Научная статья на тему 'ИККИНЧИ ЖАҲОН УРУШИДАГИ ҒАЛАБАГА ЎЗБЕКИСТОН ОЛИМЛАРИНИНГ ҚЎШГАН ҲИССАСИ'

ИККИНЧИ ЖАҲОН УРУШИДАГИ ҒАЛАБАГА ЎЗБЕКИСТОН ОЛИМЛАРИНИНГ ҚЎШГАН ҲИССАСИ Текст научной статьи по специальности «Социальные науки»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Иккинчи жаҳон уруши / олимлар / илмий тадқиқотлар.

Аннотация научной статьи по социальным наукам, автор научной работы — Музаффаров Наврўз Бахронович

Ушбу мақолада иккинчи жаҳон урушидаги ғалабага Ўзбекистон олимларининг қўшган ҳиссаси бўйича муаллиф ўзининг қарашлари ва фикрларини келтириб ўтган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ИККИНЧИ ЖАҲОН УРУШИДАГИ ҒАЛАБАГА ЎЗБЕКИСТОН ОЛИМЛАРИНИНГ ҚЎШГАН ҲИССАСИ»

ИККИНЧИ ЖАХОН УРУШИДАГИ ГАЛАБАГА УЗБЕКИСТОН ОЛИМЛАРИНИНГ КУШГАН ХИССАСИ

Музаффаров Навруз Бахронович

Самарканд иктисодиёт ва сервис институти Ижтимоий фанлар кафедраси укитувчи

Аннотация. Ушбу маколада иккинчи жахон урушидаги галабага Узбекистон олимларининг кушган хиссаси буйича муаллиф узининг карашлари ва фикрларини келтириб утган.

Калит сузлар: Иккинчи жахон уруши, олимлар, илмий тадкикотлар.

Маълумки, фашистлар Германияси 1941 йил 22 июнда Совет Иттифокига адолатсиз уруш бошлади. Барча жабхаларда булгани каби Узбекистоннинг турли илмий тадкикот муассасаларида фаолият олиб бораётган олимлар хам, бор эътиборлари ва куч-гайратларини душманга карши курашга каратдилар. Узбекистонлик олимлар фашист боскинчилари устидан галаба козонишга каратилган умумхалк курашида узларининг муносиб хиссаларини кушдилар. Душманга карши жанг килиш учун республика олимларидан куп киши фронтга кетган булиши ва уруш шароитининг кийинчиликларига карамай, илм ахлининг зур матонати, Москва, Ленинград, Украина, Белоруссиядан келган атокли олимлар, кучириб келинган илмий-текшириш муассасаларининг ёрдами туфайли илм-фан ривожланди. Олимлар халк хужалиги, шу жумладан мудофаа ахамиятига эга булган мухим муаммоларни хал этиш борасида мураккаб ишларни амалга оширдилар.

Узбекистонлик олимлар илмий тадкикот ишларини харбий изга кучириб, фронтнинг барча эхтиёжларини кондиришга катта ёрдам курсатдилар ва шу билан биргаликда фан-техника тараккиётининг янада ривожланишига салмокли хисса кушдилар. Илмий тадкикот ишларини харбий изга кучириш асосида кайта ташкил этиш Узбекистон Фанлар Академияси илмий тадкикот институтларида хам мухим ахамият касб этди. Бу вазифаларни хал килишга уша пайтларда СССР Фанлар Академиясининг Узбекистон филиали ва республика олий укув юртларида ишловчи 2512 нафар илмий ходим, жумладан 400 нафар махаллий миллат олимлари, 16 нафар академик, уларнинг 5 нафари узбек, СССР ФА 20 нафар мухбир аъзоси, жумладан 3 нафар узбек, 510 нафар профессор, 627 нафар доцент, 395 нафар ассистент, 485 нафар укитувчи, 176 нафар катта илмий ходим, 283 нафар кичик илмий ходим жалб килинди.1

1941 йилнинг кузида Узбекистонга совет иттифокининг гарбий худудларидан битта иттифокдош республика Фанлар академияси, 31 та олий

1 Аб^р^^нов Э. Урта Осиё Респyбликaлaри олимлaрининг фронтга кушган ^œaœ. Тошкент. Фaн, 1990. 19-бет.

укув юрти ва 7 та харбий академия кучириб келтирилди, уларнинг 17 таси Тошкент шахрида жойлаштирилди.

Узбекистонга Белоруссия ССР ФА, Москва План институти, Одесса Сув транспорти институти, Тимирязов номли Москва Кишлок хужалиги академияси, СССР ФА нинг Шаркшунослик, Тарих, Жахон адабиёти, Иктисод ва хукук, Безгак ва медицина паразитологияси Марказий илмий тадкикот институти, Угитлар институти, Ленинград Политехника институти, Киев Индустриал институти, Харьков Темир йул транспорти инженерлари институти, Москва Архитектура ва тукимачилик институтлари, Ленинград консерваторияси ва бошкалар кучириб келтирилди. Кучириб келтирилган институтларнинг олимлари Узбекистон олимлари билан биргаликда махаллий хом ашё ресурсларини ва ер ости бойликларини урганиш ва фойдаланишни ишлаб чикиш буйича катта иш килдилар.

