӯшида, дасторе бузург сагзивор дар сар ва пою кафш бас нохуш ва шеъре дар осмони ҳафтум [4, с.59].
Дар порчаи баррасигардида бо истилоҳи «сагзивор» дучор меоем. Чӣ хеле, ки маълум аст, дар адабиёти давраи Низомии Арӯзӣ истилоҳи «сагзӣ» нисбати аҳолии вилояти таърихии Сиҷистон (Сиистон, Сакистон-Б.С.) корбаст мегардид ва он ишора мекунад ба авлоди сакоиён будани онҳо. Чунончӣ, дар «Шоҳнома» оварда шудааст, ки душманони Рустам ӯро «сагзӣ» ва ё «сакзӣ» гӯён таҳқир мекарданд.
Либосҳои болоии мардонаи ин давра қабо, ҷубба, дурроъа, тайласон, қамис ва дуваҷ будааст [6, с.91 - 92]. Исботи ин гуфтаҳоро мо аз ҳадяи султон Маҳмуд ибни Носируддин ба Абӯрайҳон Берунӣ мушоҳида карда метавонем: «...Фардо бифармоӣ то ӯро берун оранд ва асбу сохти зард ва ҷуббаи маликӣ ва дастори қасаб диҳанд ва ҳазор динору гуломе ва канизаке» [4, с.94].
Аз даҳони шоир Муиззӣ чунин ҳикоя расидааст, ки Маликшоҳ (1072 - 1092), сеюмин ҳоким аз сулолаи Салҷуқиён, дар гуруби офтоб аз хайма дар даст бо камони гурӯҳе (гулӯлакамон) барои дидани моҳи нав баромадааст. Нафаре, ки аввалин шуда моҳи навро медид, он ба сифати аломати нек хизмат мекард [2, с.36].
Муаллифи «Чаҳор мақола» то андозае роҷеъ ба муносибати хулафои Аббосӣ ва вазирони эронитаборонашон Оли Бармак низ хабар медиҳад, ки онҳоро баёнгари шукӯҳу азамати дарбори халифа, русуми ақди никоҳ, карру фари дарбориён ва
31
Бурҳонов С.С. Инъикоси унсурҳои фарҳанги моддии тоҷикон дар «Чаҳор мақола» - и Низомии Арузии Самарқандӣ
мавқеи Бармакиён дар ҳаёти сиёсии ҳамон даврон маънидод кардан мумкин аст: «...Маъмун духтари Фазлро бихост ва қарор дода буд, ки пас аз як моҳи муқом дар хонаи арӯс ба манзили хеш бозгардад. Он рӯз кӯшиш кард ҷомаи беҳтар пӯшад.
Пас, Маъмун он рӯз ҷомахонаҳо арз кардан хост ва аз он ҳазор қабои атласи маъданию маликию тамим ва носиҷу мумаззаҷу миқрозию иксун ҳеҷ написандид ва ҷомаи сиёҳе дарпӯшиду рӯй ба хонаи арӯс ниҳод [4,с.42].
Қабо аз рӯи нишондоди «Бурҳони қотеъ» либосе дар шакли хилъат будаасту одатан буриши рост ё уреб доштааст ва баъзан аз ҳарду тарафи бурриш тугмаҳо доштааст. Ин либосро қариб ҳамаи намояндагони табақаи ҷомеа ба бар менамуданд. Дар иртибот ба ин қаборо либоси универсалӣ номидан мумкин аст. Қабо аз рӯи ранг ва матоъ гуногун будааст [6,с.92].
Қабои аз абрешими румӣ бештар дар «Таърихи Байҳақӣ» ёд шудааст. Дар Рум (Осиёи Сагир) матоъҳои абрешимии қиматбаҳои гуногунрангу нақшу нигордор бисёр буд. Бинобар иттилоъи Байҳақӣ амири Ғазнавиён Масъуд ба қабоҳои аз абрешими румӣ дӯхта таваҷҷӯҳи бештар доштааст. Ғуломони дарбор низ дар вақти қабули сафирони хилофат қабои абрешимии шуштарӣ мепӯшиданд. Дар бораи абрешими шуштарӣ, ки дар шаҳри Шуштари вилояти Хузистон истеҳсол мешуд ва ранги сурх дошт, Гардезӣ низ ёдовар шудааст [6,с.94].
