CC BY
26Vol: 4, Issue: 1, 2021
Sayfa - Page: 141-152
E-ISSN: 2667-4262
iThenticate*
jL Professional Plagiarism Prevention
TURK£EDE G > V DEGI^iMI VE /G/ DU$MESi UZERiNE
ON THE G > V CHANGE AND /G/ ELISION IN TURKISH _Suleyman ERATALAY*_
MAKALE BlLGlSi OZET
Geli§: 13.04.2021 s/Kabul: 22.06.2021 Turkgenin tarihsel metinleri araciligiyla giinumuze gelen, zaman ifinde degijime ugrami? fe§itli sozcukler bir^ok ses olayi barindirmaktadir. Ses olaylarinin tarihi gefmigini saptamak her zaman fok kolay olmamaktadir. Bunlarin tespiti Turk dilbilgisinin belki de en onemli konulanndan biridir. Buradan hareketle denilebilir ki bu metinlerde yer alan ses olaylannin nasil olugtugu, giinumuze dek ne §ekilde ulajtigi ve hangi a§amalardan geftigi ile ilgili sorulara cevap verilmesi ve bu degigikliklerin tarihi ge^miginin saptanmasi Turk dili afisindan oldukpa degerlidir. Turkpenin tarihsel donemleri igerisinde s8z baginda, s8z iginde ve s6z sonlarinda farkhhklar gosteren /g/ sesi §tiphesiz Tiirk dilinin geli§me siirecinde ve hatta bugiinkii §ivelerin siniilandirilmasi noktasinda oldukpa 6nemli roller (istlenmijtir. Bu 5ah§mada /g/ sesinin tarihsel suref iferisinde nasil ve ne §ekilde /v/'ye degigtigi veya dujtugil uzerine Turkmen in tarihsel metinlerinden yola fikilarak ve Turkologlann gorujlerine de yer verilerek ortaya fikarilmaya falijilmijtir. Sesin /v/ye degijmesi dolayh bir surefken /g/ sesi M sesine rahatlikla donu§mu§, /y/ sesinin /v/'ye degigmesi nadiren olmu§tur. /y/ sesinin ise daha 50k dti§me egiliminde oldugu g6rillmu§tur.
Anahtar Kelimeler: /g/ sesi, ses dugmesi, ses degi§mesi, sesbilgisi.
Ara$tirma Makalesi
ARTICLE INFO ABSTRACT
Received: 13.04.2021 s/ Accepted: 22.06.2021 Various words that have survived through the historical texts of Turkish and have changed over time contain many phonetic changes. It is not always easy to determine the historical background of sound events. Their determination is perhaps one of the most important issues of Turkish grammar. From this point of view, it can be said that answering the questions about how the sound events occurred in these texts, how they reached the present day and what stages they went through, and determining the history of these changes are very valuable for the Turkish language. In the historical periods of Turkish, the phoneme /g/, which differs at the beginning, within, and end of the word undoubtedly played a very important role in the development process of the Turkish language and even in the classification of today's dialects. In this study, it has been tried to reveal how and in what way /g/ sound has changed to /v/ or dropped in the historical process, based on the historical texts of Turkish and also by including the opinions of Turcologists. While the change of the sound to / v / was an indirect process, the / g / sound easily transformed into the / v / sound, and the change of the sound / y / to / v / occurred rarely. It was observed that the / y / sound tended to decrease more.
Keywords: /g/ phoneme, elision, phonetic change, phonetic.
Research Article
* Dr. Ogr. Uyesi, Van Yuzilncu Yil Universitesi, Edebiyat Fakilltesi, Dil Bilimi Bolumu, Van / Turkiye, E-mail:
s.eratalayfa'gmail.com.
ORCID https://orcid.org/0000-0001-5087-226X.
Bu makaleyi §u §ekilde kaynak gfisterebilirsiniz / To cite this article (APA):
Eratalay, Stileyman (2021). "Turk?ede g > v Degi§imi ve /g/ Du§mesi Uzerine". Uluslararasi Dil, Edebiyat ve Kultur Ara$tirmalari Dergisi (UDEKAD), 4 (1): 141-152. DOI: http://dx.doi.org/10.37999/udekad.915345.
Extended Abstract
When the historical change of Turkish is examined, it has been observed that the g sound often changes or falls. The /g/ sound alternates with sounds such as /g/, /v/, /k/, /r)/ and /y/ in word roots and stems or completely transformed into these sounds. In historical texts, the /g/ sound is of two types, front and back. For this reason, it is shown as g/g in many sources. This is an important situation for texts in which vowel sounds are not written partially or completely, such as Goktiirk and Arabic letter texts.
From Old Turkish to the present, the /g/ consonant transforms into /y/,/g/, and "v" consonants at various
stages. The focus of the study will be word roots rather than affixes and word stems that are considered as word roots today. The variation of the /g/ sound in suffixes has been studied by various researchers before. In Orkhon Turkish, two different forms of the /g/ consonant are given as plosive velar and its opposite as palatal. It is stated that /g/, which is the front palatal consonant in the Old Uyghur Turkish period, is found in the word and at the end of the word, and it is mentioned that it can also occur as front sound in borrowed words like gan 'ganj'. It is stated that the /g/ sound in Turkish is voiced as fricative not only with the back synharmonism but also with the front synharmonism, and the fricative pronunciation explains the early loss of this velar sound.
In the Middle Turkish period, the /g/ sound at the end of monosyllabic words is preserved in the eastern dialect. It is converted to /y/ in all other Turkish dialects. Regarding the /g/ consonant, it is stated that monosyllabic
words are more preserved at the end, and sometimes they tend to fall and lengthen the previous vowel. In the period of Khwarezm Turkish, which developed with Karakhanid Turkish and left its place to Chagatay Turkish after itself; It is seen that the sounds /g/ and /g/ at the end of multi-syllable words are generally preserved, but they have been dropped, albeit rarely, by the influence of Oghuz. When it comes to the period of Old Anatolian Turkish; It is seen that the /g/ consonant at the end of the word and syllable and the /g/ consonant at the beginning of the syllable preserve themselves in writing. It is stated that the /g/ sounds in the first syllables or the last sounds of some words in Western Turkish turn into /g/ and /y/ sound in later periods, but it is difficult to say anything definite about the time of this transformation.
