CC BY
2International scientific journal "Interpretation and researches"
Volume 2 issue 17 (39) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2
UDK:633.511+631.5
INGICHKA TOLALI G'O'ZANI QO'SH QATOR USULIDA TOMCHILATIB
SUG'ORISHNING AFZALLIKLARI
Avazova Muhayyo Ashurali qizi
Paxta seleksiyasi,urug'chiligi va yetishtirish agrotexnologiyalari ilmiy-tadqiqot
institutining Stajyor tadqiqotchisi
Annotatsiya. Ushbu maqolada O'zbekistonning janubiy mintaqalari sharoitida Ingichka tolali g'o'zani qo'sh qator usulida tomchilatib sug'orishning afzalliklari bo'yicha ma'lumotlar keltirilgan.
Kalit so'zlari. ingichka tolali go'za, qo'sh qator, tomchilatib sug'orish
Аннотатсия. В статье представлены материалы о преимуществах выращивания тонковолокнистого хлопчатника в двухстрочных посевах по технологии капельного орошения.
Ключевые слова. тонковолокнистый хлопчатник, двухстрочный посев, капельное орошение.
Abstrac. The paper presents information regarding the advantages of growing long staple cotton in double row spacing under drip irrigation technology.
Key words. long staple cotton, double row spacing, drip irrigation.
Kirish. O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2020 yil 30 yanvardagi "Ingichka tolali paxta yetishtirishni samarali tashkil qilish, yangi navlarni ko'paytirish va rag'batlantirish mexanizmini joriy etish to'g'risida" gi 47-sonli qarori qabul qilinib, Surxondaryo (40000 gektar), Qashqadaryo (6500 gektar), Buxoro (5000 gektar) va Navoiy viloyatlarida (1000 gektar) ingichka tolali g'o'za navlarini ilmiy asoslangan holda joylashtirish va keng ishlab chiqarish sinovlarini olib borish vazifasi yuklatilgan. Shuningdek O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 18 martdagi «Surxondaryo viloyatida ingichka tolali paxta yetishtirishni ilmiy asosda amalga oshirish tizimini takomillashtirish chora-tadbirlar to'g'risida»gi PQ-170 sonli qarorida ingichka tolali paxta yetishtirishni ilmiy asosda tashkil etish va resurstejamkor agrotexnologiyalarni keng qo'llash bo'yicha bir qator vazifalar belgilangan. Shu nuqtai nazardan olib qaraganda olimlarimiz tomonidan yaratilgan davlat reestriga kiritilgan va istiqbolli nav sifatida qabul qilingan ingichka tolali g'o'za navlarini parvarishlash agrotexnologiyalarini ishlab chiqish bilan birga keng miqyosda joriy etish bo'yicha ilmiy izlanishlarni jadallik bilan olib borishda ushbu tadqiqot yuqoridagi qarorlar ijrosini ta'minlashga xizmat qiladi.
Dunyoda g'o'za yetishtirish jarayonida suv eng katta cheklovchi omil sanaladi. G'o'za nisbatan qurg'oqchilikka chidamli ekin bo'lsada, paxtachilik sohasi
rivojlangan ilg'or mamlakatlarda fermerlar suvdan oqilona foydalanishni ta'minlovchi suv menejmenti amaliyotini qabul qilgan va aynan bir xil suv miqdori bilan suvni samarasiz sarflovchi fermerlarga nisbatan ko'proq paxta xom-ashyosi yetishtirib kelmoqda. Global iqlim o'zgarishlari sharoitida suv tanqisligini yumshatish, g'o'za yetishtirishda integratsiyalashgan zamonaviy suv tejamkor sug'orish texnologiyalarini ishlab chiqish hamda suv resurslaridan samarali foydalanishda paxtachilik sohasidagi bir qancha tashkilotlar fermerlar bilan birgalikda «Yaxshiroq paxta tashabbusi" (Better Cotton Initiative BCI) ctandartlarini joriy etish, paxta tolasini jahon standartlari asosida yetishtirish yo'nalishida keng ko'lamdagi tadqiqotlar olib bormoqda. Bunda o'rta tolali (Gossypium hirsutum L.) g'o'za navlarining ayniqsa tomchilatib sug'orish texnologiyasida g'o'za navlarining sug'orish texnologiyasini va maqbul ko'chat qalinligini ishlab chiqish dolzarb hisoblanadi.