Дар «Чаҳор мақола» - и Низомии Арӯзии Самарқандӣ оид ба намуди мухталифи зару зевар ва воситаҳои ороишӣ, ба монанди зару ҷавоҳир, дурру лаъл, марворид, динор, яъне воҳиди пули тилло ва амсоли инҳо низ маълумот вуҷуд доранд: «....Ва дар Мовароуннаҳр одату расм аст, ки дар маҷлиси подшоҳ ва дигар маҷолис зару сим дар табақҳо ба нуқл биниҳанд, ва онро «сими тоқо ё ҷуфт» хонанд» [4,с.75]. Вақте ки муаллифи рисола аз боби ишқи Султон Маҳмуду Аёзи турк маълумот медиҳад, навиштааст, ки «...Маҳмуд зару ҷавоҳир хост ва афзун аз расми маъҳуд ва одат Аёзро бахшиш кард ва аз гояти мастӣ дар хоб рафт [4, с.56].
Низомии Арӯзии Самарқандӣ аз олоти меҳнат дар «Чаҳор мақола» - и худ теша, бел ва амсоли онҳоро зикр намудааст.
Мақолати савуми рисолаи мавриди назар ба илми нуҷум бахшида шудааст ва дар ҳикояҳои он аз фаъолияти мунаҷҷимон маълумот ҷой дорад. Масалан, дар мақолаи савуми ҳикояи якум аз хусуси баҳси файласуф ва мунаҷҷим Яъқуби Исҳоқи Киндӣ бо яке аз имомони ислом ахбор ҷой дорад: «...Яъқуби Исҳоқ тахтаи хок хост ва бархосту иртифоъ бигрифт ва толеъ дуруст кард ва зоича ба рӯи тахтаи хок баркашид ва кавокибро тақвим кард...” [4, с.87]. Чӣ хеле ки аз гуфтаҳои муаллиф бармеояд, барои мунаҷҷимон на танҳо устурлоб, балки тахтаи хок ва зоича, яъне ҷадвал лозим будааст. Аз ҳикоятҳои рисола бори дигар пай бурдан мумкин аст, ки қогаз чун маводи асосӣ дар байни аҳли адабу ирфон мавқеи муҳим дошт. Мисоли равшани онро мо аз мақолати савум, ҳикояти аввал пайдо намуда метавонем.
Инчунин тахмин кардан ҳам шояд дуруст бошад, ки ҳокимон нисбат ба санъати мунаҷҷимон мароқи хоса доштанд. Гузашта аз ин, касби мунаҷҷимӣ дар ин давра тараққӣ карда будааст. Дар ин бобат санъати мунаҷҷимии Яъқуби Исҳоқи Киндиро санҷидани халифа Маъмун шаҳодат медиҳад: «... “Ё амиралмӯъминин, бар он когаз чизе набишта аст, ки он чиз аввал набот будаасту охир ҳайвон шуда”.
Маъмун даст дар зери ниҳол кард ва он қогаз баргирифту берун овард. Он имом навишта буд бар он ҷо, ки “Асои Мӯсо”. Маъмун азим тааҷҷуб кард ва он имом шигифтиҳо намуд” [4, с.90].
Ҳамин тариқ, дар натиҷаи омӯзиш ва баррасии ҳатталимкони масъалаи мазкур хулоса кардан мумкин аст, ки:
32
Burkhonov S. S. Reflection of Tajiks' Material Culture in "Four Discourses” by Nizami Aruzi Samarkand
1. Ҳарчанд, ки объекти тадқиқоти «Чаҳор мақола» - и Низомии Арӯзии Самар-қандӣ фарҳанги моддӣ нест, ҳангоми аз ҷониби муаллиф баррасӣ гардидани масъалаҳои дигар ин ё он унсури фарҳанги моддӣ ёд шудаанд.