The sound change laws known as Grimm's law and Verner's law state that in Germanic languages, /p/,/t/, and /k/ sounds transform into /b/, /d/, and /g/ sounds, the places of occurrence of which are close. This transformation is a situation encountered in many languages, since people have more or less the same physiological structure and can produce about 40-50 different sounds. When the examples where the /g/ and /g/ sound drops are examined, the falling event occurs especially after the transformation into /g/ and /y/. Words with front vowels change to /y/. The g > v change is not a direct change. The /g/ sound lenites into /g/ and /y/. Then these sounds change to /v/.
In Turkish, the /g/ sound is a sound that is usually shown with two different symbols in historical texts in terms of its formation at the velar and palatal. The reason why this different representation does not exist today is that we have switched to a writing system in which all vowels are written. This sound is also a fricative sound and the reason for the /g/ drop in many syllables and suffixes can be attributed to this feature. It is very close to the /k/ sound in terms of the place of sound formation. Due to a softening phenomenon known all over the world as the law of Grimm and Verner, which was effective in the transition to Western Turkish, the /k/ sounds at the beginning of the words turned into /g/. This event is a transformation that provides important data in historical dialectization. For this reason, many researchers have taken this change as a reference while classifying the dialects. If we focus on the change direction of the sound, it can definitely be said that the change is from /k/ to /g/ at the beginning of the word.
Giri§
Bilindigi uzere o^iinlii Turk?ede 8 unlii ve 21 unsuz bulunmaktadir. Bu sesler kendi iflerinde farkli siniflara aynlarak taiumlanirlar. Ornegin unluler geni§-d^, diiz-yuvarlak ve kalin-ince olmak uzere belli bir diizen iQerisinde konumlanir. Bu durum iinsuzler ifin de ge?erlidir. Turk dilbilgisi kaynaklari iferisinde; ses tellerinde olu§turduklan duruma, 9iki§
CUt / Volume: 4, ^ / sjssue: 1, 2021
yerlerine, söyleni§ sürelerine, temas derecelerine göre gibi farkli baçliklarla simflandirilan ünsüzler Türkiye Turkçesi'nde b, c, ç, d, f, g, g, h, j, к, 1, m, n, p, r, s, t, v, y, z sesleridir. Tûrkçenin tarihsel metinlerinde h, g gibi farkli ünsüzlerin bulundugunu biliyoruz. Bunlarin yaninda Arap yazismda kullanilan ancak günümüzde g ve к olarak tek sesle ifade edilen g, к gibi sesler de kullanilmiçtir. Bu sesler bugün Tûrkçenin рек çok lehçe ve çivesinin yazi ve konuçma dilinde karçimiza çikmaktadir.
Tiirkçede ünsüzler, tüm dünya dillerinde oldugu gibi, geçmiçten günümüze bazi degiçikliklere ugramiçtir. Bu degiçmeler elbette dogal bir sürecin gerektirdikleridir. Tûrkçenin tarihsel dönemlerinde /g/ sesi, sözcük kök ve gövdelerinde siklikla dü§mü§, /g/, N1, /к/, /д/ ve /у/ gibi seslerle nöbetle§mi§ ya da tamamen bu seslere dönü§mü§tür. Bu durum elbette belli bir nedene dayandinlabilir. Bu nedenleri bulabilmek için Tûrkçenin tarihsel metinlerinin incelenmesi ve her detayin irdelenmesi gerekmektedir.
Tarihsel metinlerde /g/ sesi kaiin ve ince olmak üzere iki türlüdür. Göktürk yazitlarinda V içaretiyle, daha sonraki Arap harfleriyle oluçturulan metinlerde £ ile gösterilen /g/ kalin; yine Göktürk yazitlarinda £ ile ve daha sonra Arap harfleriyle oluçturulan metinlerde ^ içaretiyle gösterilen /g/ incedir. Bu nedenle birçok kaynakta g/g çeklinde bir gösterim vardir. Bu durum Göktürk ve Arap harfli metinler gibi ünlü seslerin kismen ya da tamamen yazilmadigi yazilar için önemli bir durumdur. Fakat günümüzde kullandigimiz Latin yazismda, Göktürk yazisindaki kalin ve ince ünlülü ünsüz seslere ve Arap yazisindaki yine kalinlik incelik aynmina sahip ünsüz seslere ihtiyaç duyulmadigindan bu seslerin g simgesi ile gösterimi yeterli olmuçtur1.
Eski Tûrkçeden günümüze /g/ ünsüzünün geçirdigi degiçiklikleri degerlendirmeye alirsak; bu ünsüzün kimi zaman /у/, kimi zaman /g/, kimi zaman da "v" ünsüzlerine dönü§tügünü görürüz. Hatta bu ses hem ek hem de köklerde en fazla dûçen seslerdendir. Muharrem Ergin "köklerde ve eklerde Ьщка sesten türemek, dü§mek ve degiçmek bakimindan en çok dikkati çeken konsonantlar bunlardir" der (1998: 85). Ergin, ünsüzün Tûrkçenin hemen her döneminde farkli kullanimlan oldugundan söz eder. Bunu da Tûrkçenin dönemleri içerisindeki devre farkliliklarini yansitmasi bakimindan önemli bulur (1998: 85). Ilhan, sesin Tûrkçede saglam seslerden oldugunu vurgulayarak bu sesin dü§ürülmemesi gerektigini belirtir. Daha sonra Ilhan, sesin bu dü§me özelligini lehçeleçmeye ve toplumsal tercihlere baglayarak bazi durumlarda sesin dü§ebilecegini savunur (2009:47). Eski Türk yazitlarinda da kimi zaman /д/ sesi ile nôbetleçtigi bilinen /g/ ünsüzü о dönemde sözcük ba§inda bulunmaz. Günümüzde sözcük baçinda /g/ sesinin bulundugu Eski Tiirkçe kaynakli sözcüklerin baçmda /к/ ünsüzü bulunmaktaydi.
