CC BY
50Cilt: 2, Sayi: 1, 2019
Vol: 2, Issue: 1, 2019
Sayfa - Page: 28-40
E-ISSN: 2667-4262
iThenticate*
3L Professional Plagiarism Prevention
OSMANLI iMPARATORLUGU'NUN SON DÔNEMLERÎNDE BÎTLtS'ÎN ETNÎK VE
DEMOGRAFÎK YAPISI
ETHNIC AND DEMOGRAPHIC STRUCTURE OF BITLIS IN THE LAST PERIOD OF THE
OTTOMAN EMPIRE Yildiz DEVECi BOZKU§*
MAKALE BtLGÎSi ÖZET
^ Geli§: 26.09.2018 \/Kabul: 08.05.2019 Bitlis tarihsel sürefte önemli medeniyetlere ev sahipligi yapmig kadim bir cografyadir. Büyük küQük pok sayida tmparatorluklar, kralliklar, beylikler vb. yönetimlerin hakimiyet sürdügü bu böige stratejik bir yapiya da sahip olmasi a^isindan önemlidir. Gerek bölgenin cografi yapisi gerekse de önemli ticaret yollannm güzergahi üzerinde yer aliyor olmasi bölgede devamh etnik, dini, ekonomik ve sosyal bir hareketliligin ya§anmasina neden olmu§tur. Söz konusu tanhi ve kültürel zenginligin Osmanh Imparatorlugu döneminde de devam ettigi görülmektedir. Osmanli Imparatorlugu döneminde Imparatorlugun bir pok bölgesinde oldugu gibi Bitlis Sancagi'nda da Müslüman ve gayrimüslimlerin bir arada birlik ve beraberlik ifinde ya§ami§tir. Ancak Bitlis Sancagi'nda, özellikle misyonerlik faaliyetleriyle birlikte bir takim degijim ve dönügümlerin de ya§anmaya ba§landigi gözlenmi§tir. Bu kapsamda özellikle ABCFM'nin (American Board of Commissioners for Foreign Missions) bölgedeki Hristiyan toplumlar üzerinde ciddi bir etkisi oldugunu söylemek mümkündür. Bu fahgmada ilk etapta tarihsel aijidan Bitlis yöresinin genel yapisi hakkinda bilgi verilecektir. Daha sonra Osmanli Imparatorlugu döneminde bölgede hangi etnik gruplann ya§adigi, buradaki nüfusun temel özellikleri ve bölgenin stratejik önemi hakkinda bilgiler verilecektir. Bu kapsamda kaynaklar ljigmda bölgenin demografik ve etnik yapisi da incelenecektir. Qalijmada aynca burada ya§ayan farkli etnik gruplar arasindaki ilijkiler üzerinde de durulacaktir.
Anahtar Kelimeler: Bitlis, Etnik Yapi, Ermeni, Osmanli imparatorlugu.
Arapirma Makalesi
ARTICLE INFO ABSTRACT
^ Received: 09.26.2018 s/Accepted:05.08.2019 Bitlis is an ancient geography that has hosted important civilizations in the historical process. This region, which is dominated by a large number of Empires, kingdoms, principalities and similar administrations, is important for having a strategic structure. Both geographical structure of the region and being located on the important trade routes have caused a continuous ethnic, religious, economic and social mobility in the region. The historical and cultural wealth in question continued during the Ottoman Empire. In the Ottoman Empire, as in many parts of the Empire, it is seen that Muslims and non-Muslims live in unity and togetherness in Bitlis Province. However, it has been observed that some changes and transformations are experienced in Bitlis Province, especially with missionary activities. In this context, it is possible to say that ABCFM (American Board of Commissioners for Foreign Missions) has a serious impact on Christian communities in the region. In this study, the historical structure of Bitlis region also will be given. Then, during the period of Ottoman Empire, it will be informed about which ethnic groups lived in the region, the main characteristics of the population and the strategic importance of the region. In this context, demographic and ethnic structure of the region will be examined in the light of the sources. The study will also focus on the relations between different ethnic groups living in Bitlis Province.
Keywords: Bitlis, Ethnicity, Armenian, Ottoman Empire.
Research Article
* Doç. Dr., Ankara Yildirim Beyazit Üniversitesi, iTBF Dogu Dilleri ve Edebiyatlari Bölümü, Ermeni Dili ve Edebiyati, Ankara I Tilrkiye, E-mail: [email protected] ORCID © https://orcid.org/0000-0002-4634-463X Bu makaleyi çu jekilde kaynak gösterebilirsiniz (APA):
Deveci Bozkuç, Yildiz (2019). "Osmanh împaratorlugu'nun Son Dönemlerinde Bitlis'in Etnik Ve Demografik Yapisi". Uluslararasi Dil, Edebiyatve Kultur Aragtirmalari Dergisi (UDEKAD), 2 (1): 28-40.
Extended Abstract
Bitlis region is located in an important geography which has been dominated by great civilizations in history. Among these civilizations, there were a large number of empires, kingdoms and principalities such as Urartians, Assyrians, Medes, Persians, Romans, Byzantines, Ayyubids, Armenian Kingdoms, Kurdish Principalities and Ottoman Empire.
The district of Bitlis was inaugurated by the Seljuks in 1047. The Bitlis region was managed by Dilmafogullari, Ahlatsahlar, Eyyubiler, Harzemsahlar, Mongols, Anatolian Seljuks, Ilkhans, Karakoyunlu, Akkoyunlu and Serefhans. This area later became under Ottoman rule during the reign of Yavuz Sultan Selim.
During the period of the Ottoman Empire, Bitlis region had a very colorful and cosmopolitan structure, like many other parts of Anatolia. In this sense, the ethnic, religious and cultural color of Bitlis is frequently mentioned in many sources. Among these sources, the Ottoman Archives of the Prime Ministry, Year Books of Province, Court Records, Land Registry Books and Travel Books are in the first place. In addition to these records, it is possible to say that the records held by missionaries found in the region during the period in question have a special place and importance. As a matter of fact, it is possible to say that the region's population, economic and social structure as well as important information about education and religious structure are included in these records. In this region, it is known that the missionary organizations of many states, called Great Powers in history, also operate. The activities of ABCFM (American Board of Commissioners for Foreign Missions) in the region are important data for drawing the general framework of this period.
During the Ottoman Empire, the majority of the population had a low literacy rate, economic problems, rural life, migrations, wars, difficulty in inter-regional communication, epidemic diseases. Because population is estimated form taxpayers' records, it is very difficult to talk about the demographic figure. Although the records are not definite, they provide important clues about the ethnic or demographic structure of the region in terms of the acquisition of an estimate or an idea.
