CC BY
20Cilt: 4,Sayv. 1, 2021
Vol: 4, Issue: 1, 2021
Sayfa — Page: 153-169
E-ISSN: 2667-4262
J iThenticate-
X. Professional Plagiarism Prevention
iLYAS KOYUNDEKi (DiYARBAKIR-CUNGU§) TARIM VE HAYVANCILIK tLE
iLGiLi SOZ VARLIGI
VOCABULARY ABOUT AGRICULTURE AND LIVESTOCK IN ILYAS VILLAGE
(DlYARBAKIR-CTOGUS)
Mehmet Emin TUGLUK*
MAKALE BiLGiSi ÖZET
£§>] Geli$: 05.04.2021 V" Kabul: 22.06.2021 Tarihleri boyunca tarim ve hayvancilikla ugra§an Türkler bunun sonucu olarak daima doga ile yakin iliçki içinde olmujlardir. Bu yakin ili§ki onlann dillerini ve kültürlerini etkilemiç bunun neticesi olarak Türk kültüründe çeçitli sembollerde hayvan figürleri kullamlmiç; kiçilere, çehirlere ve kullanilan çeçitli aletlere hayvan isimleri verilmijtir. Bazi duygu ve düjünceler hayvanlarm özellikleri göz önünde bulundurularak adlandinlmiç; atasözü, deyim, türkü, masal, ninni ve tekerlemelerde tarim ve hayvancilik ile ilgili birçok kavrama yer verilmijtir. Agizlarda ayni nesne veya kavrami kullanmak için farkh kelimeler kullamlabilmektedir. Hiç çiiphesiz ki dil zenginliginin göstergesi olan bu durum köyden kente gôçtin de etkisiyle doga ve insan arasindaki yakin bagi zayiflatmiçtir. Bunun sonucunda kullanildigi yörenin agzina yerleçmi? tarim ve hayvancilik adlariyla ilgili pek çok söz varligi günümüzde yitirilme tehlikesi ile karçi karçiyadir. Bu çaliçmada Diyarbakir'm Çtlngûç ilçesine bagli Ilyas köyünde kullanilan tarim ve hayvancilik ile ilgili söz varligi tespit edilmiç ve bu söz varligi yapisal ve içlevsel özelliklerine göre siniflandirilmi§tir.
Anahtar Kelimeler: ilyas köyü (Malkaya köyü), söz varligi, tarim, hayvancilik, derleme.
Ara$tirma Makalesi
ARTICLE INFO
â Received: 05.04.2021 s/Accepted: 22.06.2021
Keywords:
Ilyas village (Malkaya village),
vocabulary, agriculture, livestock, compilation.
Research Article
ABSTRACT
The Turks, who have been dealing with agriculture and animal husbandry throughout their history, have always been in close contact with nature as a result. This close relationship has affected their languages and cultures, and as a result, animal figures have been used in various symbols in Turkish culture, and animal names have been given to people, cities and various tools used. Some feelings and thoughts are named after being influenced by the characteristics of animal. Many concepts related to agriculture and livestock are included in proverbs, idoms, folk songs, fairy tales, lullabies and rhymes. Different words can be used to use the same object or concept in dialects. Undoubtedly, this situation, which is an indicator of the richness of the language, has weakened the close bond between nature and people with the effect of migration from the village to the city. As a result of this, many words related to the names of agriculture and livestock placed in the dialect of the region where it is used are in danger of being lost today. In this study, the vocabulary related to agriculture and animal husbandly used in ilyas village of Qungu§ district of Diyarbakir was compiled and this vocabulary was classified according to its structural and functional characteristics.
* Dr. Ögr. Üyesi, Batman Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyati Bölümü, Yeni Türk Dili Ana Bilim Dali, E-mail: emintugluk@gmail.com.
ORCID https://orcid.org/0000-0003-1866-5580.
Bu makaleyi §u çekilde kaynak gösterebilirsiniz / To cite this article (APA):
Tugluk, Mehmet Emin (2021). "ilyas Köyündeki (Diyarbakir-Çûngûj) Tarim ve Hayvancilik lie Ilgili Söz Varligi". Uluslararasi Dil, Edebiyat ve Kültür Araçtirmalari Dergisi (UDEKAD), 4 (1): 153-169. DOI: http://dx.doi.org/10.37999/udekad.939239.
Extended Abstract
Throughout history, The Turks have dealt with agriculture and livestock as a result, they have always been in close contact with nature. This close relationship has affected their languages and cultures, and as a result, animal figures have been used in various symbols in Turkish culture, and animal names have been given to people, cities and various tools used. Emotions and thoughts are named considering the characteristics of animals. Many concepts related to agriculture and livestock are included in proverbs, idoms, folk songs, fairy tales, lullabies and rhymes.
Different words can be used to use the same object or concept in dialects. Undoubtedly, this situation, which is an indicator of the richness of the language, has weakened the close bond between nature and people with the effect of migration from the village to the city. As a result of this, many words related to the names of agriculture and livestock placed in the dialect of the region where it is used are in danger of being lost today.
Ilyas village is 122 km from Diyarbakir and 6 km from Qiingu§. Due to the scarcity of arable land in Ilyas village, which is a mountain village, a large part of the population migrated to other cities. The main livelihood of the village is agriculture and animal husbandry, but since the village is mountainous, the villagers only produce enough for themselves.
It is stated in the Ottoman Kanunnames that the name of the village in the Ottoman period was Eylos (which became Elyos in the village language) and that it was one of the 6 Turkish- Muslim villages in the vicinity. The village is a Turkmen village as stated in the Ottoman Kanunnames, and a rich Turkish vocabulary is still used in the village. However, the increase in migration from the village to the city and the rapid spread of technology and communication tools have brought about the loss of the vocabulary that reflects the dialect features used in the village. This situation necessitated the writing of the vocabulary that still lives in the oral culture without losing it.
Ilyas village, which was established in a mountainous region, has always been intertwined with nature as a requirement of its geography. However, as a result of the migration from the village to the city, the population of the village, which reaches 200 households in summer, decreases to 30-40 households in winter. As a result, the rich vocabulary showing the dialect features used in the village is in danger of being lost.