Bu sesin durumunu Eski Tiirkçe döneminden günümüze kadar incelerken, bir noktaya açiklik getirmek gerekmektedir. Tûrkçenin son derece kararli sondan eklemeli yapisi sayesinde, sözcük kökleri tek sese kadar çôziimlenebilmektedir. Bu durum sözcük kökü ve eklerin
1 Ancak çali§mada kullanilan bazi kaynaklarda bu ayrim yer almaktadir ve bu kaynaklardan yapilan alrntilar oldugu gibi verilmi§tir. Dilimizde kalin ünlülerle kullanilan /g/ sesinin genze yakin bir yerde olu§tugu, ince ünlülerle kullanilan /g/ sesinin daha ön taraftan üretildigi konusu açiktir. Fakat bu durum birbirine dônûçebilecek iki farkli ses gibi dü§ünülme ihtimalini akla getirdiginden, çali§manm baçligmda ve tarafimiza ait olan yerlerde ikisi için /g/ çeklinde kullanim tercih edilmijtir.
/ 'Volume: 4, ^ji / ^ssue: 1, 2021
aynmim zorlaçtirmaktadir. Çaliçmada odaklanilan nokta, eklerden ziyade sôzciik kôkleri ve gunumiizde sôzcûk kôkii olarak degerlendirilen ancak derin çôztimleme bakiç açisiyla sôzciik gôvdeleri olarak kabul edilebilen kisimlar olacaktir. Gôvde terimi, kalipla§mi§ ya da kalipla§maya baçlayan birden çok heceli yapilar için kullanilacaktir. /g/ sesinin eklerdeki degiçimi daha once çeçitli araçtirmacilar tarafindan incelenmiçtir2.
Eski Turkçede /g/ Ûnsiizu
Talat Tekin Orhon Tiirkçesi'nde /g/ ùnsiizùnùn ôtumlii artdamak sizicisi /y/ ve onun on karçiti /g/ olarak iki farkli biçimini verir. Ûnsùziin soru edati olan gu/gu diçinda sôz baçinda bulunmadigini soyler. Sôz içinde ise ya iki unlunun arasinda (igid- 'beslemek, doyurmak'-, ugu§ 'kabile, boy') ya da bir unsûziin yaninda (adgir 'aygir', kisga 'kisa') bulunabileceginden sôz eder (2016: 69). Sôz sonunda da sik kullanimlarina rastladigimiz (teg 'gibi',yadag 'yaya') unsiiz daha once belirttigimiz iizere sôz içi ve sôz sonlannda (buijuij - bwjug 'derdin', ârtirjiz -ârtigiz 'idiniz', bardujiz - bardigiz 'vardiniz' ) da /g/ sesi ile sikça nôbetle§ir (2016: 70).
Talat Tekin yaptigi lehçe simflandirmasinda bu sesin ônemine de deginmektedir. Tekin, Samoyloviç'in simflandirmasmda bu unsuzle ilgili olan bôlume yer vermiç olup daha sonra bu baglamda kendi siniflandirmasini oluçturmuçtur. Tekin, çok heceli sôzlerin sonundaki -ig/-ig ses gruplarinin durumu ve tek heceli sôzlerin sonundaki -ag ses grubunun durumu biçiminde yer alan iki madde ile bu unsiizlerin lehçe smiflandinlmasindaki ônemini bir kez daha gôz online sermektedir (1989: 161). Bu durum /g/ sesinin erken dônem agizlaçmalarinda degi§me temayuluyle son derece etkin roi oynadigim gôsterir.
Eski Uygur Turkçesi dôneminde on damak unsuzu olan /g/'nin sôz içi (egri 'egri') ve sôz sonunda (olug b^^dugunu belirten ErEislan, gan3 'ganj' gibi alinti sôzciiklerde de baça gelebildiginden sôz eder. Yine, art damak sizici unsuzu olarak tanimladigimiz ve tarihsel metinlerde sikça kullanimina rastladigimiz /g/ Sanskritçe 'ôgretmen' anlamina gelen guru sôzcugunun baçinda yer alir. Bu ses Turkçede sôz ba§inda bulunmaz ancak sôz içi (boguz 'bogaz') ve sôz sonunda {kulsig 'kôle') sikça kullanilir (2012: 68). Ferruh Agca, /g/ unsuzunun birden fazla heceli sôzciiklerde hece baçinda hem Tiirk runik alfabesiyle yazilmiç Ttirkçe metinlerde hem de birçok Manihaist ve Budist Ttirkçe metinlerde korundugunu soyler (2006: 16).
Marcel Erdal, Turkçede /g/ sesinin siirtiinmeli (fricative) olarak yalnizca arka uyumla (back synharmonism) degil, on uyumla (front synharmonism) da seslendirildigini ve surtunmeli sesletimin (fricative pronunciation) bu damaksil sesin âsàk > asgàk 'e§ek' ôrnegindeki erken kaybini ^^^^^^^^^ Daha ^^^a kargak sôzcugundeki /g/nin ses du§mesiyle karâk
§eklini almasina deginir. /g/ sesinin /y/ye degi§mesi ile ilgili iga > iyà ôrneklerini verdikten
2 Ayrintili bilgi ifin: Gök9e, Aziz (2010). "Bünyesinde Art veya Ön Damak/G/Ünsüzü Bulunduran Yapim Eklerinin Eski Türkseden Eski Anadolu Türkgesine Tarihsel Seyirleri Üzerine" Folklor/Edebiyat, 16(61): 43-72; Ergin, Muharrem (1998). Türk Dil Bilgisi. Istanbul: Bayrak BasinVYayim/Tanitim; Ilhan, Nadir (2009) "Türk Dilinde Ünsüz Dü§mesi, Nedenleri ve Türleri". Zeitschrift Für Die Welt Der Türken Journal Of World Of Türks,
Zfwt, 1(2): 43-55.
3 Gan: Ganj nehri anlamrna gelen sözcük Sanskritfedir.
Ci It / 'Volume: 4/ ^ / sjssue: 1, 2021
sonra, ütülä- < ütüg ve tütsülüg < tütsüg örneklerine deginerek bu iki örnegin sadece hata oldugundan ve genelleme ifin yeterli bir temel te§kil etmediginden bahseder (2004: 122-123).