It is possible to say that there is an ethnic and demographic structure consisting of Muslims and nonMuslims in the Bitlis Province until the last period of the Ottoman Empire. At this point, it can be said that the Yearbooks about the region contain comprehensive data about the ethnic and demographic structure. Especially Muslim and non-Muslim education, religion, administrative duty, military, commercial etc. their presence and activities in the areas are important in terms of revealing the ethnic structure of the region. However, another issue that should be considered here is that the ethnic structure shows differences in periodic terms. For example, it is seen that there are lots of documents in the archive sources showing Armenian population in this region frequently migrated to Iran, Russia and the USA, or that they entered the region from similar countries.
It is observed that the changes and transitions between religions and sects have a significant effect on the Armenian population in Bitlis and reflected in the archives documents in the period from the Jesuit monks until the end of the 19th century. However, it is observed that the conflicts in the process of 1915 and before the events also affected the shaping of the ethnic and demographic structure of the region. Particularly the developments in Bitlis during the reign of Sultan Abdülhamit II are among the developments that marked this period.
Girig
Bitlis tarihte Urartular, Asurlular, Medler, Persler, Romalilar, Bizanslilar, Eyyubiler, Ermeni Kralliklari, Kürt Beylikleri ile Osmanli imparatorlugu gibi büyük küfiik 90k sayida imparatorluklar, kralliklar, beylikler vb. yönetimlerin hakimiyetinde stratejik yapiya sahip önemli bir bölgedir (Ann? 1997: 49-78, Köhler'den aktaran Yapi§tiran 2013: 12).
Selfuklular hakimiyetine 1047 yilindan itibaren giren Bitlis bölgesi bu stirere Dilmafogullari, Ahlatsahlar, Eyyubiler, Harzemsahlar, Mogollar, Anadolu Selfuklulari,
£Ut I "Volume: 1, ^nyt I ^Jssue: 1, 2019
Ilhanlilar, Karakoyunlular, Akkoyunlular ve §erefhanlilar tarafindan yönetilmi§tir. Böige daha sonra Yavuz Sultan Selim döneminde Osmanli hakimiyetine girmi§tir (Polat 2006: 406).
Osmanli imparatorlugu döneminde Anadolu'nun bir 90k bölgesi gibi Bitlis yöresi de son derece renkli ve kozmopolit bir yapiya sahip olmu§tur. Bu anlamda Bitlis'in etnik, dini ve kültürel renkliligi döneme dair bir 90k kaynakta sik9a deginilen bir husustur. Bu kaynaklar arasinda Bagbakanhk Osmanli Ar§ivleri, Vilayet Salnameleri, Vakayinameler, Mahkeme-i §er'iye Sicilleri, Tapu Tahrir Defterleri, Seyahatnameler ilk sirada yer alir. Bu kayitlann yam sira özellikle söz konusu dönemde bölgede bulunmu§ misyonerlerin tuttugu kayitlann ayri bir yeri ve önemi oldugunu söylemek mümkündür. Nitekim gerek bölgenin nüfusu, ekonomik ve sosyal yapisi gerekse de egitim ve dini yapiya dair son derece önemli bilgilerin söz konusu kayitlarda yer aldigini söylemek mümkündür. Bu bölgede tarihte Büyük Gügler olarak adlandinlan 90k sayida devletin misyoner örgütlerinin de faaliyet gösterdigi bilinmektedir. Bu örgütlerden biri olan ABCFM'nin (American Board of Commissioners for Foreign Missions) bölgedeki faaliyetleri söz konusu dönemin genel 9er9evesinin 9izilmesi noktasinda önemli bilgiler ve veriler i9ermektedir.
Bitlis bölgesinin Osmanli imparatorlugu'nun son dönemlerindeki etnik ve demografik yapisina ge9meden önce bölgenin bu stuften önceki durumuna genel olarak göz atilmasinda yarar vardir. Sel9uklular döneminde Bitlis bölgesi yakla§ik olarak 300 yillik bir süre boyunca bir beylik olarak yönetilmi§tir. Ara§tirmacilara göre Alaaddin Keykubat döneminde Anadolu Sel9uklu Devletine katilarak Melik E§ref Bey tarafindan yönetildigi kaydedilmi§tir. Daha sonraki süre9te Osmanli imparatorlugu döneminde 1220-1670 yillari arasinda §erefogullari sülalesi tarafindan yönetilen bu böige sik sik Osmanli ve Dogu'daki Safevi Devleti arasinda hakimiyet mücadelesi verilen stratejik bir nokta haline gelmi§tir. 29 Mayis 1555 yilinda Osmanli imparatorlugu ve Safevi Devleti arasinda imzalanan Amasya Antla§masi ile bölgenin tamamen Osmanli hakimiyetine girdigi görülmektedir (Svanidze 2009, Yapi§tiran 2013: 1213). Bölgenin Osmanli imparatorlugu'nun hakimiyetine girmesinde idris-i Bitlisi'nin büyük rol oynadigi bilinmektedir.
Ara§tirmacilara göre 1527 yilinda Bitlis Sancagi Diyarbekir Vilayeti'ne bagli bir bölgedir. Bu dönemde §erefhan tarafindan idare edilen Bitlis Sancagi, daha sonra §erefhan'in Safevi Devleti'ne iltica etmesinin ardindan böige Ulama Han'in idaresine girmi§tir. Daha sonraki yillarda Bitlis eyaleti olarak bahsedilen bu bölgede §erefhan'in oglu §emseddin, Bitlis beyligi görevine gelmi§tir. 1535 yilinda ise bölgenin hükümet statüsünün sonlandigi yeniden Sancak olarak idare edildigi görülmektedir. XVI. Yüzyilin ardindan Van'in fethedilmesinden sonra ise bölgenin Van beylerbeyligine baglandigi anla§ilmaktadir (inba§i 2007: 247).