As a result of grape, walnut and mulberry cultivation in Ilyas village, a rich vocabulary about these fruits draws attention.
Two words that start with the consonant "r" in Turkey Turkish are used by deriving a vowel at the beginning of the word in the village of ilyas ( see erehan, Urum Tutu).
The presence of words such as a/ma, aguz, geb ig, guzlamah, sohu, suvarmak, yarpuzuszd in Old Turkish, damuzluh, ya/used in Old Anatolian in the dialect of ilyas village shows the archaic traces of Turkish. As a result of grape, walnut and mulberry cultivation in the village a rich vocabulary about these fruits draws attention.
The majority of the words related to agriculture and animal husbandry in ilyas village consist of a single word structure. However, there are also words formed by indefinite noun phrase, noun-verb group, adjective-verb group, adjective phrase and noun + noun structure. When the words identified in Ilyas village are classified according to the basis of the vocabulary, it is seen that the words formed with animal names are in the majority. In addition, words formed with color names, words formed with limb names, words formed with proper names and words formed with abstract concepts were also determined.
Giri§
Canli ve cansiz varliklan kar§ilayan kavramlar ve kelimeler iizerine ara§tirma yapan bilim dali olan ad bilimi iizerine iilkemizde son donemde pek 90k 9ali§ma yapilmaktadir. Yapilan £ali§malarda "onomastika, toponomi, toponimik, onomastik" (Sakaoglu 201: 14-15) gibi adlarla yapilan 9ah§malar, son donemlerde inceleme alanina ozgu kelimeler kullanilarak yapilmaktadir. Insanlarin kavram ve nesneleri adlandirmalannin altinda yatan pek 90k neden
bulunmaktadir. Politik sebepler, doga olaylari, cografi §artlar, gegim kaynaklan, ugra§ilan meslekler akla ilk gelen nedenlerdir. Göfebe bir kültürden gelen Türkler, Uygur Türkleri döneminde yerle§ik hayata gegmi§, bunun neticesinde tarih boyunca tarim ve hayvancilikla igli di§li olmu§lardir. Tanm ve hayvancilikla i<?li di§li olmalari onlarin ya§antilanna tesir etmi§tir. Bunun bir göstergesi olarak Türk kültüründe "at", kadin ve silahla birlikte kutsal kabul edilen unsurlar arasinda yer almi§tir (Dogan 2001: 616). Türkler hayvanciligin etkisiyle on iki hayvanin ismini on iki yila vererek on iki hayvanli Türk takvimini olu§turmu§lardir. Tarim ve hayvanciliga bagli ya§am tarzlari, Türklerin kültürlerine de yansimi? buna bagli olarak atasözü, deyim, masal, ninni vb. sözlü kültür ürünlerinde tarim ve hayvancilikla ilgili kavramlara siklikla yer verilmi§tir (Dü§mez 2014; Gürbüz 2014). Bunun bir göstergesi olarak Türk?e Sözlük (TS: 2011), Tarama Sözlügü (TAS, 2009) ve Derleme Sözlügü (DSI-VI, 2009) incelendiginde tanm ve hayvancilikla ilgili zengin bir söz varligina rastlanmaktadir.
Tanm ve hayvancilikta kullanilan kelimeler bölgeden bölgeye, agizdan agiza farkliliklar gösterebilmektedir. Örnegin "kedi" kelimesi Türkiye Türkfesi agizlarinda "1. Pisik, pi§ih, pi§ik, pisik, pissik, pisuk, pi§iyh, pusuk, püssük, püsü, mi§ik, mi§ik, pisigen, püsük, büssük, bisi, bi§i, hisi, pisik, pisi, pisig, pisink, pisiyh, pist, pi§, pi§ik, psi, p§ik; 2. Ma§, me9i, mafi, mefük; 3. Gedi, kedik, katu, kit, kitik; 4. Mamk, manik, manuk; 5. Hi§tik, ki§tik, ki§dik; 6. Bisden, bisten, pistan; 7. Mirmirik; 8. Tekir" (Gen? ve Cin 2016: 195-196) gibi farkli §ekillerde kullamlmaktadir. "Ibibik ku§u" Anadolu agizlanndan 21 farkli §ekilde derlenmi§tir (DS IV: 2501). Anadolu agizlarinda halen sözlü olarak kullanilan ancak yaziya gepirilmeyi bekleyen söz varligi bulunmaktadir.
ilyas köyünde tarim ve hayvancilikla ilgili kullanilan söz varliginin bir kismi Anadolu agizlanndan derlenmi§ken bir kismi ise Anadolu agizlanndan derlenmemi§ olup bu köy ve ?evresinde kullamlmaktadir. Bu 5ali§mada Diyarbakir'in £üngü§ il?esine bagli ilyas köyünde kullanilan ve agiz özelligi gösteren tanm ve hayvancilik ile ilgili söz varligina yer verilmi§tir.
1. Üyas (Malkaya) Köyü
Ilyas köyü, Diyarbakir'a 122 km, Qüngü§'e ise 6 km uzakliktadir. Bir dag köyü olan Ilyas köyünde ekilebilir arazilerin azligindan dolayi nüfusun büyük bir kismi ba§ka §ehirlere gög etmi§tir. Ki§ aylannda köyün 30-40 hane olan nüfusu yaz aylannda §ehirde ya§ayanlann köylerine dönmesiyle 200 haneye kadar fikmaktadir. Köyün temel gefim kaynagi tanm ve hayvanciliktir ancak köyün daglik olu§undan ötürü köylüler ancak kendilerine yetecek kadar üretim yapmaktadirlar. Osmanli Kanunnamelerinde köyün Osmanli dönemindeki isminin Eylos (bu zamanla köy dilinde Elyos olmu§tur) oldugu ve civardaki 6 Türk-Müslüman köyünden bin oldugu belirtilmi§tir (Akgündüz 1991:247). Köy, Osmanli Kanunnamelerinde belirtildigi üzere bir Türkmen köyü olup köyde halen zengin bir Türk9e söz varligi kullanilmaktadir.Ancak köyden kente gÖ9Ün artmasi, teknoloji ve ileti§im ara9lannin hizla yayginla§masi köyde kullanilan agiz özelliklerini yansitan söz varliginin yitimini de beraberinde getirmi§tir. Bu durum halen sözlü kültürde ya§ayan söz varliginin yitirilmeden yaziya ge9irilmesini gerekli kilmi§tir.
