14Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan
O'zbekistonda aqlli qishloq xo'jaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari
ILMIY TADQIQOTLARDA QISHLOQ XO'JALIGI KLASTERHAPINING
O'RGANILISHI
Ulug'bek Zoxidjonovich Ergashov
Toshkent Davlat iqtisodiyot universiteti Samarqand filiali tayanch doktoranti (PhD)
Shodiyor Xurozmatovich Boboyev
Sharof Rashidov nomidagi SamDU Ijtimoiy-iqtisodiy geografiya kafedrasi tayanch
doktoranti sh.x.boboyev@gmail.com
ANNOTATSIYA
Ushbu maqolada klasterlarning iqtisodiyotda tutgan o'rni ahamiyati va klasterlashtirishni samaradorlik ko'rsatkichlari haqida aytib o'tilgan. Klaster mexanizmlarini ishlab chiqish va ularni amaliyotga tatbiq etish natijalari haqida.
Kalit so'zlar: Ishlab chiqarish, klaster, innovatsion, texnologik zanjir, tayyor mahsulot, mahalliy, raqobatbardosh, agrosanoat majmuasi.
ABSTRACT
This article is about the importance of the role of clusters in the economy and the efficiency indicators of clustering. About the results of the development of cluster mechanisms and their implementation.
Keywords: Production, cluster, innovative, technological chain, finished product, local, competitive, agro-industrial complex.
Kirish. Mamlakat iqtisodiyotini innovatsion taraqqiy ettirishda, ayniqsa, iqtisodiy rivojlanishning an'anaviy usullari yetarli darajada foyda bera olmayotgan hozirgi bir davrda ko'pgina ishlab chiqarish sohlari uchun klaster nazariyasini amaliyotga tadbiq etish eng maqbul yo'llardan biri hisoblanmoqda. Rivojlanayotgan davlatlar iqtisodiyotida klasterlashtirish jarayoni muhim ahamiyatga ega. Mamlakat daromadi nisbatan qishloq xo'jalik maxsulotlari yuqori bo'lgan davlatlar o'zining samadorlik ko'rsatkichlarini yanada yaxshilashda, rivojlangan davlatlar tajribasida ijobiy natijalar bilan amaliyotga tadbiq etilgan klasterlashtirishni joriy etish muhimdir. Ma'lumki, klaster dastlab g'arb davlatlarida o'tgan asrning 80 yillaridan iqtisodiyotga kirib keldi. Aslida "Klaster"
Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan
O'zbekistonda aqlli qishloq xo'jaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari
atamasi fransuz tilidan olingan bo'lib, "bog'lam", "guruh", "to'planish" ma'nolarini bildiradi.
Klasterlashtirish siyosati mamlakat mintaqalarida qishloq xo'jaligini yangi tuzilmalarini tashkil topishi orqali mahalliy ishlab chiqaruvchilarning raqobatbardoshligi yanada oshiradi va yangi innovatsion yondashuvlar ta'sirida qishloq xo'jaligida yangi maxsulotlar turlarining paydo bo'lishiga olib keladi.
1980 yillardan keyin "Klaster nazariyasi"ning rivojlanishida 3 ta muhim (Amerika, Britaniya va Skandinaviya va boshqa) ilmiy maktablar yutuqlarni ko'rishimiz mumkin.[1]
Klasterlar tizimi - bu xom-ashyo yetishtirishdan boshlab to qayta ishlangan tayyor mahsulotni iste'molchiga yetkazib berishgacha bo'lgan jarayonlarni qamrab olgan bir butun tizim.