Osmanli imparatorlugu'nun idari taksimati bakimindan en büyük bölümünü eyaletler olu§turmaktadir. Bu nedenle Osmanli imparatorlugu'nda yönetim beylerbeyilik, eyalet ve vilayet olmak üzere Ü9 ana idari bölüme ayrilmi§tir. Bu ana bölümlerin ise kendi i9erisinde sancak veya liva olarak bilinen alt kisimlari bulunmakfeidir (K1I19, 1997, s.6). Ara§tirmacilara göre Bitlis bölgesin de de Osmanli imparatorlugu'nun hakimiyetine girdikten sonra bölgedeki a§iretlerin hakim yapisi nedeniyle burada da bazi farkli uygulamalara gidilmi§tir. Osmanli imparatorlugu tarafindan devlete sadik yerel arretiere sancak adi altinda buraya özel bir
statiinün verildigini ancak daha sonra 1548 yilinda bölgenin beylerbeyligi haline getirildigi kaydedilmi§tir. Van beylerbeyliginin kurulmasinin ardindan ise Bitlis'in idari olarak Van beylerbeyligine baglandigi görülmektedir (Göyün? 1986: 197-202'den aktaran Yapi§tiran
2013: 13-14).
1680-1740 yillari arasinda ise Van Eyaletine bagli 13 Sancaktan biri olan Bitlis Hükümeti, Ocaklik suretiyle tasarruf edilen hükümetler arasinda yer almaktaydi (K1I19 1997: 69-70). Hükümet olarak adlandirilan bu bölgeler defterlere liva olarak degil hükümet adi altinda kaydedilerek hükümetleri idare eden beylere ise hakim isminin verildigi bilinmektedir. Söz konusu hükümet sancaklarinin statülerinin kanunla belirlenmi§ oldugu ve bu §ekilde adlandinlmalannda buralardaki mahalli beyleri devletin resmi görevlisi statüsüyle merkezi otoriteye baglamanin önemli bir etkisi oldugu görülmektedir. Bu anlamda hükümet sancaklarinin özel bir statü olmakla birlikte tamamen muhtar veya bagimsiz bir yapi olmadigini da söylemek mümkündür (Inba§i 2007: 245-246).
Bölgeyle ilgili tarihi kaynaklara bakildiginda böige isminin dönemsel olarak farklilik gösterdigi de görülmektedir. ilgili kaynaklarda XVI. Yüzyil'da böige adinin Bidlis, XVII. Yüzyilda Bargiri (Ocak), 1700-1750 yillari arasinda Belican, 1750-1800 döneminde ise Bidlis Hükümeti (Ocak) olarak kaydedildigi kaydedilmi§tir (Inba§i 2007: 248).
XVIII. Yüzyilina gelindiginde ise Bitlis bölgesinde ciddi bir iktidarsizlik oldugunu kaydeden Mehmet Inba§i'ya göre 45 yillik bir süre? i?erisinde 40'a yakin idareci görev degi§tirmi§tir (Inba§i 2007: 250).
Osmanli imparatorlugu döneminde bölgenin sosyal ve siyasi durumuyla ilgili en önemli bilgi kaynaklarinin kadilar ve ilmiye ricalinin oldugunu kaydeden Inba§i'ya göre, bölgede sik sik idareci degi§iminin ya§anmasinda bazi 5evrelerin yöneticiler aleyhinde merkeze gönderdikleri arzlann da ciddi bir etkisi olmu§tur (Inba§i 2007: 252).
Bitlis'in Demografik Yapisina Genel Bir Baki;
Osmanli imparatorlugu döneminde nüfusun büyük bir kisminda okuma yazma oranm dü§ük olmasi, ekonomik sorunlar, kirsal ya§am, göQler, sava§lar, bölgeler arasi ileti§imin güilügü, saigin hastaliklar, nüfusun sadece vergi ödeyen erkekler üzerinden sayilmasi ve daha bir9ok nedenle bölgesel anlamda tarn ve kesin bir etnik ve demografik rakamdan bahsetmek olduk9a zordur. Ancak bunun yam sira yapilan nüfus sayimlan, bölgeyi gezen seyyahlann raporlari, misyoner kayitlari, dini kurumlarin ar§ivleri vb. kayitlar kesin olmasa da bizlere bölgenin etnik ve demografik yapisiyla ilgili olarak tahmini bir bilginin edinilmesi veya bir fikir edinilmesi noktasinda önemli ipuflari sunmaktadir.
Anadolu'nun bir?ok bölgesinde oldugu gibi Bitlis'te de farkli etnik ve dini gruplarin bir arada ya§adigini söylemek mümkündür. 1519 yilina ait Bitlis Sancagina dair nüfus bilgilerine bakildiginda burada 8.000 ki§inin ya§adigi görülmektedir. Osmanli Ar§ivinde Bitlis'le ilgili kayitlari iQeren en eski tarihli kaynaga göre Bitlis'teki nüfusun %25'ni Müslüman, %75'ni ise Hristiyanlar olu§turuyordu (Azap 2015: 21). Bitlis yöresinin tarihiyle ilgili olarak önemli veriler i9eren Cizvit misyonlanmn buraya dair raporlarinda, 1685'de Bitlis'e gelen Cizvit
£Ut / 'Volume: 1, ^nyt I ¡Jssue: 1, 2019
misyonunun kayitlarinda soz konusu donemde Bitlis'in sembolik olarak Sultan'a bagli oldugu da kaydedilmi§tir (Lynch 1901: 149).
Osmanli imparatorlugu'nun son donemlerinde Bitlis Sancagi'mn etnik ve demograflk yapisimn anla§ilabilmesi 19m biraz daha eski tarihlere gidilerek Bitlis Sancagimn idari ve vergi yapisiyla ilgili yapilan 9ali§malarda temel kaynak olarak kullanilan donemin timar defterlerinin goz oniinde bulundurulmasinda yarar vardir. Bu kaynaklarda ozellikle 17 ytizyilda Cizvit Rahiplerinin bolgeye geldikleri ve Bitlis'i yoneten beylerin merkeze kar§i sadece cuius sirasinda vergi odediklerini kaydettikleri goriilmektedir (Yapi§tiran 2013: 17).
Osmanli Imparatorlugu'nun son doneminde bolgenin etnik ve demografik yapisiyla ilgili en eski kaynaklardan bir digeri de Evliya Qelebi'nin Seyahatnamesf&ix. Ara§tirmacilara gore Evliya Qelebi'nin bolgeyi ziyareti sirasinda Bitlis'in demografik yapisiyla ilgili kaydettigi bilgiler arasinda burada on yedi Miisltiman ve on bir Arabi veya Yakubi Ermeni mahallesinin bulundugu goriilmektedir (Yapi§tiran 2013: 17). Evliya £elebi'nin aynca §ehrin i9indeki Ermeni ve Araplardan gelen vergi gelirlerinin Van eyaleti askerlerine tahsis edildigini kaydetmi§ olmasi da buradaki etnik yapi hakkinda onemli ipu9lan barindirmaktadir. Evliya Qelebi, Bitlis eyaletinde Han'in kaydina gore, 43.000 Ermeni niifusunun bulundugunu, gayrimuslimlerden alinan cizyenin bir kismimn Van eyaletine, bir kismimn ise Abdal Han'a verildigini de kaydettigi goriilmektedir (Yapi§tiran 2013: 18-19).