2. Derlenen Söz Var1iginin Yapisi
2.1. Tanm ile Ügili Derlenen Söz Varlignun Yapisi
2.1.1. Belirtisiz ísim Tamlamasi Yapisiyla Kurulanlar
abdehri, Arap §erbeti, ein leblezi, dikenburnu, dulavrat otu, ebegüveci, elta§i, Eylos firpiti, fíotu, Fírenk balcani, herük 9ÍH, Ku§ leblezi, Ku§bepi, öküzgözü, urum Tutu, sigirguyrugu, siyenk otu, §eytankulagi, yapi§kan otu.
2.1.2. isim-Fiil Grubu Yapisiyla Kurulanlar
agura yatirmak, burma, gözmek, gem dögmek, ma§ara 9ekmek, ota dü§mek, sohu dögmek, suvarmak, ufmah, tihtihlamak, yarya vermek, zil vermek.
2.1.3. Sifat Tamlamasi Yapisiyla Kurulanlar
balean, böbrek herük, 9ubuk keven, genfmemet, gombalah ceviz, karakavuh, killi Tut, Parmak keven, Parmak üzüm, sari herük, tosPah keven.
A§agidaki örnekler iyelik eki dü§mü§ isim tamlamasi yapisinda görünmekle birlikte anlam itibariyle sifat tamlamasi yapisiyla kurulan örnekler iferisine alinmi§lardir.
boynoz ceviz, kanatma sakiz, kari keven, kiz ceviz.
2.1.4. iyelik Eki Dü§mü§ isim Tamlamasi Yapisiyla Kurulanlar
doguz herük, hatunbarmah.
2.1.5. Sifat-Fiil Grubu Yapisiyla Kurulanlar
sütlügen, tapan, yediveren Tut.
2.1.6. isim+isim Yapisiyla Kurulanlar
gülala, hombaba, közdüvar.
2.1.7. Tek Kelime Yapisiyla Kurulanlar
alma, alu?, anuh, azdur, balah, bastih, bend, boyunduruk, bulama?, bur?aluh, cerik, ?arpi, 9a§kur, 9edene, 9elem, 9ibla, 9irban, 9on, damuzluh, dehre, delice, dink, dogunuh, érehan, e§babiye, evlek, fehlen, fimin, ñrik/firik, gen, gevár, gilgil, gön, gügük, gülala, hag, hang, hébbe, herük, hinik, hortut, kangal, kapsalih, karaca, kanh, keb, kern, kenger, kertö§, kesecek, kesme, keven, kirat, lasir, kiska, ki§ni§, laynah, kiyraz, koz, können, kuzuh, külbe, kürüm, leblez, lig, livin9, masta, ma§, ma§ara, mazi, maziranli, menengü9, merek, norguz, oh, oylum, örken, pahtik, palaz, part, pelit, pendek, per9in, pipirim, pi§olo, sadir, sohlum, sohu, sakal, sallam, §ekil, §ingil, §inik, §i§ek, taga, tekne, tepür, telbis, teyek, tihi, topuz, tort, tum, u9Kun, vengi, yaba, yaglica, yarpuz, yimirta, zingir.
2.2. Hayvancilik ile ílgili Derlenen Söz Varliginin Yapisi
2.2.1. Belirtisiz ísim Tamlamasi Yapisiyla Kurulanlar
fay Ku§u, geriba§i, ibop Ku§u, ölüm Ku§u, sümük Ku§u, tomuz Ku§u.
2.2.2. isim-Fiil Grubu Yapisiyla Kurulanlar
fati kurmak, guzlamak, kanatma salaz, kekeflemek, kesme, pirengelli olmak, zedlemek.
2.2.3. Sifat-Fiil Grubu Yapisiyla Kurulanlar
pagabogan, Qerpibezen, uneleyen, yilana agu veren.
2.2.4. Sifat Tamlamasi Yapisiyla Kurulanlar
alacali karga
2.2.5. Tek Kelime Yapisiyla Kurulanlar
agil, aguz, ahmin, alaf, bogalek, cordon, Qebi?, geküce, deyin, deyindirik, dirpi, dun Ku§, ferik, fi§Ki, gern, gögü§, gulbaga, gülk, kekeg, kolon, köstü, mayis, merek, meteres, öglük, örken, pälän, päldum, pin, pingel, pi§ik, taylih, tuluh, uyaz, yal, yilangep.
3. Derlenen Söz Varliginin Temeline Göre Adlandirmalar
3.1. Hayvan Adlan Kullamlarak Yapilan Adlandirmalar
Bitki Adlari: guzugulah, Kaien Ku§, Ku§ leblezi, Ku§bepi, öküzgözü, sigirguyrugu, siyenk otu, tekeda§§ag.
Hayvan Adlari: alacali karga, bogalek, bogalek tutmak, guzlamak, ölüm Ku§u, tomuz Ku§u, yilana agu veren, yilangef.
3.2. Renk Adlanyla Yapilan Adlandirmalar
Bitki Adían: gülala, karaca, karakavujj, san herük. Hayvan Adlan: alacali karga, gögü§.
3.3. Soyut Kavramlarla Yapilan Adlandirmalar
Bitki Adlan: ein leblezi, §eytankulagi. Hayvan Adlan: ölüm Ku§u.
3.4. Organ Adlan Kullamlarak Yapilan Adlandirmalan
Bitki Adían: boynoz ceviz, bóbrek herük, dikenburnu, elta§i, gozmek, hatunbarmah, kuzukulah, oküzgózü, Pannak keven, Parmak üzüm, §eytankulagi, tekeda§§ag.
3.5. Ózel ísimlerle Yapilan Adlandirmalar
Bitki Adían: Arap §erbeti, Eylos firpiti, Fírenk balcani, gen?memet, umm Tutu.