Orta Türk^cdc /gl Ünsüzü
Karahanli Türkfesinin önemli eserlerinden olan Divanu Lugäti't-Türk'te Ka§garli, /g/ ünsüzü ile ilgili olduk?a aynntili örnekler sunar. Buna göre zaman ve mekän isimlerinin sonuna gelen /g/'nin Oguzlar tarafindan kullanimdan dü§ürüldügünü söyleyen Ka§garli; Türkler gidilecekyer anlaminda " bar guyer " derken, Oguzlar ayni ifadeyi "barasiyer" olarak kullanir der. Aynca isim ve fiillerde i§in devam etmekte oldugunu belirten bir durumda sözcük ortasindaki /g/ ünsüzünün Oguzlar ve Kip^aklarda ortadan kaldinldigini dile getiren Ka§garli bunu da; Türkler "alakarga"ya 'gumguk' derken Oguzve Kipgaklar "gumuk" der, olarak ifade ederek örneklendirir (Atalay 1998:1/33).
Re§id Rahmeti Arat, Karahanli Türkfesi eserlerinden olan Atebetü'l-Hakayik'm dil notlari bölümünde /g/ ve /g/ ünsüzleri ile oldukfa aynntili ve konuya a9iklik getiren Ыгкаф madde siralamaktadir. Arat bu seslerle ilgili; söz ba§lannda, tek heceli sözlerin sonunda, birden fazla heceli sözlerin sonunda, te§kil eklerinin ba§inda, tasrif eklerinin ba§inda ve iki ünlü arasinda bulunmalarina göre siniflandirma yapilabileceginden söz eder. tlk olarak söz ba§i /к/ sesinin /g/ sesine dönü§mesi ile ilgili XI. yüzyilin sonlarina kadar henüz bir geli§me olmadigi üzerinde durur. Konunun ancak XIV. yüzyil ve sonrasina götürülerek daha iyi anla§ilabileceginden söz eder. Özetle Arat; к > g degi§iminin tarihi metinleri iyi anlamak ve yorumlamakla anla§ilabilecegini vurgulayarak konu ile ilgili net bir bilginin henüz olu§madigi üzerinde durur (1992: 107).
Тек heceli sözcüklerin sonundaki /g/ sesinin dogu §ivesinde korunurken diger bütün Türk §ivelerinde /у/ sesine dönü§tügünü söyleyen Arat /g/ ünsüzü ile ilgili de tek heceli sözcüklerin sonunda daha ?ok korundugunu bazen de dü§me temayülü göstererek kendinden önceki ünlüyü uzattigim belirtir (1992: 108-109).
Birden fazla heceli sözcüklerin sonunda bulunan /g/ ve /g/ ünsüzlerinin bugün Türk §ivelerinin fogunda dü§tügünü aQiklayan Arat ayrica Radioff un da konu ile ilgili görü§üne deginir. Radioff birden fazla heceli sözcüklerin sonundaki /g/ ve /g/ ile ilgili Altay §iveleri metinlerinde yazida korunan bu seslerin /g/ ünsüzüne de dönü§en bifimleri oldugundan söz eder (1992: 109-110). Konu ile ilgili daha aynntili bilgi i?in Arat'in kaleme aldigi "notlar" kismi okunabilir (1992: 107-114).
Daha önce de belirttigimiz üzere bu ünsüzler Türk dilinin dönemlere ayrilmasi ya da leh9elerinin simflandinlmasi noktasinda önemli rol oynar. Ek ve hece ba§larindaki kaiin ve ince siradan /g/ ünsüzleri ile 90k heceli sözlerin sonundaki /g/ ünsüzlerinin durumu, Karahanli Türk9esi ile Oguz Türk9esini birbirinden ayirmamiza yardimci olmaktadir. Karahanli Türk9esi döneminde kar§imiza 9ikan uragan > uran, yaziggi > yazici bi9iminde verilen hem /g/'li hem de /g/'siz örneklerin kullamliyor olmasi /g/ dü§mesinin bu dönemde ba§lami§; ancak henüz tamamlanma^^§ ^^^^^^u göstennektedir. Behcetü'L^^^^^^te tapug, yalgan, borgu gibi /g/ ünsüzü ile yazilmi§ örnekler bulunmasina ragmen, zamamn getirdigi geli§meden ötürü Oguzca özellik daha baskin duruma gelmi§tir. Kari§ik dilli eserlere "olga bolga" dili denmesi de, ek
ba§indaki /g/'lerinin Eski Anadolu Türk?esine göre bir ayricalik göstermesindendir (Korkmaz
2009: XC).
Karahanli Türk?esi ile geli§en ve kendinden sonra yerini Qagatay Türk^esine birakan Harezm Türkgesi dönemine gelince; birden fazla heceli sözcüklerin sonundaki /g/ ve /g/ seslerinin genellikle korundugu ancak Oguzca'nin etkisiyle nadir de olsa dü§ürüldügü görülmektedir (körklüg > körklü, türlüg > türlü). Ayrica bazi yapim ekleri ile sözcügiin bünyesindeki hecelerin ve fekim eklerinin ba§inda bulunan /g/ ve /g/ seslerinin kari§ik durumda (e§ek, kerek, kazgan 'kazan', kurtgar 'kurtar', yapurgak 'yaprak'...) olduguna dair örneklere rastlamr (Sagol 2002: V/804).