Bitlis'te ya§ayan Hristiyan gruplar iizerinde misyonerlik faaliyetlerinin onemli bir etkisi olmu§tur. Ornegin ilk donemlerde Bitlis'te ya§ayan Ermeniler 1685 yilmda Cizvit rahiplerinin etkisiyle Katolikle§meye ba§lami§lardir. Katolikle§en Ermenilerin yakla§ik olarak 3-4 aileden olu§tugu, geriye kalan ailelerin ise sonradan Katolikligi kabul ettigini belirten Lynch'e gore Bitlis'te ya§ayan Katolik mezhebinden Ermeni ntifusu yakla§ik olarak 15 aileden olu§maktaydi. Kovu§turmalar ve §iizmin etkisiyle 1838 yilina gelindiginde Bitlis'te sadece 5 ki§ilik bir Katolik niifusunun geriye kaldigma i§aret edilmi§tir. Ozellikle Gregoryen Ermenilerin Katoliklere kar§i ciddi bir tepki gosterdigi ve hatta Katolik rahiplerin Gregoryen Ermeniler tarafindan Mu§ Ovasindaki Surb Karapet Manastirina gotiirulerek burada vah§ice doviildugu de kaydedilmi§tir (Lynch 1901: 153).
1814 yilinda bolgeyi gezen H.F.B. Lynch, Armenia: Travels and Studies adli eserinde soz konusu donemde bolgenin niifusunda bir arti§ oldugunu kaydetmi§tir. Lynch Bitlis niifusunun bu donemde 12.000 civannda oldugunu, bu niifusun yarisimn Musliiman diger yansinin ise Ermenilerden olu§tugunu ifade etmi§tir (Lynch 1901: 151). Bitlis'teki demografik yapi hakkinda bilgi veren bir diger onemli kaynak da ibadet mekanlan olmu§tur. Lynch 1814 yili i9in Bitlis'te Miislumanlara ait Meydan Camisi, Dort Sandik Camii, Ermenilere ait ise Karmirak Kilisesinin bulunduguna i§aret etmi§tir (Lynch 1901: 152). Suriyelilerin Bitlis'teki Ermenilerle ilgili olarak sikinti ya§adiklarini kaydeden Lynch, burada kendisine e§lik eden gorevli bir rahipten dinlediklerine §a§irarak yer vermi§tir. Gorevli rahibe gore Bitlis'teki Suriyeliler Ermenilerin once Suriyelilerin dinlerini gasp ettiklerini daha sonra ise kiliselerini ellerinden aldiklanni du§iindiiklerini ifiade etmi§tir. Eskiden kendi niifuslarinin 90gunlukta oldugunu kaydeden Suriyelilerin Bitlis'teki ana Cami'nin de aslinda Suriyelilere ait bir kilise oldugunu ve sonradan Camiye donii§turiildiigiine i§aret etmi§tir. Ancak rahibin
?ogu Suriyelinin zamanla bölgeden gö? ettigini söyledigi, geriye kalan kisimlarinin da Ermenile§tigini belirtmi§tir. Ermeni dul kadinlarla evlenen Yakubilerin de olduguna i§aret eden rahibe göre Bitlis'teki Suriyeli nüfusu belirgin §ekilde Ermenile§mi§tir. Qünkü Ermeni kadinlarinin Yakubi de olsa yeti§tirdikleri ?ocuklan ile Ermenice konu§maktaydi (Lynch
1901: 152-153).
Amerikan Protestan misyonerlerinin ise Bitlis'te 1858'de faaliyet göstermeye ba§ladigim kaydeden Lynch, Ermeni ruhani liderlerinin benzer §ekilde Katoliklere gösterilen tepkinin aynisim Protestanlik faaliyetlerine de gösterdiklerine i§aret etmi§tir (Lych 1901: 153). Lynch, Bitlis'te egitim i§lerinden sorumlu Amerikan misyonerlerinin G.C. Knapp, R. M. Colé ve George Knapp'tan olu§tugunu, hepsinin son derece gayretli, tecrübeli ve sevimli insanlar olduklanm da ifade etmi§tir. Bu dönemde Bitlis'te Protestanligi kabul etmi§ yakla§ik 100 ki§inin oldugu ancak vilayetin tamaminda ise 1200 ki§inin Protestan oldugu kaydedilmi§tir (Lynch 1901: 154).
1872 yili verilerine göre Bitlis Kasabasinda 3000 Müslümana kar§ilik 1500 Ermeni nüfusu ya§iyordu. Bitlis'in etrafinda ve nahiyelerinde ise 4500 Müslüman ya§arken, 500 civarinda Ermeni ya§adigi kaydedilmi§tir (Demirta§ 2007: 137-138'den aktaran Sertel 2014:
1019).
Osmanli nüfus sayimlan Bitlis'in nüfusu ve demografik yapisi hakkinda önemli ipuflan sunan kaynaklar arasinda ilk sirada gelir. Konuyla ilgili olarak Kemal Karpat "Osmanli Nüfusu (1830-1914)" adli eserinde 1881-82 yillari Í9Ú1 Bitlis Merkez Sancaginin toplam nüfusunun 75.670 oldugunu kaydetmi§tir (Karpat 2010: 275'ten aktaran Sertel 2014: 1019).
1882 Yili Devlet Salnamesine Göre Bitlis Vilayeti ídari Taksimati bakimindan Bitlis Sancagi, Bitlis, Ahlat, Hizan ve Mutki Kazalanndan olu§maktaydi. 1892 tarihli saíname ekine göre Bitlis Sancagi'nda toplam 77.008 ki§inin ya§adigi kaydedilmi§tir. Buradaki etnik nüfusun agirlikli olarak Müslüman ve Hristiyanlardan olu§tugu, Hristiyanlar arasinda ise Katolik ve Protestan Ermenilerin ya§adigi ifade edilmi§tir. Ermenilerin yani sira Süryani ve Yezidi nüfusunun da burada bulundugunu gösteren Salnameler 1892'li yillarda bölgenin demografik özelliklerini göstermesi a?isindan önemlidir (Polat 2006: 390-392).
