Научная статья на тему 'ИНГЛИЗ ВА ЎЗБЕК ТИЛЛАРИДА ЁРДАМЧИ СЎЗЛАРНИ ТАРЖИМА ҚИЛИШ МУАММОЛАРИ'

ИНГЛИЗ ВА ЎЗБЕК ТИЛЛАРИДА ЁРДАМЧИ СЎЗЛАРНИ ТАРЖИМА ҚИЛИШ МУАММОЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
73
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
АНАЛИТИК / ЛЕКСИК ВА ГРАММАТИК КАТЕГОРИЯ / ЛЕКСИК-ФРАЗЕОЛОГИК ШАКЛ / ДИФФЕРЕНЦИЯ / СЕМАНТИК-ГРАММАТИК ХУСУСИЯТЛАР / МОРФОЛОГИК ПАРАДИГМА

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Холдарчаева Г.С.

Бу мақолада ўзбек ва инглиз тилларида ердамчи сўзларнинг аналитик ва грамматик восита рўлини бажарувчи умумтипологик восита хақида гап боради. Бунда киёсланаётган тилларда ёрдамчи сўзларга инглиз тилида предлоглар, боғловчи, модал сўзлар ва ўзбек тилида боғловчи, юклама, кўмакчи ва шунингдек, келишик кўшимчалари кириши ифодаланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PROBLEMS OF TRANSLATING AUXILIARY WORDS IN ENGLISH AND UZBEK

This article deals with the general typological means of auxiliary words in Uzbek and English, which play the role of analytical and grammatical means. Auxiliary words in the languages being compared include prepositions, conjunctions, modal words in English and conjunctions, prepositions, auxiliaries, as well as adverbs in Uzbek.

Текст научной работы на тему «ИНГЛИЗ ВА ЎЗБЕК ТИЛЛАРИДА ЁРДАМЧИ СЎЗЛАРНИ ТАРЖИМА ҚИЛИШ МУАММОЛАРИ»

Холдарчаева Г. С.

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти Туризм факультети Факультетлараро чет тиллар кафедраси

уцитувчиси

ИНГЛИЗ ВА УЗБЕК ТИЛЛАРИДА ЁРДАМЧИ СУЗЛАРНИ ТАРЖИМА КДЛИШ МУАММОЛАРИ

Аннотация: Бу мацолада узбек ва инглиз тилларида ердамчи сузларнинг аналитик ва грамматик восита рулини бажарувчи умумтипологик восита хацида гап боради. Бунда киёсланаётган тилларда ёрдамчи сузларга инглиз тилида предлоглар, богловчи, модал сузлар ва узбек тилида богловчи, юклама, кумакчи ва шунингдек, келишик кушимчалари кириши ифодаланган.

Калит сузлар: Аналитик, лексик ва грамматик категория, лексик-фразеологик шакл, дифференция, семантик-грамматик хусусиятлар, морфологик парадигма.

Kholdarchaeva G.S.

teacher

department of interfaculty foreign languages

faculty of tourism

Chirchik State Pedagogical Institute of Tashkent region

PROBLEMS OF TRANSLATING AUXILIARY WORDS IN ENGLISH

AND UZBEK

Abstract: This article deals with the general typological means of auxiliary words in Uzbek and English, which play the role of analytical and grammatical means. Auxiliary words in the languages being compared include prepositions, conjunctions, modal words in English and conjunctions, prepositions, auxiliaries, as well as adverbs in Uzbek.

Keywords: Analytical, lexical and grammatical category, lexical-phraseological form, differentiation, semantic-grammatical features, morphological paradigm.