Урушнинг дастлабки даврида СССР ФА Узбекистон филиали ва унинг илмий тадкикот институти олимлари ишлаб чиккан "киркиш тартиби ва жараённи кулда бошкариш нормативлари", "Дарбоза колипланадиган кум кони", "Канд лавлаги етиштириш ва куритиш усуллари", "Махаллий кумирлардан кокс олиш", "Уруш даврида конструкцияларни лойихалаш ва куриш нормалари", "Мазут хавзалари учун пишик материалларни излаб топиш", "Узбекистон ССРда металлургия ишлаб чикаришни ташкил килишнинг илмий масалаларини ишлаб чикиш" ва бошка шунга ухшаш купгина фойдали лойихалар СССР ФА Узбекистон филиали кенгаши, Узбекистон КП (б) МК ва республика хукумати, иттифок Кора металлургия Халк Комиссариати, иттифок Главнефт бошкармаси томонидан маъкулланди. Узбекистон илмий инженер-техника жамиятлари (УзНИТО кенгаши) илмий-техника тараккиёти юксалишида катта роль уйнади. Бу жамият 1941 йил 29 октябрда Тошкент шахрида булиб утган конференцияда таъсис этилганди2

Илмий жамиятнинг асосий максади, корхоналарга техникавий ёрдам беришни ташкил этиш, металларга рационал ишлов бериш, электр энергияси сарфини кискартириш, махаллий курилишда утга чидамли материалларни кенг куллаш, янги фойдали казилма конларини топиш каби масалалардан иборат эди. УзНИТОнинг электрлаштириш буйича бир гурух мутахассислари, олимлари Тошкент шахрининг олтита йирик корхонасида элект энергиясининг сарфланишини тахлил килиб, йилига 15 млн киловатт соат электр энергиясини тежаш имкони борлигини аниклади. Бу ишга Узбекэнерго, машинасозларнинг Илмий, инженер-техника жамияти ва бир канча махаллий корхоналарнинг мутахассислари хам фаол кушилдилар.

Бинокорлар УзНИТОсининг 194 йил 10 декабрида утказилган конференциясида махаллий материаллардан фойдаланиш ва курилиш ишларида рационализаторлик ва ихтирочилик масалалари мухокама килинди. Узбекистон курилишлари учун фойдаланиш борасидаги таклифига кура республика

2

Калымбетов Ж. Коммунистическая партия Узбекистана в борьбе за развитие промышленности и транспорта в годы Великой Отечественной войны. Ташкент. «Фан», 1966. С. 138.

курилиш материалларини иттифокнинг марказий вилоятларидан ва кардош республикалардан келтиришдан деярли халос булди. Бу айникса уруш йилларидаги кийинчилик пайтида курилиш учун жуда мухим ахамиятга эга эди.3

Уруш айни кизиб турган бир вактда 1943 йилнинг ноябр ойида Узбекистон ССР Фанлар академиясининг ташкил этилиши илм-фаннинг ривожланишида катта ахамиятга эга булди. СССР Халк Комиссарлари Советининг 1943 йил 27 сентябрдаги "Узбекистон ССР Фанлар академиясини ташкил этиш" карорига мувофик Узбекистон К(б)П Марказий Комитети, республика Халк Комиссарлари Совети ва Узбекистон ССР Олий Совети Президиуми 1943 йил 4 ноябрда СССР Фанлар академиясининг филиали базаси асосида Узбекистон Фанлар академиясини таъсис этиш хакида карор кабул килди 4

Узбекистон Фанлар академияси бежизга ташкил этилмади, чунки 1943 йилга келганда республика худудида 19 та илмий текшириш институтлари, 23 та турли илмий станциялар, 11 та музей, 3 та обсерватория, 6 та бошка сохаларга тегишли илмий муассасалар мавжуд

булиб, уларда фан сохасининг турли йуналишлари буйича юзлаб олимлар ва илмий ходимлар фаолият курсатаётган эди. Бу илмий тадкикот муассасалари ва олимларнинг фаолиятларини мувофиклаштириш учун Узбекистон Фанлар академиясининг ташкил этилиши уруш давридаги айни зарурият эди.

1943 йил 18 ноябрда Узбекистон Фанлар академиясининг тантанали очилиш маросими булиб, унда республиканинг уша пайтдаги рахбари Усмон Юсупов уз маърузаси билан иштирок этади. У тадбирдаги нуткида олимларга мурожаат кила туриб жумладан, шундай дейди: "Илм кишиси -уз олидига куйилган вазифаларни хал этиши, барча саволларга жавоб топиши ва колаверса, халк манфааатлари йулида бор имкониятларини ишга солиб мавжуд ресурслардан фойдаланиш учун албатта, узига хос (инкилобий) фикрлайдиган одам булиши керак".5