Bitlis'teki farkli etnik gruplann toplumsal anlamda uzun yillar bir birliktelik i?inde hareket ettiklerini de söylemek mümkündür. Örnegin 1903 yilina ait bir ar§iv belgesinde söz konusu dönemde meydana gelen bir depremin ardindan buradaki Müslüman ve gayrimüslimlerin toplanarak beraber dua ettikleri de görülmektedir (Azap 2015: 339).
Bitlis yöresinin 1800'lü yillardan itibaren ar§iv belgelerine göre Müslüman-gayrimüslim nüfus oramna bakildiginda §öyle bir tablo ortaya fikmaktadir;
Tarih Yerle^im Yeri Toplam Müslüman Nüfus Toplam Ermeni Nüfus Protestan Gregoryen Katolik Silryani-Nasturi
1814 Bitlis 6000 6000 (Lynch, 1901, s.151)
1880 Bitlis Kazasi 17777 8217 310 - 21 75 (Azap, 2015, s.61)
1909 Bitlis Vilayeti 167.054 110.358 7046 Katolik-Protestan 1981 (Azap, 2015, s.107)
1892 yili Salnamelerinde egitimle ilgili verilen bilgiler de bölgenin etnik ve demografik yapisi hakkinda önemli ipu9lan sunmaktadir. Buna göre Vilayet dahilinde Ermeni, Protestan,
Katolik ve Keldani milletlerin 69 bab mekatib-i iptidaiye ve sibyaniyyesinde de erkek ve kadin toplamda 3724 ögrenci oldugu kaydedilmi§tir (Sälnäme 1892: 156'den aktaran Polat
2006: 394-395).
Salnamelere göre 1892 yilinda Bitlis merkez sancaginda Katolik ve Keldani cemaatina ait mekteb ve ögrenci bulunmadigini kaydeden Ebru Polat'a göre Bitlis'te azinliklar igerisinde nüfusun Qogunlugunu Ermeniler olu§turdugu i?in azinlik mekteplerinin ?ogu da Ermenilere aitti (Polat 2006: 398). Polat 1892 yilina ait Salnamelerde Katolik ve Protestan Ermeniler ile, Keldani ve Müsliimanlara ait ?ok sayida egitim kurumunun oldugunu da kaydetmi§tir (Polat 2006: 399).
Bitlis'teki Amerikan misyonerlerinin bölgede sadece egitim kurumlan degil hastane a?ma giri§imlerinin oldugu da yine ar§iv belgelerine yansimi§ bilgiler arasindadir. Misyoner R. M. Cole'un bu konuda Bitlis'te bir hastane aQilmasi i?in bölgeye Amerikali bir misyoner doktor getirdigi ve bu durum kar§isinda ne yapilmasi gerektigi hususunun Dahiliye Nezaretine bir telgraf ile soruldugu görülmektedir (Azap 2015: 157).
Bitlis'teki Ermenilerin agirlikli olarak saglik alamnda faaliyet gösterdiklerini de yine ar§iv belgelerine yansimi§tir. Örnegin Bitlis'te görev yapan Ermeni vatanda§larina vazifelerinde gösterdikleri ba§aridan dolayi kendilerine 9e§itli rütbe ve madalyalarin verildigi görülmektedir. 1888 yilinda Bitlis Idare Meclisi ile Bidayet Mahkemesi azalari arasinda Ermenilerin de görev aldigina dair ar§iv belgeleri bulunmaktadir. Bu durum söz konusu tarihlerde bölgede ya§ayan farkli etnik ve dini gruplar arasinda herhangi bir sorun olmadigim ve gayrimüslimlerin buradaki statülerine dair önemli ipuflari sunmaktadir. Özellikle söz konusu belgede görevlerinde göstermi§ olduklari üstün ba§aridan dolayi Ermeni Bakkalyan Agacan isimli bir vatanda§in ü9üncü rütbe ile ödüllendirilmi§ olmasi bu dönemdeki toplumsal uyum ve ahenk a^isindan olduk9a dikkat 9ekidir (Azap 2015: 73). Benzer bir durum Süryani gruplar i9in de ge9erlidir. 1889 tarihli ar§iv belgelerinde Süryani milletinin önde gelenlerinden biri olan Be§iryan Avadis Aga'nin da ü9üncü rütbe ile ödüllendirildigi görülmektedir (Azap 2015: 313). Bitlis Ermenileri devlet görevlerinin yam sira günlük hayatta da hemen hemen her alanda faaliyet göstermi§lerdir. Bu meslekler arasinda ticaret, kuyumculuk, bankerlik, terzilik, boyacilik gibi mesleklerin agirlikta oldugu görülmektedir. Tarihte Bitlis §ehrinde ya§£imi§ Ermenilerle ilgili bazi meslekleri ve bu mesleklerin kimler tarafindan yapildigina dair genel bir tabloyu §öyle 9izmek mümkündür;
Garabed Aspaduryan ^^otízcí Hasatur Bakalyan- Manifaturaci
Simon Bakalyan ve karde§leri ^^^car Khafmanug Basmaciyan^^^car
Murad Be§iryan^^^^aturaci Gazaros Qekhoyan^^^? üreticisi
Murad Qogigyan-Elbise saticisi Panos Dabagyan- Deri tabaklayan
Kh.Giragosyan^^^^apicisi O.Kaprielyan- Elbise saticisi
M. K ardigyan- T erzi Krikor Kenderyan ve karde§leri^^^car
Hovhannes Khan£eryan-Kuyumcu Hovhannes Khanferyan-M^faturaci
Avedis Khafmanugyan- Banker Agad Kirmoyan-Elbise saticisi
Gaspar Kirmoyan-Deri tabaklayan Mardiros Kürkliyan- Boyaci
Krikor Lopoyan-Terzi Hovhannes Mateosyan- Boyaci
Garabed Mikheiyan-Tüccar K.Hovhannesyan-Terzi
Krikor Ozoyan ve kardegleri-Tüccar S.Parigyan-Alet yapicisi
Sefer Parigyan-Elbise saticisi A.Pegoyian-Boyaci
R.Movses Sahradyan-fo§aatsi O Sarkisyan-Sarkissian-Dövizci
Avedis Sogomonyan-B^arci Stepan Qoharyan - Ermeni Katolik Okulu Müdürü
S.Vosgerigyan - Kuyumcu 15
Yine Sason Olaylan sirasinda bir grup Ermeninin Sason olaylan ile ilgileri olmadigini belirtmek ama9li, 94 ki§ilik bir grup Ermeninin imzasiyla dönemin Ba§bakanliga bir telgraf gönderdikleri de ar§iv kayitlannda yer almi§tir. Bu telgrafta hem Ermenilerin ba§ka ki§iler tarafindan ki§kirtildigi agik ve net bir bifimde ifade edilmi§ hem de bu tür faaliyetlerin 600 yildir birlik ve beraberlik ifinde ya§ayan Müslüman ve Hristiyan toplumu arasindaki ili§kileri olumsuz yönde etkiledigine i§aret edilmi§tir (Azap 2015: 319).