КИРИШ

Икки тилда хам ёрдамчи сузлар аналитик грамматик восита ролини бажарувчи умумтипологик восита хисобланади. К,иёсланаётган тилларда ёрдамчи сузларга инглиз тилида предлоглар, боFловчи, модал сузлар ва узбек тилида боFловчи, юклама, кумакчи ва шунингдек, келишик кушимчалари хам киради. Гарчи предлог ва кумакчи суз бирикмалари хамда гаплардаги мустакил маъноли сузлар маъносидаги синтактик

муносабатни ифодаловчи ёрдамчи суз булса-да, муайян предлог маъноси хар доим хам муайян кумакчи маъноси билан мос келавермайди. Замонавий инглиз тили грамматик тизимини куриб чикар эканмиз, инглиз тилшунослари кадимдан унинг аналитик хусусияти устунлигини кузатганликларига эътибор каратамиз. Х,озир эса барча замонавий тилларда бу тизим мавжуд. Бир тилнинг бошка бир тилдан устунлигини талаб килиш деярли маъносиз. Англаниши ёки шаклланиши мумкин булган маънони бошка бирликлар бемалол уддалаши мумкин. Тилнинг етишмовчилигини (узбек тилида предлогларнинг йуклиги) умуман унинг бошка категорияси (аггллютинация) тулдиради.

Баъзи таникли тилшунослар предлогга лексик ва грамматик категория таърифини беришмайди, унга туликрок ва аникрок таърифни тилшунос Besneld, беради: «A preposition is a word placed before a noun or pronoun to what one person or thing, as' I place my hand on the table» Аничков Е.И. узининг Б.Аксененконинг «Предлоги английского языка» номли китобига ёзган кириш маколасида предлогни одатда от ёки унинг синтактик урнини босувчидан олдин келувчи ёрдамчи суз деб ва баъзи холларда нутк турларидан бири - феъл, от ёки равиш ёхуд уларнинг бири урнини эгаллайди, дея таъкидлайди. Аксененко Б. Н. предлогнинг асосий вазифаси ва грамматик холатини аник ва тушунарли таърифлаб беради. Муаллиф нафакат предлогларнинг мустакил маъноли сузлар уртасидаги муайян муносабатлар ифодаланишига, балки уларнинг таркибини аниклашга ва очиб беришга эътибор беради. О.С. Ахманованинг бир канча маколаларида урганилаётган предлог назариясининг асосий мазмуни айтиб утилган. У инглиз тили предлогларини куриб чикар экан, уларни урганишнинг куйидаги йулларини белгилайди: биринчидан предлогларнинг, умумий типдан чекиниш ва суз бирикмаларига идиоматик тобелиги билан боFлик ишлаш холатлари чегараланади. О.С.Ахманова аник далилларга асосланиб предлогларнинг ишлашига боFлик етти тоифасини курсатиб утади:

1. Предлог узининг «туFри ёки умумкатегориал маъносида» ишлайди, у бирлаштирган суз бирикмалари компонентлари кучма маънода кулланилади (масалан, She is in my heart).

2. Предлог кучма маънода ишлайди ва «табиий ёки физик мос келадиган сузлар» билан мос келади. (масалан, Не went to enormous trouble).

3. Предлог «кучма маънода» берилган предлогнинг асосий маъносидан келиб чикади.

4. Предлог «синтактик типдаги кушма сузларда» ишлайди.

5. Предлог феъл олди равиши вазифасида келади. (масалан, to look

on)

6. Предлог атрибутив вазифасига эга, суз бирликлари таркибида ишлатилали. (масалан, parts-of-speech classification).

7. Предлог феъл суз бирикмаси компоненти билан семантик алокани йукотади ва унинг танлаш эркинлигини мустасно килувчи бошкарувчисига айланади. (масалан, to look at).