Asosiy qism. Iqtiodiy adabiyotlarda klaster texnologik zanjir bilan bog'langan ixtisoslashgan yetkazib beruvchilar, asosiy ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilar tarmoqlarining hududiy kontsentratsiyasi asosida shakllangan va tarmoq yondashuviga muqobil bo'lgan sanoat majmuasi sifatida ta'riflanadi.[2]
Klasterning mohiyati Alfred Marshallning «Iqtisodiyot prinsiplari» (1890 y.) nomli asaridagi «ixtisoslashgan tarmoq-sohalarning alohida hududlarda uyg'unlashishi» to'g'risidagi nazariy qarashlarida o'z aksini topgan"[3]
Amerikalik olimi Maykl Porter tomonidan «klaster» atamasi iqtisodiy kategoriya sifatida kiritilgan. Uning fikricha, klaster ma'lum sohada faoliyat ko'rsatayotgan kompaniya va institutlarning geografik jihatdan tarmoqlararo birlashuvi hisoblanadi. M.Porter tomonidan klaster sifatida belgilangan dastlabki ob'ektlardan biri Italiya poyabzal ishlab chiqaruvchilarining kichik va o'rta korxonalari guruhi bo'lganligi bejiz emas. Shu nuqtai nazardan, klasterlar o'z me'yorlari, o'zaro ta'sir qilish qoidalari va o'ziga xos submadaniyati bilan o'rta asr hunarmandlari gildiyasiga o'xshashini ayitgan.[4]
Bundan tashqari, agroklasterning mohiyati olimlardan yana biri A.A.Nastin tomonidan atroflicha asoslangan. Jumladan, uning ta'rificha, «agroklaster bir vaqtda va o'zaro hamkorlikda ishlab chiqarish vazifalarini hal qilish va atrof-muhitni himoya qilishda birlashish maqsadida geografik jihatdan bir joyda joylashgan, o'zaro bir -biriga bog'liq va bir - birini to'ldiruvchi, turli mulk egalari oilaviy ferma, fermerlarning kooperativ korxonalari, ijtimoiy va ilmiy tashkilotlar, ta'lim muassasalari va maslahat xizmatlaridan iborat bozor sub'ektlari tizimi» dan iborat, deb ta'riflanganligini aytish mumkin.[5]
May 12-13
Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan
O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari
Yana bir olim R.R.Toxchukov esa, yanada aniqroq tarzda, «tadbirkorlik agroklasteri - pirovard natijada samara olish hisoblangan ishlab chiqarishning barcha bosqichlari, ya'ni qishloq xo'jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarishdan tayyor mahsulotni sotishgacha bo'lgan jarayonlarni yagona takror ishlab chiqarish tarzida mujassamlashtirgan turli faoliyat bilan shug'ullanuvchi tashkilotlar birlashuvi» dan iborat ekanligi sifatida ta'riflaydi.[6]
Tarmoq tuzilmalarining turlari va shakllari bo'yicha bir qator xorijiy olimlar tomonidan ko'rib chiqiladi: P. Drucker, K. Imai, X. Itami, J. Johanson, M. Castells, R. Mayles, B.Z. Milner, R. Paturel, D. Rockart, Ch. Snow, G. Torelli, X. Hakansson, D. Short va boshqalar Bozor sharoitida tarmoq munosabatlarining ishtirokchisi tuzilmada qo'shma loyihalarni amalga oshiradi yoki boshqa kompaniyaning kapitalida ishlaydi. Kompaniyalar yuridik jihatdan mustaqil bo'lib qoladilar va o'zaro moliyaviy majburiyatlarga ega. J. Zudof va A. Bindeler ta'rifiga ko'ra, "tarmoqlar - bu turli xil, ammo o'zaro bog'liq bo'lgan tijorat tashkilotlari o'rtasidagi uzoq muddatli shartnomalar bo'lib, ular tuzilgan, yaqin aloqalar va keng ko'lamli axborot almashinuvi, moslashuvchanlik va ishonch bilan tavsiflanadi"[7]
Klasterlar nazariyasi bo'yicha rus olimlari Yu.S.Artamonova, B.B.Xrustalyov va boshqalar tomonidan ham o'rganilgan bo'lib, amaliyotga joriy etish bo'yicha ko'plab loyihalar ishlab chiqilgan. Keltirib o'tilgan nazariyalarning shakllanishi va ularning amaliy ahamiyati mamlakat, tarmoq va korxonalar raqobatbardoshligini oshirishning innovatsion strategiyasida sifatida korxonalar samaradorlikka erishishini nazarda tutadi.[8]
Yana bir rus olimi A.V.Glotko tomonidan berilgan ta'rifda «agrosanoat majmuidagi tadbirkorlik agroklasteri ushbu tizimda ma'lum darajada o'zaro aloqa qilish madaniyatiga ega bo'lgan bog'liq ishtirokchilarning umumiy iktisodiy manfaatlarini amalga oshiruvchi va texnologik zanjir tamoyili asosida tashkil etilgan hududiy jihatdan alohida innovatsion yo'naltirilgan integratsion tuzilma» tarzida bayon etilgan.[9]
O'zbekistonda birinchi bo'lib A.Sh.Bekmurodov va Yang Son Belar "O'zbekiston tekstil sanoatini rivojlantirish strategiyasiga klaster yondashuvi bo'yicha ilmiy tadqiqot olib borganlar. Ularning tadqiqotlarida chet mamlaktlarda iqtisodiyotni rivojlantirish bo'yicha klasterlardan foydalanish loyihalari tavsiflanib, Amerikada axborot kommunikatsiya, Yaponiyada avtomobil, neft-kimyo va tekstil, Italiyada keramika va gilam ishlab chiqarish, Koreya Respublikasida tekstil sanoatida erishilgan natijalar tahlil
May 12-13
Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan
O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari
qilingan. Shu bilan birga, A.Sh.Bekmurodov va Yang Son Belar asosiy e'tiborni O'zbekiston tekstil sanoati eksport saloxiyatini taxlil qilishga qaratib, sohaga chet el investitsiyalarini ko'proq jalb qilish bo'yicha ilmiy tavsiyalar ishlab chiqqanlar va mahsulotni bo'yash bo'yicha sanoat hududi Klasteri modelini Koreya Respublikasining Degu shahridagi tajriba asosida ishlab chiqqanlar
Klaster yondashuvi va tarmoq yondashuvi o'rtasidagi farqlar: innovatsion rivojlanish, ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish vositalarini o'zgartirishga yo'naltirilganlik, kapitallarni birlashtirish, bu hududda aktivlarning ko'payishiga olib keladi.[10]
Klasterlar, tarmoq ichidagi raqobatga mahalliy va jahon bozorlarida bardosh beradi.