1895 yilina gelindiginde ise ar§iv belgelerinde Amerikan misyonerlerinin bölgede Ermeniler üzerindeki etkilerinin belirgin bir bifimde görülmeye ba§lanmi§tir. Buna göre Bitlis'te görev yapan Amerikali misyoner George Knapp'in Bitlis'teki Ermenileri devlet aleyhinde ki§kirtmaya 9ali§tigi, bu faaliyetleri desteklemeyen Kivork Aga adli bir Ermeninin Mapari, Serop ve Hemanersob adli Ermeniler tarafindan silahla yaralanmasina neden oldugu anla§ilmaktadir. Nitekim aym döneme dair ar§iv belgelerinde bu hususun bölgede ya§ayan Ermeniler tarafindan da ciddi bir rahatsizlik olarak görüldügü ve ilgili makamlardan Knapp'in bölgeden uzakla§tinlmasimn istendigi görülmektedir. Knapp'in Ermenileri camilere saldirmalan, adam öldürmeleri ve ihtilal faaliyetlerinde bulunmalari konusunda ki§kirttigi bilgileri de yine Ermeniler tarafindan ilgili birimlere gönderilen §ikayet dilek9elerine yansimi§tir (Azap 2015: 83). Knapp'in bu eylemlerinin Wa§ington'daki Osmanli büyükelfiligi tarafindan ABD Di§i§leri Bakanligina da bildirildigi görülmektedir (Azap 2015: 85).
1892 tarihli sälnäme ekine göre ise Bitlis vilayeti dahilinde toplam 747 cami ve mescid bulundugu (Polat 2006: 400), Müslümanlardan sonra nüfusu en fazla olan toplulugun ise Ermeniler oldugu ileri sürülmü§tür. Yine aym dönemin sälnämelerine göre; Vilayette 186 kilise ve manastinn oldugu kaydedilmi§tir. Bitlis'in Merkez kazasina bagli Huyut Nahiyesi'nde Ak Kilise, Mus (Merkez) Sancagi'na bagli Kesur Nahiyesi'nde 1 manastir, Handeris Nahiyesi'nde 3 manastinn bulundugu, Mu§'un 1892 yili sälnäme ekine göre ise; Bitlis Sancagi'nda 55, Mu§ Sancagi'nda 83, Siirt Sancagi'nda 38, Gen? Sancagi'nda 10 manastir ve kilise bulundugu kaydedilmi§tir (Sälnäme 1892), s.180, Sälnäme, 1892, s.202,
15https://www.facebook.com/407336259402008/photos/a.417779601691007.1073741886.407336259402008/13 67469280055363/?type=3&theater (E.T.22.06.2018).
Salname, 1892, s. 203, Salname, 1892, s. 204, Salname, 1892, s.223'den aktaran Polat 2006,
s.401).
Bolgenin etnik ve demografik yapisina dair onemli ipuglari sunan bir diger gosterge ise idari gorevlerde bulunan niifusun dagilimi olmu§tur. Yine 1892 yili Salnamelerinde bolgede valilik, mutasamflik, kaymakamlik mtidtirliik, naiblik gibi iist diizey idari gorevlerde Miisliimanlarin, tdare meclisi, belediye meclisi, mahkeme uyelikleri, Kalemler gibi alanlarda ise gayrimiislimlerin gorev aldiklan kaydedilmi§tir (Polat 2006: 407). Bitlis yoresinin etnik ve demografik yapisi hakkinda Adli yapilanmanin da onemli ipu?lari sundugunu soylemek miimkiindiir. §err'i mahkemelerde agirlikli olarak Mtisliimanlar yer alirken bidayet mahkemelerinde ise gayrimiislimlerin agirlikli gorev aldiklan goriilmektedir. Polat, 1898, 1899 vel900 tarihli salnamelerde 1892 salnamesinden farkli olarak ticaret mahkemesi oldugunu ve buralarda da gayrimuslimlerin gorev aldiklarini kaydetmi§tir. Yine askeri gorevlerde Nizamiye, Redif ve zabtiye kuwetlerinin tamamen Miisliimanlardan olu§tugunu, polis idaresi ifinde ise gayrimuslimlerin de olduguna dikkat ?ekilmi§tir (Polat 2006: 407).
Vilayet tdare meclislerinin yapisina dair Salnamelerde yer alan bilgilerde de bolgedeki etnik yapiya dair birtakim onemli bilgilerin oldugu goriilmektedir. Ornegin 1892 tarihli salnameye gore Bitlis'te Vilayet Idare Meclisi uyeleri Miisluman ve gayrimtislimlerden olu§tugu gorulmektedir. Tabii ve se^ilmi^ olmak uzere iki kisma ayrilan uyeler arasmda Gayrimiislim iiyenin Ermeni Murahhasa Vekili Igise Efendi olarak kaydedildigi goriilmektedir. Polat 1898, 1899 ve 1900 tarihli salnamelerde iiyelerden dordiiniin gayrimiislim oldugunu digerlerinin ise Miisliimanlardan olu§tugunu da kaydetmi§tir (2006: 360).
Osmanli imparatorlugu'nda 19 yiizyila gelindiginde bolgenin etnik yapisi hakkinda verilen rakamlara bakildigmda onceki donemlerle benzerliklerin oldugunu soylemek miimkiindiir. John Macdonald Kinneir A Geographical Memoir of the Persian Empire: Accompanied by a Map adli eserinde Bitlis bolgesinin etnik yapisimn Tiirkler, Kiirtler, Ermeniler ve Suriyelilerden olu§tugunu ve yakla§ik olarak kentin niifusunun 26.000 civarinda oldugunu kaydetmi§tir (Kinneir 1813: 330-331).
19 yiizyilda bolgeye gelen Fransiz papaz Vitali Cuinet'in kayitlanna bakildigmda ise Bitlis merkezde toplam nufusun 108.237 olarak kaydedildigi, yine bolgede Miisliiman niifusun 70.403 civarinda oldugu ve diger dini gruplara oranla 90gunlukta oldugunun kaydedildigi goriilmektedir (Demirta§ 2007: ^^^ Sertel 2014: 1019).