О.С.Ахманованинг предлогларни урганишдаги иккинчи йуналиши предлог ёрдамида таркалувчи сузнинг лексик фразеологик шакли аннотацияси воситасида уларни куриб чикиш хисобланади. Биринчидан, бу сузнинг лексик-фразеологик шакли алохида сузлар ёки гурух сузларнинг мувофиклиги ходисаси билан ажралиб туради. Иккинчидан, сузнинг спецификаси алохида характерга эга булиб, сузнинг грамматик мувофиклиги билан ажралиб туради. Унинг фикрича, предлогларнинг функционал спецификаси боFловчи суз вазифасини бажарувчи равишларнинг кулланишида катор хатоларни келиб чикишига ва бошка томондан эса, айнан ёрдамчи суз ёки предлогларнинг эквивалентлари купайиб кетишига олиб келади. Нихоят предлогнинг келиб чикишида учинчи йуналиш улар ифодалаётган муносабат спецификаси нуктаи назаридан урганиш булади. Муносабат ифодаланишининг предлогли шаклларини киёслаб, О.С.Ахманова тилдан ташкари вокеликни берувчи бу усулларни принципли сифат фарки хакидаги хулосага келади. Бу маколаларда шакллантирилган предлоглар концепцияси муайян тил шаклини урганишда истикболли булган бир катор имкониятларга эга.

Биринчи навбатда бу ерда предлогнинг лексик ва грамматик маъноси хакидаги катъий дифференциация зарурияти хакидаги фикрни айтиш мумкин. Таклифкилинган предлогларнингуч йуналишли спецификаси хакидаги алохида аник критерияларининг кулланилиши фойдали булиши мумкин. Умуман О.С.Ахманованинг предлоглар концепцияси у ёки бу тилнинг предлогларини мукаммал тавсифлашга етарли манба була олади. Концепция предлогларнинг асосий назарияларини киёсланиши, предлогларнинг суз булаги сифатидаги формал айни критериялари хусусияти кулланилиши мумкин булган тадкикот ва изланишлар зарурияти хакида гувохлик беради. Куриниб турибди-ки, бундай критериялар морфологик ва функционал булиши мумкин. Семантик белгилар улар формал пайдо булгандагина урганиш объектига айланиши мумкин. Предлогларнинг тилдаги намоён булишини умум эътироф этилган холат, деб хисобласак, унда уларнинг асосий томонларини (морфологик, функционал) тасвирлашга боFлик дифференциацияси хамда алохида предлоглар устидаги тармокли муносабатларни аникланиши хали ечилмаган тармоклардир, ушбу муаммоларни истикболли ечимини кузловчи кенг урганилган турт предлоглар назарияси хакида айтиб утиш лозим. Бу назариялар К.Д.Бура, В.Брендаль, академик В.В. Виноградов ва профессор А.Ахманова номлари билан боFлик. Назарий грамматика Брендалнинг айрим фикрларини хисобга олмаганда етарлича ёритилмаган. Академик В.В.Виноградов узининг тил хакидаги изланишларида предлогларни икки кисмда куриб чикади. Биринчидан, предлоглар айрим

тил шакллари сифатида морфология таркибида урганилади. В.В.Виноградов концепциясининг асосий хусусияти шундаки, лексик, индивидуал, умумий, категориал, грамматик маъноларни уз ичига олувчи грамматик ва функционал белгиларни предлогни тавсифлашни бошка нутк шакллари каби лексик, грамматик маъноларни ва нутк булакларини бирлаштиришини чакирувчи, даражаланмаган холда куриб чикилади. Предлог семантикаси деганда предлог ифодаланаётган муносабатнинг таркиби тушунилади. Предлогларга бундай ёндошув, табиийки, унинг тавсифини мантик терминларида тавсифлашга олиб келади: предлоглар деб объектлар, хамда иш-харакат, холат ва сифат уртасидаги макон, замон, сабаб, максад, эгалик, чекланган ва бошка муносабатларни ифодалаш учун хизмат килувчи кичик нутк булакларига айтилади. Предлогларнинг вазифа ва семантикасини тенглаштириш учун В.В.Виноградов уларнинг маьносини урганиш услубларини аниклайди. Бошкача айтганда, В.В.Виноградов предлогни таркиби нуткдан ташкари урганилиши мумкин булган бошка тил булакларидан фаркли равишда чегараланган нутк таркибига эга тил бирлиги деб тушунади. Предлогларнинг мураккаб тил бирликлар, суз бирикмалари хамда гап, яъни синтаксис таркибидаги ролини ташкил килинар экан ёки бошкача айтганда предлоглар функциясини тахлил килишда, В.В.Виноградов сузлар уртасидаги синтактик алокани уч асосий даражасини билдириши керак булган кучли бошкарув, бошкарув ва битишув тушунчасига таянишни таклиф килади. Х,озирги замон узбек тилида баъзи бир ёрдамчи сузлар эса узларининг асл маъноларининг кандайдир кисмини саклаб колганлар. Масалан: устида, бошида, иш устида, иш бошида каби ёрдамчилар асли мустакил уст ва бош терминларидандир. Шундай килиб, ёрдамчи сузларнинг асосий семантик-грамматик хусусиятлари куйидагилардир:

1. Ёрдамчи сузлар айрим сузлар ва гаплар орасидаги грамматик муносабатларни курсатади.

. Ёрдамчи сузлар тулик, материал маънога эга булмайди.

3. Контекстдан ташкари, айрим холда кулланмайди.

4. Аффикс холига келиб колганлари урFу олмайди.

5. Янги сузлар ясаш учун база булолмайди, узлари эса янги суз ясаш вазифасини утамайди.

6. Гапда гап булаги булиб келмайди ва хк.

Ёрдамчи сузларнинг куп вазифалилиги ва уларни таржимада бериш. Турли тилларга оид материалларда бирликларнинг анъанавий равишда "ёрдамчи сузлар" деб номланувчи макоми билан боFлик муаммолар турлича. Масалан, рус ва инглиз тили предлоглари макоми бир хил эмаслиги уз-узидан аён. Рус тили предлогларининг ёрдамчилиги хакида «предлог ва келишик шакллари» термини хам гувохлик беради -ки, бу атама предлогларни грамматик, морфем курсаткичлар билан имплицит тарзда киёслайди. Инглиз тилида предлоглар анча

мустакилдир, шунинг учун назарий манбаларда улар баъзан равишларга тенглаштирилади, бу билан эса ёрдамчи сузларни мустакил маъноли сузлардан ажратиб турувчи чегара йуколади. Сузнинг аналитик шаклини сузнинг грамматик шаклига эквивалент булган суз бирикмаси деб белгиланган А.И.Смирницкийнинг фикрига караганда бундай бирикманинг биринчи элементи узида, гарчи минимумга кадар заифлашган ва жуда мавхум булса - да, лексик маъно тутишни таъкидлаган, акс холда сузларнинг бирикмаси хакида гапириш мумкин булмасди. Лекин, аксинчаси туFри эмас: лексик маънога факат сузлар эга эмас. Шунинг учун лексик маънонинг мавжудлиги «сузлик»ни хал килувчи асосий ва ягона далил эмас. Морфемалар баъзи уринларда лексик маъно касб этади. Суз ясовчи морфемаларнинг лексик маънолари фаркланиши туфайли лексик маъноларига кура яккол фарк, килувчи бир узакдан ясалган турли сузларни киёслаш билан осонгина тасдикланади: русча, Заходить ва выходить, Ингл. Joyful «цувончли» ва joyless «кувончсиз», trainer «машц цилдираётган», trainee «машц цилдирилаётганни» ва бошкалар.