4. Taran ile ílgili Derlenen Soz Varligi 4.1. Bitki Adían
alma: (< ET alma) Elma (DS I: 226). alu$: AI19 (DS I: 233).
anub: Dag kekigi, nane (DS I: 268). Kelime "anuk" §eklinde "nene otu" anlaminda Ordu'dan derlenmi§tir (Demir 2001: 334).
balean: Patlican (DS I: 502).
bóbrek herük: Iri, siyah veya mor renkli mürdüm erigi.
burgalu^: Kokü yenilen, ek§imsi, bir tür yaban bitkisi. ílyas kóyünde "tekeda§§ag" da denilmektedir.
cincaz herük: Kügük erik.
cin leblezi: Kü9ük taneli borülce.
9a§kur: San fifekli, ek§imsi bir siviya sahip, otsu bir bitki. 9edene: Kendir tohumu (Ózselik ve Boz 2001: 240).
9elem: Turpgillerden kokü ve yapragi yenen, beyaz ve mor renkli bir bitki. Kelime Anadolu agizlanndan "§algam, pancar, kirmizi turp" anlamlanyla derlenmi§tir (DS II: 1119).
delice: Bugdaygiller familyasindan sigir kuyruguna benzer dar yaprakli yabani ot.
dikenburnu: Bogürtlen.
doguz herük: Yabani, ek§imsi bir erik türü.
dulavrat otu: Tüylü top §eklinde 9Í9ekleri oían yabani bir ot.
ebegüveci: Qok yillik, mor 9Í9ekli, yabani bir bitki.
érehan: Reyhan. Kelime Diyarbakir'dan "rehan" §eklinde "reyhan, feslegen" anlamiyla derlenmi§tir (Erten 2011: 168).
Fírenk balcam: Domates. DS'de "domates" anlaminda "firenk, firek" kelimeleri yer almaktadir (DS III: 1868; DS VI: 4506).
kangal: Daglarda yeti§en dikenli bir <je§it yabani ot.
kíyraz: Kiraz.
gilgil: Bugdayi andiran ba§i bastón ba§i gibi bükülen, ekmegi de yapilan ak dan. Kelime "gilgil, gilgil dansi" §eklinde "kÜ9Ük taneli dan" anlaminda Anadolu agizlanndan derlenmi§tir (DS III: 2077).
kuzukulafr: Kayalik ve fundalik yerlerde yeti§en, ek§i yapraklari olan bir bitki (DS III: 2205).' '
Ku§ leblezi: Küfük taneli fasulye.
gülala: Kadife gipegi.
herük: Erik.
karakavu^: Ye§il renkli, bugday görünümlü, iginde sütümsü bir sivinin oldugu bitki. keb: Geniij yaprakli, ek§imsi bir bitki.
kenger: E§ek dikeni de denilen, kirlarda biten, kökünden süt gikan dikenli bir ot. Kelime "kengel, kengi otu, kengir, kenker, kepre" §eklinde Anadolu agizlanndan derlenmi§tir (DS IV: 2744).
keven: Sakiz, kitre, zamk fikanlan ve yakacak olarak da kullanilan dikenli bir bitki (DS IV: 2776).
kiska: Sogan tohumu, arpacik sogani (DS IV: 2843).
ki§ni§: ^ifekleri papatyaya benzeyen kötü kokulu bir ot (DS IV: 2887).
koz: Ceviz (DS IV: 2945).
können: Pirasaya benzer bir ?e§it yaban sanmsagi. Kelime "körmen, kömren, kömüren, kömürsen, könmen, köpek sanmsagi, köpek sogani" §ekilleriyle Anadolu agizlanndan derlenmi§tir (DS IV: 2968).
Ku§bepi: Ye§il renkli, dereotuna benzer yabani bir bitki.
leblez: Taze ya da kuru fasulye.
livinf: Yapraklan geni§ aci bir tür pancar (DS IV: 3082; Özpelik ve Boz 2001: 244).
ma§: (Ar. mä§) Baklagillerden, mercimek büyüklügünde, ye§il renkli bir tür bitki. (DS IV: 3134; Özpelik ve Boz 2001: 245).
menengü?: gitlembik. (DS IV: 3162).
norguz: Bahar aylannda kirlarda apan mor renkli bir bitki.
oyum: Me§e agaci.
pa&tik: Tarlalarda yeti§en, bitkilere zarar veren yabani bir ot türü. pipirim: Semiz otu (DS V: 3461). san herük: Kayisi. sakal: bk. bur?aluh
sigirguyrugu: Tadi ve görüntüsü paziya benzeyen yabani bir bitki (DS V: 3605).
siyenk otu: Enli yaprakli yabani bir bitki.
so^lum: Sepet yapiminda kullanilan sögüte benzeyen agap.
sütlügen: Sütlegen bitkisi.
§eytankulagi: Büyük yaprakli, fipekli, yabani bir bitki. Kelime "Kuzukulagi denilen yabaml ot" anlamiyla Anadolu agizlanndan derlenmi§tir (DS V: 3767).
tekeda§§ag: bk. burpaluh.
tort: Kahn yaprakli, dikenli ve süt gibi suyu olan bir ot (DS V: 3971). u£ma&: Bahar ayinda apan mor renkli bir bitki. yapi§kan otu: bk. dulavrat otu (DS VI: 4180). yarpuz: Yaban nanesi (DS VI: 4191).
zingir: Genellikle ta§lann arasinda yeti§en yosun §eklindeki bitki.
4.2. Bitki Türlerine Verilen Adlar abdehri: Yuvarlak taneli bir üzüm türü.
azdur: Sepet örmekte kullanilan sögütgillerden bir agag türü. bala^: tri bir dut türü.
boynoz ceviz: Ucu boynuza benzeyen bir ceviz türü. Qubuk keven: Bir keven türü. Eylos firpiti: Sofralik üzüme verilen genel ad. ffotu: Fige benzer, taneli, tek yillik yem bitkisi. Kaien Ku§: Siyah bögürtlene benzer bir tür dut türü. gengmemet: tri ?ekirdekli bir üzüm türü. gombala& ceviz: tri taneli bir ceviz türü. batunbarmafr: ince kabuklu bir üzüm türü. kari keven: Bir keven türü.
kilh Tut: Ucunda siyah?a kila benzer bir sürgü olan duta verilen ad.
kiz ceviz: Igi iki pargadan olu§an ceviz.
maziranh:ince kabuklu bir üzüm türü.