Qagatay Türkfesinin ilk dönemi olarak kabul edilen Harezm-Altin Ordu Türk?esi ile ilgili aynntili bilgiler veren Aysu Ata'ya göre g/g ünsüzü, tek heceli sözcüklerin sonunda sabitken birden fazla heceli sözcüklerin igerisinde korunmu§ edgü 'iyi', emgek 'emek\yalgan 'yalan', kaybolmu§ ya da her iki bi?imiyle de -b^en aym metin iferisinde- kullanilmi§tir {kergek > kerek 'gerek', karingga > karinga 'karinca'). Ata, g sesi ile yazilan karingganm k < g degi§mesi ile karingka olarak yazildigi ya da söz konusu sesin dü§erek karinga bifiminde de kullanildigina dikkat feker. Yine sesin bu dönemde Iki ve v/w seslerine dönü§tügüne dair örnekler sunar ( kog- > kow- ya da kov- / kav-). Bu dönemde birden fazla heceli sözcüklerin sonunda Qogunlukla korunan ünsüzün agig > agi, sasig > sasi gibi kimi örneklerde de dü§tügü görülmektedir. Güney-bati Oguz Türkgesinin özelligi olan birden fazla heceli sözcüklerin sonundaki g/g seslerinin dü§mesi, örneklerden de görülecegi üzere nadiren de olsa dönemin tüm eserleri ifin söz konusudur. Qagatay Türk^esinde rastlanilan /gl ve /k/ ünsüzü kari§ikligi Harezm Türk^esi döneminde de kendini göstermektedir. Söz i9inde, dönemin birden fazla eserinde yer alan bu özelligin söz sonunda sadece Kisasü'lEnbiya'da rastlanmasi olduk^a önemlidir. Bu baglamda denilebilir ki Kisasü 'l Enbiya, söz konusu dönemin diger eserlerinden Qagatay Türkfesine yakla§an bu özelligi ile ayrilmaktadir (2016: 70).
Eski Anadolu Türk9esi dönemine gelindiginde; sözcük ve hece sonundaki /g/ ünsüzü ile hece ba§indaki /g/ ünsüzünün yazida kendini korudugu görülmektedir (beg, degirmen, gögüz, yigit...). Ancak bunlarin yumu§ak (y/g) §ekilde okunup okunmadigirn tespit etmek mümkün olmamakla birlikte büyük bir kismi bugün /g/ ve lyl §eklinde söylenmektedir. Yine /g/ ünsüzünün de bu dönemde sadece birka? sözcükte /v/ sesine dönü§tügü (sovuk) ve hatta tarn tersi olan /v/ sesinin de kulaguz < kulavuz örneginde oldugu gibi /g/ sesine dönü§tügü görülmektedir (Timurta§ 1976: 343). Bu durum degi§imin iki ses arasinda oldugu dönemde yazimin netle§memesinden kaynaklaniyor olmalidir. Nitekim degi§im yönü g>g>v §eklinde olmalidir. Sözcüklerin son seslerindeki g/g ünsüzleri dü§erken kismi de olsa yuvarlakla§maya yol a9mi§lardir. sevig > sevü, alig > alu örneklerinde bu yuvarlakla§ma gözlenirken ki9ig > ki9i, yadag > yaya örneklerinde bir degi§iklik olmami§tir (Özkan 2017: 108).
Osmanh Türk^esinde /g/ Ünsüzü
Tarihsel metinlerden günümüze /g/ ünsüzünün kimi zaman dü§tügü, kimi zamanda /g/, /y/, /v/ gibi seslere dönü§tügü görülmektedir. Mertol TulumXT//. Yüzyil Türkgesi ve Söz Varligi adli eserinin birinci bölümtinde Meninski'nin görü§lerinden yola 9ikarak konu baglaminda degerli bilgiler vermi§tir. Tulum burada tarihsel metinlerde kar§imiza 9ikan /g/ ve /g/
£ilt / 'Volume: 4, ^ / sjssue: 1, 2021
ünsüzlerini ayn ayn ele alarak Meninski'nin konu ile ilgili gôriiçlerini sunar. Bu gôrûçlerden hareketle /g/ sesini degerlendiren Tulum, Arapçada £ (gayin) olarak bildigimiz sesin Tûrkçede ifade edilirken Ы sesi ile birlikte çikanldigi ve bunu yaparken de bogazi kullanmanin etkili oldugunu söyler. Yani tarihsel metinlerde art damak ünsüzü olarak bildigimiz bu ses aslinda Latincedeki /g/ sesinden farklidir. Yine Tulum Meninski'nin belirttigi gibi /g/ sesinin iki iinlü arasinda siireklileçerek gevçeyen ya da eriyen bir ses olarak çiktigini ifade eder. Daha sonra Tûrkçedeki g > g (=y) degiçimi ile ilgili kûçûk bir not dûçen Tulum bununla ilgili olarak da bu ses degiçikliklerinin XVII. yüzyil içerisinde gerçekleçmiç olabilecegini savunur. Ancak Tulum da birçok Tiirkolog gibi bu durumun net bir açiklamaya muhtaç oldugunu vurgular. Çûnkû bu ses degiçikliginin tarihinin daha çok transkripsiyon metinlerinden yola çikilarak elde edilmiç bir sonuç oldugunu ancak Arap harfli metinler tizerinde ciddi ve siki çaliçmalar ile tam bir netlik kazanabilecegini söyler (2011: 87-89).
Batí Tiirkçesinin ikinci evresi olarak bildigimiz XV. yüzyilin baçlarmdan baçlayarak XX. yiizyilin bailarina kadar devam eden Osmanli Tûrkçesi dönemi dilbilgisel baglamda ele alindiginda Türkiye Tûrkçesinden çok da farkli degildir. Ancak Osmanli Tûrkçesi, Eski Anadolu Tûrkçesi dönemi ile kiyaslandiginda belirgin farklar göze çarpmaktadir. Osmanli Tiirkçesini belki de diger dönemlerden ayiran en önemli özelliklerden biri bu dönemde çok fazla Arapça ve Farsça sözcük kullanilmasidir. Bu durum elbette sözcüklerin yaziliçmda da etkili olmuçtur. XX. yûzyilin bailarina kadar yabanci sözcük istilasina ugrayan Osmanli Tûrkçesi yerini Tûrkiye Tiirkçesi'ne biraktiginda bu durumdan kurtulabilmiçtir. Timurtaç, Osmanli Tûrkçesindeki kef (^)'i dort baçlik altinda ele almiçtir. Bu durumda bu ses ince seslilerle birlikte kullamlmakta ve /к/ sesinin karçiligi olmaktadir. Ayrica bu dönemde kef (^)'in sözcük baçinda /g/ sesini vermek için kullanildigi da bilinmektedir. 'gerek', 'gögüs' ömeklerinde görüldügü iizere ses /g/ olarak okunmakta ve daima ince /g/ sesi olarak çikarilmaktadir. Aym çekilde kef sagir kef olarak sözcük baçinda bulunmayan bir ses olarak açiklanmaktadir ki bu da nazal /п/ sesi olarak bildigimiz /д/ sesinin karçiligidir ( j^j 'beqiz' gibi). Ayni zamanda kef (^)in J^j 'degil', j^l 'eger' ömeklerinde görüldügü üzere /g/ olarak da kullanildigi bilinmektedir (Timurtaç 2000: 92-93). Eski Tûrkçeden baçlayarak ilk hecede ve tek heceli sözcük sonundaki /g/ seslerinin Türk çivelerinde de çogunlukla korundugu ve bazen de sesin yumuçadigi görülmektedir. Hece sonundaki bu /g/ sesleri Osmanli Tûrkçesinde /g/ sesine dönü§mü§tür. Osmanli Tûrkçesinde hece sonundaki bu /g/ sesleri de Türkiye Tûrkçesinde /у/ sesine dönü§mü§tür.