1891 yilinda Bitlis merkez sancaginin idari olarak dort kaza (Bitlis Merkez, Ahlat, Hizan, Mutki), ii? nahiye ve 434 koyii bulundugunu, merkez sancagin toplam ki§i oldugunu yazmi§tir. Buna gore 1891 yilinda Bitlis'te nufusun inan? bakimindan dagili§i §u §ekildedir.
Cihan Yapi§tiran, 19. Yuzyil ikinci Yarisinda Bitlis ve Tutun konulu 5ali§masinda 1838 yilinda bolgeyi gezen seyyahlarin burada ya§ayan nufusun yapisina dair bazi ipu?lan sunduklanm da kaydetmi§tir. Bu 9er9evede 1838 yilmda Bitlis'te 3.000 ailenin ya§adigim ve niifuslarinin yakla§ik olarak 15.000-18.000 arasinda degi§tigi ileri suriilmii§tiir. Soz konusu niifusun yakla§ik olarak ii9te ikisini Miislumanlann geriye kalan kismim ise Ermenilerin
oluçturdugu ifade edilmiçtir. Miislüman ve gayrimüslimlerin diçinda Bitlis'te yaklaçik olarak 50 Yahudi ailenin bulundugunu da ifade eden Yapiçtiran, 1868 yilinda ise Bitlis'e gelen Konsolos Taylor'in, bölgenin nüfusunun 4.000 aileden olu§tugunu ve bu rakamin 1.500'ünün Ermeni yani Hristiyan oldugunu, diger kismimn ise Müslümanlardan oluçtugunu ileri sürdügüne de içaret etmiçtir. Yapiçtiran ayrica bir baçka kaynakta ise Bitlis'in 1898 yilindaki nüfusunun 10.000 Ermeni, 300 Yahudi-Srniyeli ve kalani da Müslüman Kürtler olmak üzere 30.000 civarinda oldugunu da kaydetmiçtir (Lynch 1901: 151, Yapiçtiran 2013: 23).
Bitlis'in cografi yapisi bölgede nüfiis hareketliligini de etkilemiç, dönemsel olarak bölgeye komçu ülkelerden farkli etnik kökenli vatandaçlarin giriç çikiçlarimn sikça yaçanmasina neden olmuçtur. Bu anlamda ilk etapta Rusya ve Iran'dan bölgeye çok sayida Ermeni nüfusunun giriç çikiç yaptiklarma dair bilginin arçiv belgelerine yansidigi gôriilmûçtiir (Özkan 2014: 270).
Görüldügü gibi Bitlis'teki etnik yapinin önemli bir kismim oluçturan Ermeni nüfusunun daha 1915 Olaylari öncesinde bölgeden gôç etmeye baçlamiçtir. Özellikle bazi kaynaklarda Bitlis'ten Rusya'ya, îran'a ve ABD'ye Ermeni gôçûnde ciddi bir arti§ ya§andigi kaydedilmiçtir. 1903 tarihli bir belgede Bitlis ve Mamuretülaziz (Elazig) vilayetlerinden memleketi ecnebiye ve bilhassa Amerika'ya gôç eden Ermenilerin sayisinin artiçi kar§isinda baçvuruda bulunanlann durumlanmn detayli bir çekilde incelenmesi konusunda vilayetlerin uyarildigi dahi görülmektedir (Özkan 2014: 267).
Arçiv belgelerinden hareketle Bitlis'in ilk dönemlerden itibaren Müslüman gayrimüslim nüfus arasinda herhangi bir sorun olmadigi genel olarak birbirileriyle iyi iliçkiler içinde olduklarini söylemek mümkündür. Bu birliktelik aslinda misyonerlerin bölgeye gelmesiyle birlikte bölgede sorunlarin yaçanmaya baçladigini da göstermesi bakimindan önemlidir. Bitlis'in demografik yapisinin Osmanli împaratorlugu'nun son dönemlerine gelindiginde Ermeni nüfusunda ciddi bir azalma yaçandigi görülmektedir. Bu azalmada kuçkusuz bölgede yaçanana siyasi geliçmelerin önemli bir etkisi bulunmaktadir. Ancak burada özellikle vurgulanmasi gereken bir husus da 1907 yilindan itibaren yurtdiçina Ermeni gôçûnde ciddi bir artiçin ya§anmi§ olmasidir. Özellikle ABD'ye yapilan bu gôçlerin Osmanli arçiv kayitlarina da yansidigi görülmektedir. Genellikle aile bireylerinin toplu olarak gôç baçvurusunda bulunduguna dair çok sayda arçiv kaydimn oldugu görülmektedir (Azap 2015: 440-443).
ABD'nin yam sira Rusya'ya da ciddi bir Ermeni gôçûnûn oldugu görülmektedir. Örnegin 1899 tarihli bir arçiv belgesinde pasaportsuz olarak Rusya'ya giden ve izini kaybettiren Ermeni vatandaçlanmn olduguna dair belgelerin oldugu ve bu sayinin yaklaçik 20.000-25.000 civarinda oldugu görülmektedir. Rusya'ya giden bazi Ermenilerin burada Ermeni komitelerine katildigi, büyük bir kismimn ise Rusya'dan baçka ülkelere gôç ettikleri kaydedilmi§tir (Azap 2015: 419).
Bitlis'ten Amerika'ya Gôç Etmek îsteyen Ermeni Aile-1907
(Azap 2015: 446)
1915 yilina gelindiginde ise Bitlis'in de aralannda bulundugu, Ermenilerin çogunlukta oldugu bölgelerden Güneye sevk edilmelerine dair Dahiliye Nezareti'nden bir telgrafin da Erzurum Valiligi'ne gönderildigi görülmektedir (Azap, 2015, s.443). Yine 23 Mayis 1915 tarihli Dâhiliye Nezareti tarafindan vilayetlere gönderilen bir diger telgrafta ise sevk sirasinda alinmasi gereken tedbirlere deginilmiçtir (Azap 2015: 435).