Klasterni umumiy innovatsion va investitsiya siyosati bilan birlashtirilgan hududiy cheklangan integratsiyalashgan tizim deb, ham atash mumkin.[11]
"Klaster" nazariyasi evolyusiyasidan uning ikki fundamental tavsifini ajratib ko'rsatishimiz mumkin[1]
Birinchisi - klasterga uyg'unlashgan korxona va firmalar faoliyati aniq bir xil turdagi tovarlar bozori bilan bog'liq bo'lishi zarur. Bunday bog'liqlik vertikal (xarid va sotish zanjiri) va gorizantal (qo'shimcha bo'limlar va xizmatlar, shunga ketadigan maxsus sarflar, texnologiyalar yoki institutlar va boshqa aloqalardan foydalanish).
Ikkinchisi - klasterlar geografik yaqin joylashgan o'zaro bog'liqlikdagi korxonalar guruhi bo'lib, ular o'rtasidagi o'zaro iqtisodiy - ijtimoiy munosabatlarni barqarorlashishi natijasida raqobatbardoshlikning rivojlanishi, ko'proq qo'shimcha qiymatni yaratishga va bozorda sotilishiga imkoniyatlar yaratishdir.
Klasterlar haqida gapirganda, biz chorak asr oldin M. Porter nazariyasi paydo bo'lishidan oldin rus olimi I.M.Syroejin o'zining iqtisodiy tizimlar nazariyasini asoslanib, bozorda eng samarali bo'lgan klasterlarni o'z ichiga olgan iqtisodiy faoliyatning ierarxik bo'lmagan tizimlarini o'rganishni zarur deb hisobladi.
Klasterlashtirishni korxonalar innovatsion faoliyatini tezlashtirish asosida raqobatbardoshligini oshirish va ularning global raqobatning kuchli ta 'siriga qarshi turishdagi milliy va mintaqaviy rivojlanish talablariga to 'la javob beradigan yangi iqtisodiy tizim deb ham qarash mumkin.
Sohaga oid o'rganilgan manbalar hamda xorijiy va mahalliy tadqiqotchilarning tahlillari asosida "klaster" tushunchasiga oid quyidagi bir - birini to'ldiruvchi ta'riflarni keltirish mumkin.
May 12-13
Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan
O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari
- klaster-bitta sohaga birlashgan va bir-biri bilan uzviy aloqa bo'lgan korxonalarni bitta geografik hududda joylashgan va bitta tarmoqni tashkil qiladigan korxonalar guruhi.
- klaster - maxsus sohalar bo'yicha ma'lum bir hududda faoliyat yuritayotgan, bir-biri bilan bog'liq bo'lgan va bir-birini to'ldiruvchi kompaniyalar, institutlar guruhi.
- klaster - gorizontal va vertikal ravishda funksional bog'liq bo'lgan korxonalar guruhi bo'lib, jamoaviy, xususiy va yarim jamoaviy ko'rinishda bir-biri bilan bog'liq va o'zaro bir-biri to'ldiruvchi korxonalar, tadqiqot va rivojlanish institutlari guruhi.
- klaster - tijorat va notijorat tashkilotlari guruhi bo'lib, u guruhda faoliyat yuritayotgan har bir korxonanig raqobatbardoshligini ta'minlashga xizmat qiladi va hududiy konsentratsiyalashuvga asoslangan hamda texnolgik zanjirga bog'langan tovar va xom ashyo etkazib beruvchilar, asosiy ishlab chiqaruvchilarni birlashtirgan industrlashgan majmualardir.