Global iqlim o'zgarishlari sharoitida Respublikamizda har yili 25-30% gacha suv resurslari taqchilligi sezilmoqda. O'zbekiston suv tanqisligi eng yuqori kuzatiladigan davlatlar orasida 25-o'rinda turibdi. Suv tanqisligini yumshatish maqsadida tomchilatib sug'orish bo'yicha keyingi yillarda Muhtaram Prezidentimiz Sh.Mirziyoev tomonidan ketma-ket qarorlar imzolandi (PQ-4087, 4499, 4919-sonli). Buning natijasida suv tejovchi texnologiyalarni joriy etish jadal amalga oshirilmoqda va 2030 yilgacha 50% sug'oriladigan yerlarga suv tejamkor texnologiyalar joriy etilishi belgilangan. Masalan, 2021 yilda jami 200 ming gektarda tomchilatib sug'orish joriy etilib, umumiy suv tejovchi texnologiyalarning 40 % ni tashkil etdi. 2022 yilda esa 230 ming gektarga tomchilatib sug'orish joriy etildi. Tomchilatib sug'orishni yo'lga qo'ygani uchun fermer har gektariga 8-12 million so'm miqdorida subsidiya oladi.
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 23 oktabrdagi PF-5853-sonli «O'zbekiston Respublikasida qishloq xo'jaligini rivojlantirishning 2020-2030 yillarga mo'ljallangan strategiyasini tasdiqlash to'g'risida"gi, 2020 yil 10 iyuldagi PF-6024-sonli «O'zbekiston Respublikasida suv xo'jaligini rivojlantirishning 20202030 yillarga mo'ljallangan konsepsiyasini tasdiqlash to'g'risida"gi, 2019 yil 17 iyundagi PF-5742-sonli «Qishloq xo'jaligida yer va suv resurslaridan samarali foydalanish chora-tadbirlari to'g'risida"gi farmonlari hamda mazkur faoliyatga tegishli boshqa me'yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishga ushbu tadqiqot natijalari muayyan darajada xizmat qiladi.
Bugungi kunda mamlakatimizda sug'oriladigan yerlarining 328 ming gektari yoki umumiy ekin maydonining bor yo'g'i 7 foizida tomchilatib sug'orish texnologiyasidan foydalanilmoqda. Bu texnologiyaning afzalligi shundaki, an'anaviy usulda ishlatiladigan suv miqdorining 40-50 foizi tejaladi, mehnat va resurs sarfi 30 foizga kamayadi.
Shu o'rinda tomchilatib sug'orish texnologiyasining joriy qilinishi Isroilda 140,6 ming (umumiy sug'oriladigan maydonning 74 %), Turkiyada 340 ming (17 %), Saudiya Arabistonida 731 ming (17 %), Xitoyda 5 ming 270 gektar (9,7 %), AQShda 1 ming 640 ming (7,3 %), Hindistonda 2 ming 180 ming (6 %), Ispaniyada 1 ming 897 gektar (5 %) ni tashkil etadi.
Tomchilatib sug'oriladigan maydonlarda qo'shqatorlab ekilgan ingichka tolali gVzaning maqbul ko'chat qalinligi va chilpish agrotadbiri ishlab chiqilishi hisobiga hosildorlik 5-6 s/ga oshishiga, tomchilatib sug'orish texnologiyasida esa an'naviy egatlab sug'orishga nisbatan 35-40% sug'orish suvlari tejalishiga erishiladi.
Egat kengligi 90 sm, qator orasiga 60 sm, o'simliklar orasiga 30 sm bo'lgan ikki qatorli paxta ekish bir qancha afzalliklarni beradi:
1. O'simlik zichligi oshishi:
- Ikki qatorli qatorlar bitta qatorga nisbatan birlik maydonga ko'proq o'simliklar ekish imkonini beradi. Bu to'g'ri boshqarilsa, yuqori hosilga olib kelishi mumkin.
2. - Qosh qatorli tizim mavjud maydonlardan maksimal darajada foydalanish, maydondan paxta yetishtirishda samarali foydalanishni ta'minlaydi.
3. Yaxshilangan yorug'likdan foydalanish:
- qosh qatorli paxta o'simliklari quyosh nuridan yaxshiroq foydalanishi mumkin. Ko'proq o'simliklar bir-biriga yaqin bo'lganda, yorug'likni ushlab turish yaxshilanadi, bu fotosintez va o'sishni kuchaytirishi mumkin.
4. Begona o'tlarni yaxshiroq nazorat qilish:
- Zichroq ekish tuproqqa soya solib, begona o't urug'iga tushadigan yorug'lik miqdorini kamaytirish orqali begona o'tlarni bostirishga yordam beradi.
5. Optimallashtirilgan suv va ozuqa moddalaridan foydalanish:
- O'simliklar bir-biriga yaqinlashganda, suv va ozuqa moddalarini o'zlashtirish samaraliroq bo'lishi, chunki ildiz tizimlari ko'pincha yaxshi muvofiqlashtiriladi.