Sonuç
Sonuç olarak Bitlis Sancagi'nda Osmanli imparatorlugu'nun son dönemlerine kadarki sürece genel olarak bakildiginda Müslüman ve gayrimüslimlerden oluçan bir etnik ve demografik yapinin bulundugunu söylemek miimkündür. Bu noktada özellikle bölgeye dair Salnamelerin söz konusu etnik ve demografik yapi hakkinda kapsamli veriler içerdigi söylenebilir. Özellikle Müslüman ve gayrimüslimlerin egitim, din, idari görev, askeri, ticari vb. alanlardaki mevcudiyetleri ve faaliyetleri bölgenin etnik yapisim ortaya koymasi bakimindan önemlidir. Ancak burada dikkat edilmesi gereken bir diger husus da söz konusu etnik yapinin dönemsel anlamda farkliliklar arz etmesi olmuçtur. Örnegin yine arçiv kaynaklarinda sikça bu bölgedeki Ermeni nüfusunun Iran, Rusya ve ABD'ye gôç ettikleri, veya benzer çekillerde adi geçen ülkelerden bölgeye giriç yaptiklarina dair de çok sayi bilgi ve belgenin oldugu görülmektedir.
Bölgede özellikle Ermeni nüfusunun azalmasinda dini faktörlülerin ilk sirada geldigini söylemek mümkündür. Nitekim Cizvit rahipleri döneminden baçlanarak 19 yüzyilin sonlarina kadarki sûreçte Misyonerlik faaliyetlerinin de etkisiyle din ve mezhepler arasi degiçim ve geçiçlerin Bitlis'teki Ermeni nüfusu üzerinde önemli bir etkisinin oldugunun arçiv belgelerine yansidigi görülmektedir. Ancak bunlann yam sira kuçkusuz 1915 Olaylan ve öncesinde sûreçte yaçanan çatiçmalarm da bölgenin etnik ve demografik yapisinin çekillenmesini etkiledigi görülmektedir. Özellikle Sultan Abdülhamit Döneminde Bitlis'te yaçanan geliçmeler arasinda Sason olaylarinin ilk sirada yer aldigi görülmektedir. Ancak daha öncede belirtildigi üzere bu çaliçmamn asil konusu bölgenin etnik ve demografik yapisina i§ik oldugrnd^ Ы ^^^^^^ bu çali§mada yer verilmemi§tir.
Z4¿>¿J¿cA& / "Volume: 1, ^yi / ^ssue: 2019
KAYNAKCA
Akgün, Se9il (1992). "Amerikali Misyonerlerin Anadolu'ya Baki§lari". Osmanli Tarihi Aragtirma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), 3(3): 1-16.
Arin9, Kenan (1997). "Bitlis' te Nüfus Hareketleri". Türk Kültürünü Ara$tirma Enstitüsü Prof. Dr. TalipYücel'eArmaganSayisi: 1-2.
Arslan Sevin, Necla (2006). Gravürlerde Ya§ayan Osmanli. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanligi Yayinlan.
Azap, Eralp Ya§ar (2015). Osmanli Belgelerinde Bitlis. Istanbul: BETAV Yayinlan.
Demirta§, Mehmet (2007). "XIX. Yüzyilin Ikinci Yansinda Bitlis Vilayetinde Nüfus". Dicle Üniversitesi tlahiyat Fakültesi Dergisi, 9(1): 131-149.
Gökdemir, Aziz (Ed.) (2008). Amerika'dan Bitlis'e William Saroyan: Derleme. Istanbul: Aras Yayinlan.
Göyün9, Nejat (1986). "Van". Diyanet islam Ansiklopedisi (DlA), C.13, Istanbul: Diyanet Vakfi Yayinlan.
tnba§i, Mehmet (2007). "XVIII. Yüzyilda Bitlis Sancagi ve tdarecileri". Atatürk Üniversitesi Türkiyat Ara§tirmalari Enstitüsü Dergisi, 14 (33): 243-261.
Kahraman, Seyit Ali ve Yücel Dagli (hzl) (2010). Giinümüz Türkqesiyle Evliya Qelebi Seyahatnämesi. Istanbul: Yapi Kredi Yayinlan, 4.Kitap, l.Cilt.
Karpat, Kemal H. (2010). Osmanli Nüfiisu 1830-1914. (Qev. Bahar Timak9i), Istanbul: Tima§ Yayinlan.
Köhler, Wilhem (1988). Evliya Qelebi Seyahatndmesinde Bitlis ve Halki. (Qev.) Haydar I§ik, Istanbul: Alan Yayincilik.
K1I19, Orhan (1997). 18. Yüzyilin Ilk Yarisinda Osmanli Devleti'nin Idari Taksimati: Eyalet ve Sancak Tevcihati. Elazig: Ceren Matbaacilik.
Kinneir, John Macdonald (1813). A Geographical Memoir of the Persian Empire: Accompanied by a Map. J. Murray. London: John Murray.
Lynch, Harry Finnis Blosse (1901). Armenia: Travels and Studies. London: Longman's Green and Co. Vol. II.
Ortayli, liber (2011). Tanzimat Devrinde Osmanli Mahalli Idareleri (1840-1880). 2. Baski, Türk Tarih Kurumu Yayinlan, Ankara.
Özkan, Selim Hilmi (2014). "Osmanli Devleti'nden Iran'a Ermeni G09Ü ve Sonu9lan". Tarihte Türkler ve Ermeniler. Ankara: TTK. 265-280.
Pehlivanli, Hamit (1997). Rus General Mayewski'nin Dogu Anadolu Raporu. Van ve Bitlis Vilayetleri Askeri Istatistiki. Van: Van Belediyesi Yayinlan.
Polat, Ebru (2006). H. 1310 (M. 1892) ve H.1316.1317.1318 (M.1898, 1899, 1900) Tarihli Bitlis Vilayet Salnamelerinin Transkripsiyonu ve Degerlendirilmesi. Kayseri: Erciyes Universitesi, Sosyal Bilimler Enstitiisii Yayinlanmami§ Yuksek Lisans Tezi.
Porterfield, Amanda (1997). Mary Lyon and the Mount Holyoke Missionaries. New York: Oxford University Press.
Sertel, Sertel (2014). "1927 Genel Niifus Sayimi Sonu<?larina Gore Bitlis'in Niifus Fonksiyonlan". Electronic Turkish Studies, 9(4): 1015-1034.
Svanidze, Mikheil (2009). "The Amasya Peace Treaty between the Ottoman Empire and Iran (June 1, 1555) and Georgia". Bulletin of The Georgian National Academy of Sciences. 3(1). 191-197.
Yapi§tiran, Cihan (2013). 19. Yiizyil tkinci Yarisinda Bitlis ve Tiitun. Istanbul: Marmara Universitesi, Sosyal Bilimler Enstitiisii, Yayinlanmami§ Yuksek Lisans Tezi.