Iqtisodiyotda agrosanoat klasterlarining rivojlanishini aks ettiruvchi uchta shaklni ko'rib chiqish mumkin.
1. Agrosanoat majmui tarmoqlari doirasida ilmiy-tadqiqot va ta'lim muassasalari (ilmiy - tadqiqot institutlari, oliy o'quv yurtlari va boshqalar) atrofida shakllangan ichki hududiy iqtisodiy faol tuzilmalar.
2. Vertikal asosda qurilgan ishlab chiqarish zanjirlari, bunda ishlab chiqarish jarayonining bosqichlari klaster yadrosini tashkil etadi ("yetkazib beruvchi -protsessor - marketolog - xaridor" zanjiri).
3. Yuqori darajadagi agregatsiyadagi tarmoqlar ("oziq-ovqat klasteri") yoki tarmoqlar hamjamiyati ("agrosanoat klasteri" ).
Rivojlangan iqtisodiy kuchlar misolida klasterlarning ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy ahamiyatini kuzatish mumkin. Shunday qilib, 1950 - 1960 yillarda Frantsiyada oziq - ovqat ishlab chiqarishda asosiy klasterlarning shakllanishi. klaster tuzilmalari tarkibiga kiruvchi tarmoqlar guruhining ishi bilan ajralib turdi, bu bandlik, investitsiya jarayonlari va Frantsiya iqtisodiyotiga innovatsion texnologiyalar transferini jadallashtirish sohasida sinergik ta'sirni shakllantirishga ijobiy ta'sir ko'rsatdi.[12]
Klaster turli o'lchamdagi tadbirkorlik kooperativ birlashmalarining odatdagi turlaridan farq qiladi:
May 12-13
Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan
O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari
- uzoq muddatli istiqbolda tizimning iqtisodiy, innovatsion va boshqa strategiyasini tashkil etuvchi yirik yetakchi iqtisodiyotning mavjudligi;
- klaster tuzilmasiga kiruvchi korxonalarning aksariyat qismini muayyan hududda mahalliylashtirish;
- klaster tuzilmasi a'zolari bo'lgan korxonalarning iqtisodiy aloqalarining sezilarli barqarorligi, uning ishtirokchilarining asosiy qismidagi ushbu aloqalarning ustunligi;
- klaster a'zolari o'rtasida uning iqtisodiy rivojlanishi, innovatsion yechimlari doirasidagi hamkorlikni muvofiqlashtirish; uzoq muddatda saqlash nazorati, ustun boshqaruv sxemalari va boshqalar;
- innovatsiyaga yo'naltirilganlik omili;
- yetakchi (integratsiyalashgan) mahsulot yoki xizmat omili. Ko'pincha, etakchi investor yangi, ishlayotgan va qayta tuzilayotgan korxonalar asosida klaster tuzilmasini yaratadi.
Hozirgi sharoitda iqtisodiy faollikni rag'batlantirishda klasterlarni aniqlashning turli usullaridan foydalanish mumkin. Shunday qilib, klaster tarkibiga kiruvchi agrosanoat majmuasi korxonalari mahsulot va bilimlarning tarmoqlararo harakati darajasidan kelib chiqqan holda birlashtiriladi.
Klasterni rivojlantirish strategiyasi ob'yekt, atrof - muhit, jarayon va loyiha strategiyalarini (klasterga a'zo tashkilotlarning ob'ektivligini mustahkamlash, aniq maqsadlar va muddatlarga ega bo'lgan klaster miqyosidagi loyihalarni tashkil etish, klaster miqyosida jarayonlarni qo'llab-quvvatlash, institutsional strategiyani yaratish) sintezi va muvozanatiga asoslanishi kerak. Bu esa klaster uchun muhit.
Sohaning o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda, klaster tashkil etishning quyidagi shakllari ajratiladi. Jahonning ta'sis sub'ektlarida klaster siyosatini amalga oshirish bo'yicha ko'rsatmalar.
1. Diskret klasterlarga diskret komponentlardan tashkil topgan mahsulotlar (va tegishli xizmatlar) ishlab chiqaruvchi korxonalar kiradi. Ushbu klasterlar yig'ish zavodlari va qurilish tashkilotlari atrofida o'sadigan kichik va o'rta etkazib beruvchi kompaniyalardan iborat.