öküzgözü: Siyah, §iralik bir üzüm türü (DS V: 3330).
Parmak keven: Bir keven türü.
Parmak üzüm: Siyah ve beyaz renkli sofralik bir üzüm türü.
pelit: Me§e palamudu olarak bilinen kayingiller familyasina ait olan agaf türü (DS VI: 4644).
§ingil: Aym dalda farkli renkte olan dutlara verilen ad.
tosPa^ keven: Bir keven türü.
urum Tutu: ^ekirdekli bir dut türü.
vengi: Kirmizi renkli bir üzüm türü.
yediveren Tut: Bir yilda yedi defa meyve veren dut türü.
yaglica: Parlak rankli, me§e agacini andiran bir aga? türü.
4.3. Bitkilerden Eide Edilen Ürünler ile ilgili Söz Varligi
Агар §erbeti: Tahta ka§iga yapi§mayacak kivamdaki §iraya verilen ad.
basti^: Pestil (DS I: 546).
e§babiye: Kayisi kurusu (Buran 1997: 190).
herük ?üi: Kayisi kurusu. "gil" kelimesi "erik, zerdali kurusu" anlamiyla Anadolu agizlanndan derlenmi§tir (DS II: 1213).
kanatma sakiz: Kenger sakizi (DS IV: 2618).
kesme: Üzümden yapilan bir pestil türü (DS IV: 2767; Erten 2011: 162). kürüm: Kuru üzüm.
4.4. Tanm ile Ügi Alet Adlan
$arpi (< farp-i): Aga?lardan meyveleri dökmeye yarayan ince uzun sink. Kelime Anadolu agizlanndan "ince uzun sink" anlamiyla derlenmi§tir (DS II: 1083).
dehre (dahra < Fars. dähre): Aga? dallanm kesmek ifin kullanilan orak §eklindeki kesici alet (DS II: 1329; Telli ve Bulduk 2018: 63).
dink: < dink 'Dögme yapilan ta§ degirmen' =Az. ding 'degirmen' (TTTSKBS-I: 286). < ding / dink 'hayvanlarla ?evrilen büyük degirmen' < Far. ding (TETTL-II: 423). Tahilin kabugunu yumu§atmaya ve ayirmaya yarayan atla gevrilen degirmen (DS II: 1507).
elta§i: Bugday, misir gibi tahillan kirmaya yarayan eile Qevrilen iki ta§tan yapilmi§ degirmen (DS III: 1713).
külbe: Kü?ük kazma (DS IV: 3028; Özpelik ve Boz 2001: 244).
lig: Keveni köküyle ?ikarmaya yarayan agaptan yapilan 5-10 cm geni§liginde 2 m uzunlugunda alet.
so&u: Bugday, bulgur vb. tahillan dövmeye yarayan büyük ta§, büyük dibek (DS V: 3661).
tapan: Tohum ekildikten sonra tarlayi düzeltmeye yarayan yassi alet, sürgü (DS V: 3825).
tekne: Üzümün ezilerek suyunun fikanldigi agaftan veya betondan yapilmi§ yer.
tepür: < te-p-(i)r (TTTSKBS-I: 883) Bugday, bulgur vb. tahillan elemeye yarayan agaptan yapilmi§ büyük oval tahta (DS V: 3886).
yaba: Tinazi savurmaya yarayan tahtadan yapilmi§ büyük fatal arap (DS VI: 4809).
4.5. Topragin l§lenmesi ve Sulanmasi ile Ügili Söz Varligi bend: Hangin (bk. hang) ba§langiQ noktasi.
Qirban: Sulama i§inde kullanilan suyun devamli ve düzenli akmasini saglayan, su yollanni idare eden görevli (DS II: 908).
evlek: Bayir tarlalarda sulamayi kolayla§tirmak ifin a?ilan su yolu (DS III: 1810).
кагф: Tarlalarda sebze ekmek i?in apilan tarhlar, bölümler (DS III: 1925).
gevär: Bahpe ve tarla sulamak i?in tarlada ve bahpede afilan ince su yolu, ark (DS III: 2009).
Cilt / 'Volume: 4/ ^ji / ^ssue: 2021
gözmek: Tarla ve bahçe sulamak için yapilan kiiçûk göletlerde suyun önünü tutmak ve suyu kontrollü bir çekilde birakmak için kullanilan delikli ta§. Kelime "gözmek" çekliyle kiiçûk delik anlaminda Yenice-Mugla'dan derlenmiçtir (DS III: 2183).
barig: < ank / ark 'sulama hendegi, cetvel' < ET ank (TETTL-I: 199). Tarlalar için su yolu, ark (DS III: 2288).
kern: Tarla sulama esnasinda fazlaliktan dolayi boça akitilan bulanik su.
kesecek: Hangdan (bk. hang) aynlan su yollan.
maçara: Bag, bahçe ve bostanlarda genellikle sogan, sanmsak, kiska ekilmek için hazirlanmiç kanhin (bk. kanh) kûçûgû (DS IV: 3134, 3135; Sagir 1995: 423).
suvarmak: (< subarmak ET). Topragi sulamak, topraga su vermek (DS V: 3704).
taga: Tarlalann yamnda farkli bir ürün ekilen kûçûk alan.
telbis: Kuru topragi ekilebilir haie getirmek için sulama içlemi.
ti^i: Gözmegin (bk. gözmek) deligini kapatmaya veya gözmekten suyun kontrollü bir çekilde akmasini saglayan bezden yapilmiç tikaç.
tibtiblamak: Topragi derin olmayacak ve bitkinin köklerine zarar vermeyecek çekilde çapalamak.
tum: Tarlalann arasinda ekilmeyerek sinir olarak birakilan yer (DS V: 3991).
yarya vermek: Topragin, ürünün yansini almak koçuluyla baçkasinin ekimine birakilmasi (DS VI: 4188).
4.6. Ôlçû Birimleri ile Ügili Söz Varhgi
Virât: (Ar.) Tahil ôlçegi olarak piminin (bk. pimin) dörtte biri (Ôzçelik ve Boz 2001:244). part: Biçilmiç ekinin otuz demetinden yapilmiç yigin (DS V: 3403). pendek: Genellikle ot için bir yük (DS V: 3427).
pimin: Misir ve bugdayda ôlçû birimi (1 pimin misir 20 kg., 1 pimin bugday 25 kg).