Ergin, Batí Tûrkçesinde bazi sözcüklerin ilk hece ya da son seslerindeki /g/ seslerinin daha sonraki dönemlerde /g/ ve /у/ sesine dônûçtûgûnû ancak bu dönü§ümün tam olarak ne zaman gerçekleçtigi hakkinda kesin bir §ey söylemenin zor oldugundan söz eder. Ergin, bu ses degiçmelerinin Osmanli Tûrkçesi zamamnda gerçekleçmiç olabilecegi dûçûncesini ortaya atar
(2013: 86).
Tûrkçenin bazi dönemlerinde dûçme temayülü oían /g/ ünsüzü bugün Türkiye Tûrkçesi agizlarinda halen kullanilmaktadir.
/g/ Ünsüzünün Degiçim Özellikleri
£Ut / ^olume: 4, ^ji / ¡Jssue: 1, 2021
Grimm yasasi ve Verner yasasi olarak bilinen ses degi§im kanunlarma göre, Germen dillerinde /p/, /t/ ve /k/ seslerinin olu§um yerleri yakin olan /b/„ /d/ ve /g/ seslerine sistematik olarak dönü§tügü ortaya 9ikarilmi§tir (Noske 2012: 65).
Tablo 1: Grimm ve Verner yasalari4
ötümsüz patlamali ötümlü patlamali soluklu ötümlü patlamali
dudaksil p b bh
di§sil t d dh
damaksil k g gh
Bu dönü§üm, insanlann a§agi yukari aym fizyolojik yapiya sahip olmalari ve -ufak farkliliklar göz ardi edilirse- yakla§ik 40-50 kadar degi§ik ses fikarabilmeleri nedeniyle, bir^ok dilde kar§ila§ilan bir durumdur. Eski Türk^ede de söz ba§inda fkJ sesi ile seslendirilen birgok sözcük (kel, kit, kör, köz) günümüzde /g/ sesiyle (gel, git, gör, göz) kar§ilanmaktadir. Yani bu ses olayi Türk?e igin de ge9erlidir.
Eski Träk9e döneminde kullamlan genizsil /g/ sesi de /g/ sesinin geli§imi afisindan önemli bir noktadadir. Bu ses aslinda [ng] olarak telaffuz edildiginden bu yönüyle /g/ sesine olduk?a yakindir ve Eski Türk9e döneminde bir9ok sözcükte iki ses arasinda nöbetle§me görülür. Ses ayn§masi (unpacking, segmentalisation) diyebilecegimiz (Trask 1996: 62), kisaca kayna§manin tarn tersi bir ses olayi nedeniyle bu ses /n/ ve /g/ seslerine ayrilmi§tir. Bu ses ayn§masi, Uygur Türk9esi döneminde olu§an /n/ lyl ayri§masi gibi, bu dönem i9inde yogunca görülür. /q/ sesi de /g/ sesi gibi artdamak sesi oldugundan ayri§an sesin de artdamak sesi olmasi son derece dogaldir.
/g/ ve /g/ sesinin dü§tügü ömekler incelendiginde özellikle söz i9inde önce /g/'ye ve /y/'ye dönü§me sonrasinda dü§me olayi ger9ekle§ir. Eski Türk9ede aga9 anlamina gelen igag sözcügünün günümüz konu§ma dilinde agag > a 'ag > aäg bi9imlerine bürünmesi bunun a9ik9a göstergesidir (Deny 2012: 53). Kahn ünlülere sahip sözcüklerde degi§im /g/ sesiyledir. Ince ünlülere sahip sözcüklerde ise beg > bey, begen- > beyen- (Deny 2012:47) §eklinde /y/'ye degi§im görülür. Türk9edeki g > v ya da g > v degi§imi de aslinda g > g > v nadiren de g > y > v degi§imidir ve gügercin > güvercin, ögmek > övmek vb. örneklerde görülebilir (Ergin 1998: 88). A§agida /g/ sesinin ses degi§melerine bagli olu§um ve dü§meye kadar degi§iminin gösterildigi bir §ekil olu§turulmu§tur. Bu §ekilde sesin tarihsel süre9teki geli§im a§amalari görülebilir.
4 Koyu satir Verner yasasi, digerleri ise Grimm yasasi
к
\
YsV - i *[¿) - - -
: Nadir dônûçûmler : Sôzbaçi doriLiijiimler : Sôziçi dönu^iiimlcr
n
: Sözsonu dômiçiimler
§ekil 1: /g/ sesinin sôzbaçinda sôziçinde ve sözsonundaki degiçimleri
Ergin, g > V degiçiminin dogrudan bir degiçiklik olmadigim /g/ sesinin yumuçayarak /g/ ve /у/ seslerine dôniiçtûkten sonra bu seslerin /v/ sesi çekline geçtigine vurgu yapmiçtir (2013: 88). Çaliçmamizda anlaçildigi kadariyla aslinda Tûrkçede en eski dönemlerden günümüze kadar iki farkli /g/ sesi kullanilmiçtir. Bunlar /g/ ve /g/ sesleridir. Artdamak sizicisi olan /g/ daha sonraki dönemlerde /g/ sesine dôniiçme egiliminde olmuçtur. /g/ sesine dônûçiim bir sonraki açamada kog > kov, og- > ov, hlaguz > kilavuz örneklerinde görülebilecegi gibi sesin /v/ olmasiyla sonlanmaktadir. Öndamak sizicisi olan /g/ ise /у/ sesine dôniiçmeye meyilli olmuçtur. Bu ses ise daha çok dûçmeye temayülü göstermektedir. Çok nadir de olsa öyün > övün örneginde oldugu gibi y > v degi§imi ile kar§ila§ilmi§tir. Bu degiçim de yuvarlaklaçmaya baglanmi§tir (Ergin 2013: 93).