2. Texnologik klasterlar texnologik sanoat deb ataladigan tarmoqlarga (kimyo, sellyuloza - qog'oz, metallurgiya, qishloq xo'jaligi, oziq-ovqat sanoati va boshqalar) kiruvchi korxonalar tomonidan shakllantiriladi.
3. "Yangi tarmoqlar"da (axborot texnologiyalari, biotexnologiyalar, yangi materiallar, kinomatografiya)
May 12-13
Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan
O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari
innovatsion va "kreativ" klasterlar rivojlanmoqda. Innovatsion klasterlarga oliy o'quv yurtlari va ilmiy - tadqiqot tashkilotlarida amalga oshirilayotgan texnologiyalar va ilmiy faoliyat natijalarini tijoratlashtirish jarayonida paydo bo'layotgan ko'plab yangi kompaniyalar kiradi.
4. Turistik klasterlar mintaqadagi turistik aktivlar negizida shakllanadi va turistik xizmat ko'rsatish bilan bog'liq bo'lgan turli tarmoq korxonalaridan (tur operatorlar, mehmonxonalar, umumiy ovqatlanish tarmoqlari, suvenirlar ishlab chiqaruvchilar, transport) iborat.
5. Transport - logistika klasterlariga tovarlar va yo'lovchilarni saqlash, kuzatib borish va yetkazib berishga ixtisoslashgan infratuzilma va kompaniyalar majmuasi kiradi.
Klaster yondashuvini ko'rib chiqish klasterlarni rivojlanish darajasiga ko'ra tasniflash imkonini beradi. Iqtisodiy ahamiyatga egalik mezoni klasterlarni ularning hajmi va ma'lum bir hudud iqtisodiyotiga uzoq muddatli ta'siri bo'yicha tasniflash imkonini beradi.[13]
Porter turli mamlakatlardagi 100 dan ortiq sanoatning raqobatbardosh pozitsiyalarini o'rganib chiqib, eng raqobatbardosh tarmoqlarbir mamlakatda, shuningdek, mamlakatning bir mintaqasida to'planganligini ta'kidladi.
"Klaster" - mintaqaviy aglomeratsiyaning ijobiy sinergik ta'sirini hisobga olish asosida ishbilarmonlik operatsiyalari, muloqot va o'zaro aloqalar uchun faol kanallarga ega bo'lgan yetkazib beruvchilar, ishlab chiqaruvchilar, iste'molchilar, infratuzilmalarning geografik jihatdan aniqlangan kontsentratsiyasi guruhi shakllantirilmoqda. Haqiqiy iqtisodiy samaraga erishishda kompaniyalar bir-birini to'ldiradi, o'zaro raqobatdosh ustunliklarni va, demak, klaster tuzilmasini bir butun safatida kuchaytiradi.
Ishlab chiqaruvchilar klasterdagi boshqa sohalarning rivojlanishida,yangi strategiyalarni amalga oshirish, Ar-gefoydalanish. Barcha kanallar bo'ylab erkin axborot almashinuvi va innovatsiyalarning tez tarqalishi mavjud.
Porter ushbu afzalliklarning asosiy tarkibiy qismlari soniga mos keladigan "raqobatbardosh olmos" (ikkinchi nomi - "olmos") deb nomlangan davlatlar raqobatdosh ustunligini belgilovchi omillar majmuasini yaratdi:
- omillar sharoitlari: inson kapitali, tabiiy resurslar, ilmiy va axborot muhiti, kapital, infratuzilma korxonalari, shuningdek, hayot ko'rsatkichlari;
- ichki talab shartlari: talabning sagrarati, uning jahon bozori yo'nalishlariga muvofiq shakllanishi, talab darajasining shakllanishi;
May 12-13
Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan
O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari
- turdosh va xizmat ko'rsatish tarmoqlari (tarmoqlar klasterlari): xomashyo sanoati va birlamchi qayta ishlash, asbob-uskunalar, xomashyodan foydalanish, texnika va texnologiyalar;
- kompaniyalarning strategiyasi va tuzilishi, tarmoq ichidagi raqobat, maqsadlar, strategik rivojlanish, ichki tashkil etish usullari, kompaniyani boshqarish [14]
Ishlab chiqarishda klasterlarni shakllantirishdan maqsad - avvalo, turli hududlarda joylashgan bir xil soha koxonalarini va ular bilan yagona texnologik zanjirda bo'lgan ta'lim, ilmiy, injiniring, konsalting, standartlashtirish, sertifikatlashtirish, va boshqa xizmatlarni uyg'unlashtirish - innovatsion ishlab chiqarishni tashkil etish asosida raqobatbardosh tovarlar yaratishga yo'naltirishdan iboratdirdir. Bunda aholini ish bilan ta'minlashdek eng muhim jihat ham o'zini to'la namoyon eta oladi.