çinik: Misir ve bugday gibi tahillan ôlçmeye yarayan 1 piminin yansi olan ôlçû birimi (DS V: 3782).
4.7. Tanmla îlgili Diger Kelimeler
agura yatirmak: Kök salmasi istenen sürgünleri topraga gömmek (DS I: 82).
burma: Hayvanlar için kiçin tüketilmek üzere hazirlanmiç otun burulmuç çekline verilen ad (DS I: 800).
cerik: Ktiçtik üziim salkimina verilen ad (DS VI: 4472).
çibla: Ate§i tutuçturmaya yarayan kurutulmu§ ot.
çon: Kiiçûk diken veya çali parçasi.
fehlen: Ekilmek üzere bir defa sûriilûp nadasa birakilan tarla.
firik/firik: Olgunlaçmamiç meyve (badem, çagla, elma, armut vb.) (DS VI: 4506).
gem: Dôven (DS III: 1985; Ôzçelik ve Boz 2001: 242).
gem dôgmek: Bugday sapindan taneyi ayirma ve sapi saman haie getirme içlemi. gen: Ekilmeyen tarla.
kapsali^: Çitten ya da aralikli çakilan tahtalardan yapilmiç bahçe kapisi.
karaca: Sogan tohumu (DS IV: 2640).
kisir: Ûziim kutuklerinin filizi (DS IV: 2842).
Idynafr: Ceviz içi (DS III: 2068).
kuzub: Meçe agaçlanmn kozasi.
giigûk: Taze ceviz ve bademin di§ kabugunun yeni soyulmuç hali. Kelime DS'de "parçalanmamiç ceviz içi" anlaminda Sinop'tan derlenmiçtir (DS III: 2214).
bâg: Taze; henuz olmamiç, olgunlaçmamiç meyve (Buran 1997: 195).
hèbbe: Uzum tanesi (DS VI: 4516).
fcinik: Olmamiç ceviz içi.
bombaba: Ceviz içinin bir butun olarak çikanlmi§ hali. frortut: Uzum asmasinin budanmiç dallan (DS III: 2414).
mazi: (Fars, mâzû) Me§e agaçlanmn uzerinde bôcekler, kurtlar, bakteriler gibi asalaklar tarafindan meydana getirilen ve sanayide boyama, deri tabaklama içlerinde kullamlan bir çe§it ur (DS IV: 3146).
mesele: Dink dogme i§leminin yapildigi yer.
ota duçmek: Yaz aylanmn baçinda baçlanan ot derme içi.
perçin: Dikenli çali çirpidan yapilan çit.
pir: Turp, pancar vb. bitkilerin yapragi (DS V: 3459).
salkim: Çok taneli uziim salkimina verilen ad.
sadir: Sebze fidesi (DS V: 3513).
so&u dôgmek: Solju taçinda bugday ve bulguru dogme içlemi.
çekil: Yere dôkulmuç ve kismen kurumuç agaç yapraklan.
teyek: Asma dallanmn uç kisimlan (Ôzçelik ve Boz, 2001: 249).
topuz: Çinar agacimn dikenli yuvarlak kozalagi.
uçKun: Keb (bk. keb) bitkisinin filizi.
zil vermek: Çimlenmek, filizlenmek (DS VI: 4389).
5. Hayvancilik ile îlgili Derlenen Sôz Varhgi 5.1. Hayvan Adlan
alacali karga: Saksagan. Kelime "alaca karga" §eklinde Anadolu agizlanndan derlenmiçtir (DS I: 176).
bogalek: buge-bugelek 'biive de denilen sokucu sinek' -biivelek- btive < bo:+g+e+lek -
Kirg.
bogenok 'Sanmtirak renkli sinek'; Alt. bogon 'atsinegi' (TTTSKBS-I: 191). Sigirlan rahatsiz eden bir ?e§it sinek. Kelime "bogelek" §eklinde Anadolu agizlarindan derlenmi§tir (DS I: 759).
cordon: Biiyiik fare (Ozgelik 1997: 257). gagabogan: Biiyiik gekirge.
gay Ku§u: Dere yakinlannda ya§ayan bir ku§ ge§idi, balikgil ku§u (DS II: 1097).
gekiice: Qekirge.
gergibezen: Salyangoz.
deyin: (< teyen ET) Sincap (DS II: 1444).
deyindirik: Sincap.
dirpi: Kirpi (DS III: 1519).
dun Ku§: Dun, dun §eklinde ses gikaran bir ku§ tiirii.
gulbaga: Kurbaga (DS III: 2191).
gogti§: Zehirli, ye§il kertenkele (DS III: 2173).
ibop Ku§u: ibibik ku§u. Kelime Anadolu agizlarindan "ibabap, lbibik, ibbik, ibibili" vb. 21 farkli §ekilde derlenmi§tir (DS IV: 2501).
kerto§: Kertenkele.
kosttt: Tarla faresi, kostebek (DS IV: 2976). oliim Ku§u: Bayku§. pi§ik: Kedi (DS V: 3457). sumiik Ku§u: Serge.
tomuz Ku§u: Agustos bocegi. "tomuz" kelimesi "temmuz" anlaminda Malatya ve gevresinden derlenmi§tir (DS VI: 4770).
uneleyen: Atamacagillerden bir ku§ turii.
uyaz: Sivrisinek (DS V: 4050).
yilana agu veren: Ye§il renkli bir tur kertenkele.
yilangeg: Yengeg.
5.2. Hayvanlardan Elde Edilen Uriinlerle Ilgili Soz Varligi
gon: kon < ET (TETTL-III: 259). Deri (DS III: 2151).
orken: Kegi kilindan ya da yiinden elle oriilen uzun, kalin ip (DS V: 3349).
palaz: (< Far. pelas) Kegi kilindan yapilmi§ yaygi, kilim (DS V: 3386).
tulub: Hayvan derisinden yapilan yayik (DS VI: 3990).
yimirta: Yumurta (DS VI: 4274).