2. Асомии унсурҳои фарҳанги моддӣ аглабан ҳини баёни тарзи зиндагӣ ва урфу одатҳои олимону аҳли дарбор ва умуман табақаҳои болоии ҷомеа ба назар мерасад.
3. Унсурҳои фарҳанги моддие, ки дар рисолаи мазкур инъикос шудаанд аз пояи баланди санъату ҳунари аҷдоди тоҷикон гувоҳӣ медиҳанд.
4. Новобаста аз он, ки маълумоти муаллифи рисола дар атрофи масъалаи барраси-шаванда кам асту хусусияти фрагментарӣ доранд, «Чаҳор мақола»-ро манбаи муҳим барои омӯхтани фарҳанги моддии тоҷикон номидан мумкин аст.
Калидвожаҳо: «Чаҳор мақола»; Низомии Арӯзии Самарқандӣ; фарҳанги моддӣ; санъати меъморӣ, ҳунармандӣ;
Пайнавишт:
1. Баевский, С.И. Средневековые словари (фарханги) - источник по истории культуры Иран // Очерки истории культуры Ирана. - М.: Наука, 1984 - С.192 - 199.
2. Баевский, С.И., Ворожейкина З.Н. «Собрание редкостей» Низами Арузи Самарканди как источник по истории культуры Средней Азии и Ирана X - XII вв.// «Палестинский сборник». - Л.: Наука, 1970. - С.34 - 45
3. Гафуров, Б. Тоҷикон: таърихи қадимтарин, қадим, асрҳои миёна ва давраи нав /Б.Гафуров.-Душанбе: Ирфон,2010. - 870 с.
4. Самарқандӣ, Низомии Арӯзӣ. Чаҳор мақола / Низомии Арӯзии Самарқандӣ; зери таҳрири Муҳаммад Қазвинӣ. - Теҳрон: Дебо, 1372 ҳ.ш. - 160 с.
5. Фарҳанги тафсирии забони тоҷикӣ. /мурат.: С.Назарзода, А.Сангинов, Р.Ҳошим, Ҳ.Ра-уфзода - Душанбе:Пажӯҳишгоҳи забон ва адабиёти Рӯдакӣ, 2010. Ҷ.1.950 с; -Ҷ.2: 945 с.
6. Холики, Абдухолик. К истории культуры и этнографии таджиков X - XIII веков. - Худжанд: Рахим Джалил, 2000. - 184 с.
Reference literature:
1. Baevsky S.I. Mediaeval Dictionaries as the Sources of the History of Culture of Iran. -M.:
Science, 1984. - pp. 192-199.
2. Baevsky S.I. Vorozheykina Z.N. “Collection of Rarities by Nizami Aruzi Samarkandi as the Source
on the History of Culture of Middle Asia and Iran of the X-th - XII-th Centries. // “Palestinian Collection.”Leningrad: Science, 1970. -pp. 34-35.
3. Gafurov B. Tajiks: the Ancientest, Ancient and Mediaeval Histories // B. Gafurov. -Dushanbe:
Cognition, 2010.-870pp.
4. Collection of Rarities / Nizami Aruzi Samarkandi: under the editorship of Mukhammad Kazvini. -
Tehran: Debo, 1372 hijra. -160pp.
5. Tajik Language Interpretation Dictionary. Compilers: S. Nazarzoda, A. Sanghinov, Kh. Raufzoda.
-Dushanbe: The Institute of Literature Named after Rudaki, 2010. V.1., 960 pp. V.2. 945 pp.
6. Kholiki, Abdukholik. On the History of Culture and Ethnography of Tajiks of the X-th-XIII-th
Centuries. -Khujand. State Publishing-House named after Rahim Djalil, 2000. -184 pp.
33