Jahon amaliyotida milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirish uchun klasterni rivojlantirish nazariyalari va innovatsion rivojlanish dasturlarini qo'llashni birlashtirish tavsiya etiladi. Innovatsion faoliyat klasteri atamasi ma'lum bir vaqt oralig'ida ma'lum bir iqtisodiy makonga bog'langan asosiy innovatsiyalar yig'indisidir.
Vaqt o'tishi bilan samarali klasterlar katta sarmoyalarni jalb qiladi va hukumatning ob'ektivi ostida qoladi. Klasterni bir nechta yirik kompaniyalar boshqaradi, ular o'rtasida raqobatbardosh munosabatlar saqlanib qoladi. Bu klaster va boshqa integratsiyalashgan tuzilmalar o'rtasidagi farq kapitalning kontsentratsiyasi hodisasi ishlab chiqarishning samarali ixtisoslashuvini keltirib chiqaradi. Klaster tarkibida bir qator o'rta va kichik sanoat korxonalari faoliyat yuritadi. Klaster "jami innovatsion mahsulot" deb ataladigan narsani, ya'ni yangi bilim va texnologiyalarning o'ziga xos to'plamini tashkil qiladi. Shu bilan birga, quyidagi zanjirni kuzatish mumkin: klasterda ishtirok etuvchi korxonalar o'rtasidagi barqaror munosabatlarga asoslangan "ixtirolar - innovatsiyalar - raqobatdosh ustunliklar".
Har bir mamlakatda klaster strategiyasini amalga oshirishning o'ziga xos xususiyatlari bor, ishlab chiqarish va ixtisoslashuv printsiallashtirish asosida raqobatning rivojlanish sur'ati umumiydir.
Hozirgi vaqtda mutaxassislar klaster strategiyalarini shakllantirish uchun asos bo'lgan etti jihatni tavsifladilar[15]
May 12-13
Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan
O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari
- geografik: tadbirkorlik faoliyatining fazoviy klasterlarini shakllantirish, shu jumladan mahalliy (Gollandiyada bog'dorchilik);
- gorizontal: bir qator sanoat yoki tarmoqlar bitta yirik klasterni tashkil qiladi (Gollandiyaga o'xshash mega-klasterlar tizimi);
- vertikal: klaster tuzilmalarida texnologik jarayonning qo'shni bosqichlari bo'lishi mumkin. Vertikal versiyada klaster tuzilmasi innovatsion faoliyatining tashabbuskori va yakuniy amalga oshiruvchisi sifatida harakat qiluvchi tarmoq ishtirokchisini aniq belgilash zarur;
- klasterlar: umumiy imkoniyatlar tufayli birlashuvchi va ko'lamli iqtisodlarni oluvchi ko'p tarmoqli tarmoqlar;
- texnologik: bir xil texnologiya bilan bog'liq bo'lgan bir nechta sanoat tarmoqlari (masalan, biotexnologik klaster);
- fokal: bir yadro yaqinida joylashgan kompaniyalar klasteri
- firma, korxonalarning keng tarmog'i, ilmiy-tadqiqot instituti yoki universitet;
- tadbirkorlik tarmog'ining sifati: tarmoqdagi etkazib beruvchilar bilan munosabatlar innovatsiyalarni qo'llab - quvvatlashi va hamkorlarning moliyaviy imkoniyatlarini susaytirishi, ularni xarajatlar yukini ko'tarishga majbur qilishi mumkin.
Klasterlarning yaqqol afzalliklariga qaramay, ishlab chiqarishni tashkil etishning bu shakli bir qator kamchiliklarga ega. Ular tarmoqni rivojlantirishning keying bosqichlari va hududiy kontsentratsiya tushunchasi bilan bog'liq bo'lgan klasterlarning raqobatdosh ustunliklarining bir qator manbalarini yo'q qilaoladigan axborot texnologiyalaridan keying ifoydalanish bilan bog'liq. Klasterlarning yana bir kamchiligi, bizning fikrimizcha, biznes sohasining turli segmentlarini bir vaqtning o'zida integratsiyajarayonlari uchun tengsiz imkoniyatlardir. Shu sababli, innovatsiyalar sohasida va oxirgi iste'molchi uchun ishlaydigan tarmoqlar klasterlash uchun eng mos keladi.