6. Kengaytirilgan havo aylanishi:
- qosh qatorli to'g'ri oraliqlar o'simliklar atrofida yetarli havo oqimini ta'minlashga yordam beradi, kasalliklar xavfini kamaytiradi va o'simliklarning umumiy salomatligini yaxshilaydi.
7. O'rim-yig'imning qulayligi:
- qosh qatorli o'simliklarni oson kirish va yig'ishni osonlashtiradigan tarzda tekislash orqali mexanik yig'ish samaradorligini oshirishi mumkin.
Umuman olganda, bunday ekish tartibi paxtachilikning samaradorligi va mahsuldorligini oshirishga yordam beradi.
Ingichka tolali g'o'za navlarini tejamkor sug'orish texnologiyalari asosida o'rganish va maqbul ko'chat qalinliklarini ishlab chiqish, navning biologik hususiyatlarini inobatga olgan holda o'rganish hamda ishlab chiqarishga joriy etish
hozirgi kunda global iqlim o'zgarishi sharoitida mamlakatimiz paxtachiligini rivojlantirishda eng muhim dolzarb muammolaridan biri bo'lib hisoblanadi.
Tomchilatib sug'orish, ayniqsa, bir necha sabablarga ko'ra, 90 sm egat kengligi va 60 x 30 sm qosh qatorli paxta ekish uchun bir qancha afzalliklarga ega:
1. Suvdan samarali foydalanish:
- Tomchilatib sug'orish suvni to'g'ridan-to'g'ri o'simlik ildiziga yetkazib, isrofgarchilikni kamaytiradi va har bir o'simlik kerakli miqdorda suv olishini ta'minlaydi. Bu, ayniqsa, suv raqobati kuchli bo'lishi mumkin bo'lgan zieh ekish sharoitlarida muhimdir.
2. Begona o'tlar o'sishining pasayishi:
- To'g'ridan-to'g'ri ildiz zonasiga suv berib, tomchilatib sug'orish qator oralariga yetib boruvchi suv miqdorini kamaytiradi. Bu ikki qatorlar orasidagi begona o'tlarning o'sishini minimallashtirishga yordam beradi.
3. Barqaror namlik darajalari:
- Tomchilatish tizimlari tuproq namligini barqaror ushlab turadi, bu esa g'o'za o'simliklari uchun juda muhimdir. Bir xil namlik bir tekis o'sishni ta'minlaydi va stress bilan bog'liq muammolarni oldini olishga yordam beradi.
4.Tuproq eroziyasining kamayishi:
- Tomchilatib sug'orish purkagichlar kabi boshqa sug'orish usullariga nisbatan yer usti oqimi va tuproq eroziyasini kamaytiradi. Bu tuproq tuzilishini saqlashga yordam beradi va ozuqa moddalarini yo'qotish xavfini kamaytiradi.
5. Suvni tejash:
- Tomchilatib sug'orish suvdan tejamkor bo'lib, suv resurslari cheklangan hududlar uchun juda muhimdir. An'anaviy sug'orish usullariga nisbatan suv sarfini kamaytiradi.
6. Kasalliklarni boshqarish:
- Barglarni quruq holda saqlash va suv yetkazib berishni tuproq darajasiga qaratish orqali tomchilatib sug'orish nam sharoitda ko'payadigan zamburug' va bakterial kasalliklar ehtimolini kamaytiradi.
Xulosa.Umuman olganda, Egat kengligi 90 sm, qator orasiga 60 sm, o'simliklar orasiga 30 sm bo'lgan ikki qatorli paxta ekish tartibi paxtachilikning samaradorligi va mahsuldorligini oshirishga yordam beradi. Tomchilatib sug'orish suv va ozuqa moddalarini aniq, samarali va ishonchli boshqarishni ta'minlab, g'o'zani qosh qatorda parvarish qilish samaradorligini oshiradi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
l.Gapparov S. Qo'shqatorlab ekilgan g'o'zani qora polietilen plyonka ostidan tomchilatib sug'orish me'yorini hisoblash uslubi. //O'zbekiston qishloq va suv xo'jaligi jurnalining Agroilm ilmiy ilovasi. -Toshkent 2021. №2 (72) -B.80-82.
2.Dala tajribalarini o'tkazish uslublari. O'zPITI. -Toshkent 2007. -B. 1-46. 3.Ibragimov SH.I., Raximov X.R., Kanash M., Rudenko L., Shpolyanskiy D., Augambayev M. Kachestvo semyan i volokna iz xlopka-stirsa sobrannogo mashinoy poyarusno. Jurnal Xlopkovodtsva №10 1969. Moskva, s. 21-22.
4.Istamov M. Navoiy viloyati: tomchilatib sug'orish tajribasi. // O'zbekiston qishloq va suv xo'jaligi jurnali. -Toshkent 2020. № 9. -b.23.