îki sesin bir baçka farkli özelligi ise /g/ sesinin günümüzde söz ba§inda bulunmasidir. Eski Tiirkçe döneminde söz ba§inda /к/ sesinin bulundugu birçok sözcük günümüzde /g/ sesiyle kullamlmaktadir. Bu söz baçi /g/'1er dûçme ya da degiçme egilimi göstermemektedir. Ancak bu ses söz içi ve söz sonundaysa /y/'ye dönü§erek dûçme temayülü gösterebilmektedir. /g/ sesi ise Eski Tûrkçede gaga, girtlak, gicirti, gurultu gibi birkaç yansima sözcük diçinda söz baçinda bulunmaz (Ergin 2013: 86). Bu ses daha çok eklerin baçinda görülür. /g/ sesinin söz baçinda bulunmamasi yukandaki çekilde de gösterildigi üzere, ayriçma sonucunda ortaya çiktigi ses olan /д/ sesinin de söz baçinda olmamasindan kaynaklamyor olabilir.
Ergin, g > v degiçiminin sebebini yuvarlaklaçma olarak izah etmektedir (2013: 88). Ancak diger ses degiçmeleri konusunda bilgi vermemektedir. Yukaridaki çekilde de görülebilecegi gibi g > v degiçimi dogrudan bir degiçim degildir. Dolayli bir degiçimdir. Ses önce /g/'ye dônûçûr. Daha sonra günümüzde agizlarda veya sôyleyiçte gerçekle§mi§ oldugu gibi /v/ sesine dönü§ür. Sôziçi ve sözsonu /g/ sesi günümüz agizlannda ve konuçma dilinde oglan > ölan, soguk > souk, degil > diil örneklerinde oldugu gibi yanindaki ünlünün uzamasim da saglayarak çogu zaman dûçûrûlmektedir. Ancak dûçme halihazirda yazi diline yansimamiçtir.
Eski Tûrkçeden Eski Anadolu Tûrkçesi dönemine kadar metinlerin çogunda köklerde degiçen ya da dûçen /g/ ünsüzü eklerde de hatin sayilir derecede farkliliklar göstermektedir. Yapim ekleri, zarf-fiil ekleri, zaman ekleri ve isim çekim ekleri gibi рек çok ekte ön ses ve son seslerde sikça kullamlan bu ünsüzler, zaman içerisinde son derece kararli çekilde dü§me temayülü göstermi§ ve bu özelligiyle birçok eki degi§tirmi§tir. Söz sonundaki /g/ ve /g/ sesleri büyük olasilikla yazida varligim korudugu sirada yani Eski Tiirkçe döneminden itibaren sözlü
Z4¿>¿J¿cA&
/ ^JI / ^ssue: i, 2021
dilde /g/ ve lyl §eklinde söylenmeye ba§lanmi§tir. Degi§im yazili metinlere yansimadan dü§menin gergekle§mi§ olmasi yüksek ihtimal olarak görülmelidir. £ok erken dönemde gergekle§en degi§imlerde söz sonundaki /g/ ve /g/ sesleri dü§mü§tür.
Bati Türkgesini Dogu Türkgesinden ayiran temel özellik olan sözcük sonundaki /g/ ve /g/ seslerinin dü§mesi ile ilgili hatin sayilir örnekler bulunmaktadir. ang 'an', emgek 'emek', sang 'sari', < sevig 'sevi, a§k', kapig 'kapi', tirig 'diri' (Ilhan2009: 51), isig 'isi', katig 'kati', korkug 'korku', köprüg 'köprü', kurug 'kura', ulug 'ulu' (Ata 2016: 69). Türkgede tarihsel birgok ekin ba§inda yine g/ ve /g/ sesleriyle ka§ila§ilmaktadir. Bu eklerle olu§turulmu§ gövdelerde söz ortasi ünsüz dü§mesi de gergekle§mi§tir. ädgü 'iyi, yarar, kazang' oglangu 'gocuk gibi muamele edilen, nazik' agitgan 'acitan, acila§tiran' yaratgan 'yaratan' keggügi 'gegen, gegici' ölmeginge 'ölmeyince' (Gökge 2010: 43-72), kazgan- 'kazan-', tabi§gan 'tav§an', belgür- 'belir-', yalgan 'yalan', bargan 'varan', ilgerü 'ileri', yokgaru 'yukan', Oguzga 'Oguza', ba§lig 'ba§li' (Ilhan 2009: 51). bulga§- 'bula§-', kulgak 'kulak', karingga 'kannca', kergek 'kerek', loirtgar- 'kurtar-', sargar 'sarar', targak 'tarak', tolgan- 'dolan-', yapurgak 'yaprak' (Ata 2016: 68).
SonU£
Türkgede /g/ sesi arka ve ön damakta olu§masi bakimindan tarihsel metinlerde genellikle iki farkli simge ile gösterilmi§ bir sestir. Bu farkli gösterimin günümüzde olmama sebebi ünlülerin yazildigi bir yazi sistemine gegmemizdir.
Bu ses ayrica sürtünmeli bir sestir ve birgok hecede ve eklerde ya§anan /g/ dü§mesinin nedenini bu özellige baglanabilir.