Xulosa: Shunday qilib, keling, mintaqaviy iqtisodiy siyosatda klasterlar g'oyasini jozibador qiladigan to'rt jihatni ajratib ko'rsatamiz.
1. Klasterlar iqtisodiyotni dasturiy maqsadli boshqarish, belgilangan bozor sharoitida tarmoq va mintaqaviy siyosatni amalga oshirish imkoniyatini beradi. Klaster nazariyasining butun davlat emas, balki mintaqalar darajasida saqlanib qolishiga sabab sifatida ushbu darajalarda iqtisodiy siyosatni shakllantirishga yondashuvlarning nomutanosibligidir. Milliy darajadagi neoliberal mafkura sohaviy iqtisodiy siyosatni cheklovchi yoki
Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan
O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari
bekor qiluvchi aniq anti - interventsion yondashuvga olib keldi. Klaster kontseptsiyasi mintaqaviy kuch tuzilmalarining respublika hokimiyat tuzilmalarining aralashmaslik siyosatining kamchiliklarini to'ldirishga urinishi sifatida qaraladi .
Mintaqaviy klaster siyosatini tushunishning keng konteksti "raqobat yoki o'zaro ta'sir" muammosi mavjudligidan dalolat beradi. Klasterlar kontseptsiyasi ishtirokchi firmalarning raqobatbardoshligini oshirishga qaratilgan bo'lsa-da, bu masalalarda davlat tuzilmalarining asosiy roli tarmoq tuzilmasi va ichki hamkorlikni rivojlantirishni rag'batlantirishdan iborat. Bu yerda raqobat mintaqaviy iqtisodiyot korxonalari o'rtasidagi emas, balki tashqi bozorlardagi raqobatni anglatadi .
2. Klasterlar hamkor tuzilmalar o'rtasidagi munosabatlarga xos bo'lgan qo'llab-quvvatlashning bilvosita yo'nalishlari bilan uyg'un bo'lib, talabni shakllantirish qulayligiga hissa qo'shadi.
Klasterlarning rivojlanishiga markaziy davlat organlari va tashkilotlari tomonidan hududiy iqtisodiy siyosatni moliyalashtirish tartibining o'zgartirilishi turtki bo'ldi. Hududiy tashkilotlar o'z loyihalarini davlat tomonidan moliyalashtirish uchun tenderga kirisha boshlagani sababli, ilgari amalda bo'lgan qat'iy taqsimlash tizimi "qiyinchilik madaniyati" bilan almashtirildi. Bu holat viloyat hokimliklarini tadbirkorlik sohasi bilan uyushmalar tashkil etishga ko'maklashish, viloyat iqtisodiyotining davlat va xususiy sektorlarini integratsiyalashuvini jadallashtirishga undamoqda. Buning natijasi iqtisodiy rivojlanishning tarmoq va klaster shakliga o'tish bo'ldi. Korxonalarni to'g'ridan - to'g'ri subsidiyalash siyosatidan voz kechishning oqibatlari talabni rag'batlantirish choralarini ko'rish, raqobatni rag'batlantirish, innovatsion texnologiyalar, infratuzilma korxonalarini shakllantirish, kichik va o'rta korxonalar uchun kadrlar tayyorlash va boshqalar bo'ldi. Klasterlar tarmoqni rivojlantirish va umumiy resurs bazasini qo'llashni maqsad qilgan korxonalar hamjamiyatiga yordam berishga qaratilgan ushbu tendentsiyaga mos keladi .
3. Klasterlar endogen va ekzogen yondashuvlar asosida mintaqaviy darajada iqtisodiy rivojlanishga hissa qo'shadi, ular investitsiyalar uchun jozibador . Klaster strategiyalari investitsiya siyosati va o'rta va kichik biznesni davlat tomonidan qo'llab-quvvatlash siyosati sohasidagi o'zaro hamkorlik natijasida vujudga keldi. Shu sababli, klaster strategiyalari kadrlar tayyorlash, ilmiy-texnika taraqqiyotiga ko'maklashish, ta'lim va boshqalar sohasidagi siyosatning yangi shakllari sifatida kompaniyalararo innovatsion almashinuv sifatida harakat qilishi
mumkin.
May 12-13
Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan
O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari
4. Klasterlar "yuqoridan" ham, "pastdan" ham ishlab chiqilganda mintaqaviy iqtisodiy siyosatning maqsadlariga mos keladi. Birinchi yondashuv doirasida iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlari darajasida belgilanadi. Ikkinchi holda, viloyat hokimiyati barcha kuchlarni hududiy iqtisodiyotni rivojlantirishga yoki davlat tomonidan har xil turdagi yordam ko'rsatishga yo'naltiradi.