5.3. Hayvan Gübresi ile ilgili Söz Varligi
ajjmin: Kuru hayvan gübresi (DS I: 126).
fiçKi: < fiçki 'gübre' <Yun. fuski' (TETTL-III: 79). At ve eçek gübresi (Buran 1997:
191).
mayis: Büyükba? hayvanlann ya§ diçkisi (DS IV: 3141).
5.4. HayvancihMa Ügili Diger Söz Varligi
agil: (< ET agil) Evin yamnda veya yakininda bulunan yazlik ahir. Kelime Tiirkçe Sözlükte "Eveil kûçiikbaç hayvanlann banndigi çit veya duvarla çevrili yer, arkaç" (TS: 40). anlamiyla verilmiçtir.
aguz: uguz < ET (TTTSKBS-I) Yavrulayan hayvanin ilk sütü ve bu ilk sütünden yapilan koyu kivamli içecek (DS I: 115).
alaf: Hayvan yemi (Olcay, Ercilasun ve Asian 1998: 389).
bogalek tutmak: inek, sigir gibi büyükba§ hayvanlann kuyruk altlanna konan bogalek sinegi yüzünden rahatsiz olmalan, kaçiçmalan. Kelime bögelek tutmak çeklinde Anadolu agizlanndan derlenmiçtir (DS I: 759).
boyunduruk: Sabana koçulan öküzlerin birlikte yürümelerini saglamak için boyunlanna geçirilen agaç çember.
çaû kurmak: Kafesle keklik avina çikmak.
çeriba§i: Lider keklik.
çebiç: Bir ya§indaki di§i keçi yavrusu (DS II: 1099).
damuzlu^: Yogurt veya peynir mayasi. Kelime "Pekmez, yogurt, peynir vb. çeylere yarayan maya" anlaminda "damizlik" çekliyle DS'de geçmektedir (DS II: 1352). "Damizlik", "sütü mayalamak için yogurt" anlaminda Ordu'dan derlenmiçtir (Demir 2001: 341).
dogunub: Örkenin (bk. örken) ucuna baglanan ûçgenimsi dal parçasi.
eyha gel: Kûçûkbaç hayvanlan yönlendirirken kullanilan bir seslenme ünlemi. "Eyha" kelimesi sürü hayvanlanna seslenme ünlemi olarak Anadolu agizlanndan derlenmiçtir (DS II: 1821).
ferik: Piliç (DS III: 1846).
guzlamak: (kuzu < kozi ET) Yavrulamak, dogurmak (büyük ve kûçûkbaç hayvanlar için). Kelime "at,e§ek vb. hayvanlar için dogurmak" anlaminda Anadolu agizlanndan derlenmiçtir (DS III: 2196).
giilk: Kuluçka (tavuk için) (DS III: 2199).
keher: Bir yaçmdaki erkek keçi yavrusu.
kekeç: Gaga.
kekeçlemek: Gagalamak (DS IV: 2723).
kolon: Hayvanin semerini ya da eyerini baglamak için gôgsunden geçirilerek sikilan yassi kemer (DS III: 2097). Kelime Kirçehir ve Yôresi Agizlarinda "golan" çeklinde "semeri hayvanin beline saran kayiç" anlamiyla derlenmiçtir (Giinçen 2019: 478).
kôzduvar: Oh'ta (bk. oh) bulunan ûç delikli ayar aleti.
masta: Hayvanlari diirtmek için kullanilan ucu çivili degnek (Buran 1997: 199).
merek: Kiçin hayvanlar için saman ve ot saklanan yer, samanlik, otluk DS IV: 3168).
meteres: Keklik tavçan vb. hayvanlan avlamak için avcilann taçtan, kiçin kardan hazirladiklari saklanma yen. Kelime "Avcilann gizlenme yen anlaminda "meteris" çeklinde Keban, Baskil ve Agin Yôresi Agizlanndan derlenmiçtir (Buran 1997: 199).
o&: Sabanla boyunduruk arasindaki uzantiya verilen ad (DS VI: 4612).
ôgliïk: Hayvanin gôgsunde bulunan ve egerin geriye kaymamasini saglayan kayiç. Kelime "ôgluk" çeklinde Hozat-Tunceli'den derlenmiçtir (DS V: 3318).
palan: (< Far. pâlân) Semer (Sagir 1995: 424).
pâldum: (< Fars, pâl-dum-pâr-dum) Palanin ône kaymamasi için hayvanin kuyrugunun altindan geçirilerek baglanan kayiç, ip (DS VI: 4636).
pirengelli olmak: Tavuklann urkmesi anlaminda kullanilan bir ifade.
pin: Tavuklann içine yumurtlamasi için çali çirpidan yapilan yuksuk biçiminde sepet, yuva. Kelime "pinnik" çeklinde Buyukçayli Osmaniye-Adana'dan derlenmiçtir (DS V: 3458).
pingel: Fol olarak konulan yumurta, folluk (DS V: 3457).
§i§ek: 1 yaçindaki kuzu (DS V: 3788).
taylijj: Hayvanlara yuklenen yiikun bir tarafina verilen ad (DS V: 3852).
yal: înek, koyun keçi vb. hayvanlara yedirmek için hazirlanan unla kepek kariçimi sulu yiyecek (DS VI: 4811).
zedlemek: (Ar. zâd) Hayvanlara yem vermek. Sonuç
Daglik bir bôlgeye kurulan îlyas kôyii, bulundugu cografyanin bir geregi olarak daima doga ile iç içe olmuçtur. Ancak kôyden kente gôçiin sonucunda kôyun yazin 200 haneye ulaçan ntifusu kiç aylannda 30-40 haneye kadar duçmektedir. Bunun neticesinde kôyde kullanilan agiz ôzellikleri gôsteren zengin sôz varligi kaybolma tehlikesi ile karçi kalmiçtir.
îlyas kôyiinde iizûm, ceviz ve dut yetiçtiriciliginin bir neticesi olarak bu meyvelerle ilgili zengin bir sôz varligi dikkat çekmektedir.
Eski Turkçede kullanilan aima, aguz, çebiç, guzlamak, sohu, suvarmak, yarpuz Eski Anadolu Turkçesinde kullanilan damuzluh, yal gibi kelimelerin ilyas kôyii agzindaki varligi Tûrkçenin eskicil (arkaik) izlerini gôstermektedir.