Предлоглар билан ифодаланувчи муносабатлар «грамматик дифференциация» деб каралади — "предлоглар оркали бериладиган муносабатлар бошка тилларда функциялар билан берилади ва функциялар лексик маънога эгалиги хеч кимнинг хаёлига хам келмайди. Предлоглар билан бериладиган хар кандай муносабат грамматик муносабатдир, демак юкорида айтилганлар барча предлогларга тегишлидир» уша ерда исботнинг асоси куриб турганимиздек, шунга асосланганки, предлоглар аташ кобилиятига эга эмас, шунинг учун улар гап булаги сифатида амал кила олмайди ва гапнинг ёрдамчи булаги була олмайди, бундан келиб чикадики, предлоглар билан ифодаланган барча нарсалар лексик характерга эга эмас ва грамматик ходиса деб ихтисослаштирилиши керак. Мулохаза юритишнинг бундай тахлили куриб чикиладиган материал асосига курилмайди, балки унча мосланади. Агар биз ёрдамчи сузлар, алохида турдаги, сузлар эканлигини хисобга олсак, унда улар учун бошка суз туркумларига таккосланганда мутлако узгача полисемиялар, омонимиялар мезонлари ва уларнинг фарки мавжудликни урнатишнинг кийинчилиги пайдо булади. Масалан, ёрдамчи сузларни куриб чикишдаги семантик концепция хакидаги масала ичидаги умумийлик у ёки бу даражада постулатлаштириладиган баъзи маъно спекторининг намоён булиши хисобига хал килиниши мумкин. «Х,озирги замон инглиз тили грамматикаси» китоби бундай предлогларни тасвирлашда «предлоглар маъносини таснифлаш кийинчиликлари яхши маълум ва баъзи холларда аввалига кейинчалик алохида кесишувчи булакларга булиниб кетадиган алохида категориялар хакидаги маъно спектори ва диапазони хакида уйлаш яхширок» эканлиги сабабли шундай килинади.

Натижада, картина омонимларнинг ёрдамчи сузлар доирасида тасвирлашдан кочиладиган луFатларда курсатилганга нисбатан анчи майда булиб колади, лекин бу табиий ва конунийдир.

Инглиз тилида ёрдамчи сузларнинг омонимларини мухокама килиб, яна бир муаммо, айнан турли маънолик характери хакидаги масалани хал килишда гап булаклари фаркларини хисобга олиш муаммоси билан тукнашамиз. Масалан, сабабий муносабатларни ифодаловчи for предлоги ва боFловчисининг семантик боFликлиги очикдан-очик, куриниб туради. Ёрдамчи сузлар, коида буйича, морфологик парадигмадан махрумдирлар, бу эса турли семантик функциядаги ёрдамчи сузларни (уларнинг семантик умумийлиги шароитида) омонимлар деб фарклашнинг туFрилигини шубха остига олади. Олимлар ёрдамчи сузлар билан боFлик анъанавий тарзда учта асосий мезонга асосланади: маънога, шаклга ва вазифасига. Биз куриб чикаётган вазиятда мезонлардан бир шакл, яъни морфологик парадигма тушиб колган, бошка иккитаси эса колади: бу эса факат предлог ва боFловчининг синтактик функцияси уртасидаги фарк, балки мазкур гурухдаги барча сузларга хос булган умумий маънодаги тафовутдир -ки, унда предлог ва боFловчилар очикдан-очик мос келмайди. Шунинг учун сузнинг матнда кандай вазифа бажаришини билиш ва шунга караб таржима килиш лозим.

Фойдаланилган адабиётлар:

1.Русская грамматика в сопоставлении с узбекским языком. -Т,1934,

2. Quirk.R. Greenbaum. S.A. Univercity.Grammar of the English language.Lnd. Longmam 1975.

3. Кубрякова Е,С,Семантика в когнитивной лингвистике,( о концепте контейнера и формах его объективации в языке)// Известия РАН,Серия литературы и языка 1999 N5-6,

4. Абрамов Б.А. Научно-техническая литература как одно из сфер функционирования языковой системы, М,1973,183стр.

5. Абдуразаков М-Очерки по составительному изучению разно-системных языков, Т, 1973-167 стр.

6. Абрамов Б,А, Научно-техническая литература как одно из сфер функционирования языковой системы, М,1973,183 стр.

7. Collins Cobuild English language Dictionary-Colling, London-Glassgow, 1992-703 p.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.