Mintaqani rivojlantirishning klaster modelini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun barcha tarkibiy qismlar - turli tashkiliy shakldagi korxonalar, hokimiyat organlari, infratuzilma tashkilotlari, fan, boshlang'ich kasb-hunar ta'limi tizimi, ommaviy axborot vositalari va boshqalarning doimiy o'zaro ta'siri zarur.
REFERENCES
1. Ибрaгимов ЛутФулло Зиядyллaевич Жaнyби-Faрбий узбекистовдд ax1оли бaндлигининг иктисодий геогрaфик хyсyсиятлaри мaвзyсидaги докторлик диссертaция Сaмaркaнд - 2022.
2. Жигжитовa, Б.Н. Совершенствовaние оргaнизaционно экономического мехaнизмa yпрaвления инновaционным рaзвитием регионa нa основе клaстерного подходa: aвтореф. Дис танд. экон. нayк / Б.Н. Жигжитовa. - Утан-Удэ, 2007. - 23 с.
3. Z.A. Xakimov. Engil sanoat korxonalari raqobatbardoshligini marketing strategiyalari asosida
4. M.Porter Clusters and the New Economics of Competition. Harvard Business Review. Available at: http:// hbr.org/product/clusters-and-the-new-economics-ofcompetition/an EKONOMIKA I FINANSbl 2019, 12(132)
5. Шстин A.A. Сельскохозяйственный ктастер Дaнии. // «Экономии сельскохозяйственных и перерaбaтывaющих предприятий», 2011, №4. -С. 45.
6. Тохчуков P.P. Предпринимaтельский aгропромышленный клaстер: теоретические основы создaния и фyнкционировaния в системе AnK. // Современные тучные исследовaния: электронный тучный жyрнaл, 19 aпреля 2012 г., рубрик: «Экономии». http://www. sni-vak.ru/ info@sni-vak.ru
7. Кундиус, B.A. Формировaние регионaльного клaстерa сaдоводствa: моногрaфия / B.A. Кундиус, Н.М. Оскорбин, A.B. Глотко. - Бaрнayл, 2008. -
8. Богдaновa, E.A. Эволюция интегрировaнных форм хозяйствовaния в aгропромышленном комплексе: формировaние клaстерных систем: дис. ...кaнд. экон. тук / E.A. Богдaновa. - Орёл,
369 с.
2007.- С. 78-120.
May 12-13
Samarkand branch of Tashkent State Agrarian University Theoretical and practical foundations of introducing smart agriculture in Uzbekistan
O'zbekistonda aqlli qishloq xojaligini joriy etishning nazariy va amaliy asoslari
9. Кластерные политики и кластерные инициативы: теория, методология, практика. (Коллективная монография). Минобразования и науки РФ, Минэкономразвития РФ, Правительства Пензенской области.Пенза, 2019.
10. Глотко А.В. Инновационно-кластерная развития АПК. Материалы межрегион. научно-практ. конф. с междунар. участием «Проблемы и перспективы государственно-правового, экономического и социального развития субъектов Российской Федерации», октября 2008 г, Горно-Алтайский край, РИО ГАГ.3-4 -С.104.
11. (Глотко андрей владимирович формирование и развитие кластера садоводства в региональном АПК (ТЕОРИЯ, МЕТОДОЛОГИЯ, ПРАКТИКА) Новосибирск 2010)
12. Богданова, Е.А. Эволюция интегрированных форм хозяйствования в агропромышленном комплексе: формирование кластерных систем: дис. ...канд. экон. наук / Е.А. Богданова. - Орёл, 2007.- С. 78-120.
13. Бунчук, М. Национальные инновационные системы: основные понятия и приложения (по материалам зарубежных авторов). [Электрон. ресурс] / М. Бунчук. Режим доступа: http://www.geocities.com/CollegePark/Lab/5590/nis.htm.
14. Багаутдинов Р.Г. Стратегии развития агропромышленного комплекса / Р.Г. Багаутдинов // Вестник ТИСБИ. - 2007. - Вып.3. - С.8-14.
15. Портер, М. Международная конкуренция / М. Портер; пер. с англ.; под ред. В.Д. Щетинина. - М.: Междунар. отношения, 1993. - 901 с.
16. Кундиус, В.А. Экономическая стратегия и механизмы инновационно-кластерного развития АПК региона: монография / В.А. Кундиус, А.В. Глотко, А.В. Сибиряков и др. - Барнаул: Изд-во АГАУ, 2008. - 460 с.
May 12-13