Ses olu§ma yeri bakimindan Ikl sesi ile oldukga yakmdir. Bati Türkgesine gegi§te etkili olan Grimm ve Verner yasasi olarak tum dünyada bilinen bir yumu§ama olayindan dolayi söz ba§lanndaki Ikl sesleri /g/ye dönü§mü§tür. Bu olay tarihsel lehgele§mede önemli veri sunan bir dönü§ümdür. Bu nedenle birgok ara§tirmaci lehgeleri tasnif ederken bu degi§imi referans almi§tir.
Eski Türkgede gifit sesli simgeler bulunmaktadir. Bu simgeler M /lt/, $ /ng/ gibi dilde siklikla yan yana gelen sesler 19m kullamlabilecegi gibi ^ /ny/ ve 1 /ng/ birbirine siki sikiya bagli gift sesliler igin de kullamlmaktadir. Ancak iki tür ses de tarihsel süreg igerisinde özellikle Bati Türkgesinde ayn kullanilmaya ba§lanmi§tir. 1 /ng/ Eski Türkgede söz ba§inda kullamlmadigindan bazi söz igi ve söz sonu /g/'lerinin ortaya gikma sebebi olarak sayilabilir.
Sesin iki farkli olu§ma §ekli oldugu gibi zayiflama durumunda, kullanildigi sözcügün kaiin ünlülü veya ince ünlülü olmasina göre /g/ye ya da /y/ye olmak üzere iki farkli sese dogrudan degi§mesi gözlenmi§tir. Sesin /v/ye degi§mesi dolayli bir süregtir. /g/ sesi /v/ sesine rahatlikla dönü§mekteyken, lyl sesinin /v/'ye degi§mesi nadiren olmu§tur. lyl sesinin daha gok dü§me egiliminde oldugu görülmektedir.
Sesin degi§im yönü üzerinde durulacak olursa degi§imin sözba§inda /k/dan /g/ye dogru oldugu kesinlikle söylenebilir. Eldeki verilerde sözba§i g > k degi§imine rastlanmamaktadir. Bu durumda Türkgede ötümsüz patlamali sesin ötümlüle§mi§ oldugu sonucu ortaya gikar.
Tarihsel metinler higbir dil igin tum zamanlari ve tum degi§imleri kapsayacak kadar iyi tutulamaz; özellikle kaynaklarda gegmi§e gidildigi ölgüde azalma ya§anir. Ayni §ekilde tarihsel dil gali§malarinda bir ba§ka önemli konu da dilin yansimasi olan yaziya mahküm olma zorunhilugudur. Bu nedenle özellikle; Eski Türkgede sözcük sonunda görülen /g/ seslerinin -giinümüzde /g/ sesine sahip olarak agag §eklinde yazdigimiz ancak konu§ma dilinde äg §eklinde seslendirdigimiz gibi- o dönemde bile sadece yazida kalip kalmadigini tam olarak anla§ilamayabilir.
Etik Beyan
Yazar beyamna göre, "Türkgede g > v Degi§imi ve /g/ Dü§mesi Üzerine" adli gali§manin yazim sürecinde bilimsel, etik ve alinti kurallarina uyulmu§; ULAKBtM TR Dizin ölgütlerine göre gali§mada etik kurul onayi gerektiren herhangi bir veri toplama ihtiyaci duyulmami§tir.
Kaynakga
Agca, Ferruh (2006). "Maniheist ve Budist Türkge Metinlerin Tarihlendirilmesinde Kullanilan Ölgütler . Türkbilig, 12: 3-37.
Arat, Re§it Rahmeti (1992). Atebeta 'l-Ha^ik. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basimevi.
Ata, Aysu (2106). Qagatay Türkgesinin Ilk Devresi Harezm-Altin Ordu Türkgesi. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayinlan.
Atalay, Besim (1998). Divanü Lügat-it-Türk. CA. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayinlari.
Deny, Jean (2012). Türk Dil Bilgisi: Modern Türk Dil Bilgisi Qali^malarinin Kapsamli Ilk Örnegi. £ev. Ali Ulvi Elöve. Istanbul: Kabalci Yayinevi.
Eraslan, Kemal (2012). Eski Uygur Türkgesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
Erdal, Marcel (2004). A Grammar of Old Turkic. Vol. III. Leiden - Boston: Brill.
Ergin, Muharrem (1998). Türk Dil Bilgisi. Istanbul: Bayrak Basim/Yayim/Tanitim.
Gökge, Aziz (2010). "Bünyesinde Art veya Ön Damak /G/ Ünsüzü Bulunduran Yapim Eklerinin Eski Türkgeden Eski Anadolu Türkgesine Tarihsel Seyirleri Üzerine . Folklor/Edebiyat, 61: 43-72.
ilhan, Nadir (2009). Türk Dilinde Ünsüz Dü§mesi, Nedenleri ve Türleri . Zeitschrift Für Die Welt Der Türken, 1 (2): 43-55.
Korkmaz, Zeynep (2003). Türkiye Türkgesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
Noske, Roland (2012). "The Grimm-Verner push chain and contrast preservation theory . Phonological Explorations: Empirical, Theoretical and Diachronic Issues Ed. Bert Botme & Roland Noske. Berlin/Boston: Walter de Gruyter GmbH & Co. 63-86.
Özkan, Mustafa (2017). TürkDilinin Geli§me Alanlari ve Eski Anadolu Türkgesi. Istanbul: Filiz Kitapevi Basim Yayin Dagitim.
Sagol, Gülden (2002). Harezm Türkgesi ve Harezm Türkgesi ile yazilan eserler . Türkler Ansiklopedisi. Ankara: Yeni Türkiye Yay. C. V: 804-813.
Tekin, Talat (1989). Türk Dili Diyalektlerinin Yeni Bir Tasnifi . Erdem, 5 (13): 141-168.
Tekin, Talat (2016). Orhon Türkgesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
Timurta§, Faruk K. (1976). Kü?ük Eski Anadolu Türkgesi Grameri . Türkiyat Mecmuasi, 18: 331-368.
Timurta§, Faruk K. (2000). Osmanli Türkgesine Giri§. Istanbul: Alfa basim yayim dagitim. Trask, Robert Lawrence (1996). Historical Linguistics. London: Oxford University Press. Tulum, Mertol (2011). XVII. Yüzyil Türkgesi ve Söz Varligi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