Хакикатдан хам Узбекистонлик олимлар уруш даврида Усмон Юсупов айтганидек, узига хос фикр юритиб, илмий мехнатлари, ихтиролари ва турли маслахатлари билан фронт ва фронт ортидаги галабага муносиб хисса кушдилар. Хукумат томонидан тасдикланган Академиянинг биринчи таркибида 11 та хакикий аъзо, учта фахрий академик ва 18 та мухбир аъзо бор эди. Фанлар академияси 10 та илмий текшириш институти, шунингдек, бир катор муассасаларни бирлаштирган эди. Орадан куп вакт утмай физика-техника, математика, механика, тупрокшунослик, тарих ва археология, экономика, шарк кулёзмаларини урганиш каби бир катор илмий текшириш институтлари ташкил этилди. Республика Фанлар академияси илмий жамоаси томонидан минерал ресурслар, сугориладиган ерлар ва сув таъминоти, энергетика, ер

3 "

Абдурахмонов Э. Урта Осиё Республикалари олимларининг фронтга кушган хиссаси. Тошкент. "Фан", 1990. 27-бет.

4 Иноятов Х. Fалабага кушилган хисса. Тошкент. "Фан", 1975.79-бет.

5 Усман Юсупов. Избранные труды. Том II. Ред.кол. Ташкент. «Узбекистан», 1983. С. 8.

фондини урганиш, усимлик хом ашёлари, шунингдек, республика халк хужалигини ривожлантириш билан боглик масалалар урганила бошланди. Юкорида айтганимиздек, республикага кучиб келган йирик олимлар ва илмий-текшириш институти хамда илмий муассасалар уруш шароити такозо этган мухим муаммоларни хал этишга уз хиссаларини кушдилар. Масалан, пахтачилик илмий-текшириш институти республика олимларининг вильтга (пахта касаллиги) чидамли янги пахта навини яратиш борасидаги ишларида катта ёрдам бердилар. 1944 йили республика далаларида янги нав пахта экилиши туфайли юкори хосил олинди.6

Булардан ташкари, кишлок хужалик экинлари зараркунандаларига карши курашнинг янги усулларини кидириб топишда, экинларни сугориш учун янги хил машиналар яратишда, пахтачиликни ривожлантириш борасида бир катор кимматли таклифлар киритилди. Уруш йиллари олий ва урта махсус таълим юртлари 20 мингдан ошик мутахассислар тайёрлади, 450 дан ошик олимлар фан докторлари ва номзодлари илмий даражаси, доцент, профессор, академик каби олий унвонларга сазовор булдилар. Узбек халкининг О. Содиков, И. Муминов, Т.Н. ^ори-Ниёзий, X,. Абдуллаев, Т. Зохидов, Т. Саримсоков, Я. Гуломов, С. Юнусов каби истеъдодли машхур олимлари етишиб чикди.

1945 йилда Узбекистонда кора, рангли ва нодир металлар хом ашё базасини кенгайтириш муаммоси узбек олимларининг илмий тадкикотларида етакчи уринлардан бирини эгаллади. Республика олимлари Чоткол-^урама тизмаси ва Сангзор тогларидаги темир бор жойларни изладилар. Хабиб Абдуллаев рахбарлигидаги геолог олимлар Урта Осиё

республикалари худудидаги вольфрам манбаларини изладилар ва вольфрамни халк хужалигида фойдаланиш усулларини ишлаб чикдилар.7

Узбекистон кимёгар олимлари томонидан хам уруш йиллари катта ишлар амалга оширилди. С. Юнусов бошчилигидаги 1943 йилдан бошлаб фаолият курсатаётган Урта Осиё республикалари алколоидли усимликлари лабораторияси 1943-1945 йилларда 800 дан ортик усимликларни ургандилар ва уларнинг 15 дан ортик турини ишлаб чикаришга жорий этдилар.

Хулоса килиб айтганда, Узбекистонлик олимлар аклий мехнати ва илмий тадкикотлари билан энг мухим илмий-техникавий муаммоларни хал этишга шундай хисса кушдиларки, уларни амалиётга жорий этиш халк хужалигини ривожлантириш, саноат ва кишлок хужалигини харбий изга кучиришда мухим роль уйнади. Бу эса уз навбатида Иккинчи жахон уруши фронтларида душман устидан галаба козонишда катта ёрдам берди.

6 Иноятов X- Галабага кушилган хисса. Тошкент. "Фан", 1975. 79-бет.

7 "

Абдурахмонов Э. Урта Осиё Республикалари олимларининг фронтга кушган хиссаси. Тошкент. "Фан", 1990. 47-бет.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати

1. Абдурахмонов Э. Урта Осиё Республикалари олимларининг фронтга кушган хиссаси. Тошкент. Фан, 1990. 19-бет.

2. Иноятов X. Fалабага кушилган хисса. Тошкент. "Фан", 1975. 79-бет.

3. Усман Юсупов. Избранные труды. Том II. Ред.кол. Ташкент. «Узбекистан», 1983. С. 8.

4. Калымбетов Ж. Коммунистическая партия Узбекистана в борьбе за развитие промышленности и транспорта в годы Великой Отечественной войны. Ташкент. «Фан», 1966. С. 138.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.