Tûrkiye Turkçesinde "r" iinsuzii ile ba§layan Arapça kôkenli iki kelime ilyas kôytinde kelime baçmda iinlii tiiretilerek kullanilmaktadir (bk. èrehan, urum Tutu). Aynca yabanci kôkenli bazi kelimelerden Turkçe eklerle yeni kelimeler tiiretildigi gôriilmektedir (bk.
damuzluh, zedlemek). Bu durum Türkge kökenli olmayan kelimelerin Türk<jele¡jtirilmey e fali§ildigini göstermektedir.
Ilyas köyünde tarim ve hayvancilikla ilgili tespit edilen kelimelerin Qogunlugu tek kelime yapisiyla olu§maktadir. Bununla birlikte belirtisiz isim tamlamasi, iyelik eki dü§mü§ isim tamlamasi, isim-fiil grubu, sifat-fiil grubu, sifat tamlamasi ve isim+isim yapisiyla olu§an kelimelere de rastlanmaktadir. Köyde tespit edilen kelimeler, söz varligimn temeline göre simflandinldiginda hayvan adlanyla kurulan kelimelerin gogunlukta oldugu görülmektedir. Ayrica renk adlanyla organ adlanyla, özel adlarla ve soyut kavramlarla kurulan kelimeler de tespit edilmi§tir.
Yazar beyanina göre, Ilyas Köyündeki (Diyarbakir-Qüngü§) Tarim ve Hayvancilik Ile Ilgili Söz Varligi" adli gali^mamn yazim sürecinde bilimsel, etik ve alinü kurallanna uyulmu§; ULAKBIM TR Dizin ölgütlerine göre 9ali§mada etik kurul onayi gerektiren herhangi bir veri toplama ihtiyaci duyulmami§tir.
Te§ekkür
Ahmet gift<?i (Ya§ 68) Fatma ^iftgi (Ya§ 62) Mustafa Ugurlu Arslan (Ya§ 41) Salime Arslan (Ya§ 74) Saniye Ba§demir (Ya§ 89) Yasin Ba§demir (Ya§ 44)
Etik Beyan
Kisaltmalar
TETTL
DSI DSU DS III DS IV DSV
DS VI
ET
Far. Kip9. Kirg. TAS
Derleme Sözlügü Birinci Cilt Derleme Sözlügü Ikinci Cilt Derleme Sözlügü Ügüncü Cilt Derleme Sözlügü Dördüncü Cilt Derleme Sözlügü Be§inci Cilt Derleme Sözlügü Altinci Cilt Eski Türkge Farspa
Kipfak Türkfesi Kirgiz Türk?esi Tarama Dözlügü
Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türk?esi Lügati
TS Türkfe Sözlük
TTTSKBS Türkiye Türkgesindeki Türkge Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlügü
Qeviri Yazi i§aretieri
ä a-e arasi ünlü
ä uzun a ünlüsü
e e-i arasi ünlü
e uzun e ünlüsü
i l-i arasi ünlü
T uzun i ünlüsü
ö uzun o ünlüsü
ü u-ü arasi ünlü
g arka damak g ünsüzü
h arka damak h ünsüzü
k arka damak k ünsüzü
K k-g arasi ünsüz
n arka damak n ünsüzü
P p-b arasi ünsüz
T t-d arasi ünsüz
Kaynakfa
Akalin, §ükrü Haluk-Toparli, Recep vd. (2011). Türkge Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayinlari.
Akgündüz, Ahmet (1991). Osmanli Kanunnämeleri ve Hukuki Tahlilleri: Yavuz Sultan Selim
Buran, Ahmet (1997). Keban, Baskil ve Agin Yöresi Agizlari. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayinlari.
Demir, Necati (2001). Ordu ili ve Yöresi Agizalari. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayinlari. Devri Kanunnämeleri III. istrnbul: Fey Vakfi Yayinlari.
Dogan, Levent (2001). "Türk Kültüründe Hayvanlar ve Hayvan Isimleri". Türk Dünyasi Dil ve
Edebiyat Dergisi, 12: 615-659.
Dü§mez, Omer Ami (2014). Türk Atasözlerinde Gegen Hayvan Adlarina Göre Kavram Proßlleri (Böige Agizlarinda Atasözleri ve Deyimler Adli Eser Örnekleminde). Yüksek Lisans Tezi. Adana: Qukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Erten, Münir (2011). Diyarbakir Agzi inceleme-Metinler-Sözlük Ankara: Türk Dil Kurumu Yayinlan.
Gen?, Safiye-Cin, Ali (2016). "Türkiye Türkfesi Agizlannda Domates, Kedi, Patates Kelimeleri ve Bir Kelime Haritasi Denemesi". Mediterranean Journal of Humanities, 6 (1), 185-205.
Gün§en, Ahmet (2019). Kir§ehir ve Yöresi Agizlari. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayinlan.
Gürbüz, Bilal (2014). Tarimla ilgili TürkAtasözleri ve Deyimleri. Ankara: T.C. Tanm, Gida ve Hayvancilik Bakanligi.
Olcay, Selahattin-Ercilasun Ahmet Bican vd. (1998). Arpagay Köylerinden Derlemeler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayinlan.
Öz^elik, Sadettin (1997). Urfa Merkez Agzi (inceleme-Metinler-Sözlük). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayinlan.
Özfelik, Sadettin-Boz, Erdogan (2001). Diyarbakir Iii Qüngü§ ve Qermik Yöresi Agzi (Dil Incelemesi, Metinler, Sözlük). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayinlan.
Sagir, Mukim (1995). Erzincan ve Yöresi Agizlari (inceleme-Metin-Sözlük). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayinlan.
Telli, Burak-Buld^, Türker Ban§ (2018). Adiyaman Iii ve Yöresi Agizlari Söz Varligi. Ankara: Gazi Kitabevi.
Türkiye'de Halk Agzindan Derleme Sözlügü (6 Cilt) (2009). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayinlan.
Yeni Tarama Sözlügü (2009). Cem Dilfin (haz.) Ankara: Türk Dil Kurumu Yayinlan
