CC BY
12The data from these sources, along with archaeological materials, form the basis of research conducted by Soviet and contemporary scholars involved to varying degrees in the history of the Samanid state. In this regard, the author particularly emphasizes the contributions of V.V. Bartold, B. Gafurov, N. Negmatov, and others in studying this issue.
Key words: Samanid State, Maverannahr, Khorasan, Bukhara, Samarkand, Nishapur, Sogd, Kash, Chaghaniyan, Shuman, Vashgird, Khujand, Fergana, Hatlan, Ismail, Nasr, karez (underground aqueducts), agriculture, horticulture, animal husbandry.
Сведения об авторе: Хайдаршо Пирумшо - доктор исторических наук, профессор, главный научный сотрудник отдела древней, средневековой и новой истории Института истории, археологии и этнографии имени А. Дониша Национальной академии наук Таджикистана. Адрес: Республика Таджикистан, г. Душанбе, ул. Ак. Раджабовых, 7. E-mail: pirumshoev/44@mail.ru. Тел.: 919148736.
Information about the author: Khaidarsho Pirumsho - Doctor of Historical Sciences, a professor, and the chief research fellow at the Department of Ancient, Medieval, and Modern History of the Institute of History, Archaeology, and Ethnography named after A. Donish of the National Academy of Sciences of Tajikistan. Address: Republic of Tajikistan, Dushanbe, Ak. Radjabov Street, 7. E-mail: pirumshoev44@mail.ru. Phone: 919148736. ♦-♦
УДК 93 (581.6)"09":930.1
«^ИДОЯТУ-Л-МУТАЪАЛЛИМИН ФЙ-Т-ТИБ»-И АХАВАЙНЙ-ЦАДИМТАРИН АСАРИ ТИББЙ БА ЗАБОНИ ФОРСЙ-ТО^ИКЙ1
ШАРИФЗОДА А.,
Институти таърих, бостоншиносй ва мардумшиносии ба номи А. Дониш
Таърихнигорон пизишкй ва дорусозиро аз кадимтарин улум дониста, зухури онро ба асри санг мансуб медонанд [1,8]. Бо пешрафти чамъияти инсонй дар даво-ми хазорсолахо тачрибаи амалии инсон дар пизишкй афзуд ва бо пайдо шудани хат ин тачриба сабт шуд. Осори бокимондаи хаттй аз он гувохй медихад, ки тибби ниёгони точикон монанди тибби хинду юнонй ва чинй, аз чумлаи кадимтарин илмхо мебошад.
Авасто кухантарин сарчашмаи хаттист, ки дар он чойгохи чамъиятии пизишк ва анъанахои дармондихии ниёгон ба таври равшан инъикос шуда, хатто номи пи-зишки нахустин - Срайт хам зикр шудааст[2,33]. Дар «Авасто» ба масъалахои по-кии хуроку нушокй, тоза нигох доштани мухити зист, аз чумла, назофати хонаю хавлй, замини кишт ва оби дарёю захбурхо диккати чиддй дода шудааст. Китоби «Авесто» кадимтарин сарчашмаи тибби гиёхй буда, дар он зиёда аз сад намуд гиёххои шифобахш, мисли хаома, коху, хум (бандак), сипанд, зира, кунчит, сир, пиёз, сабзй, шалгамча ва гайрахо оварда шудаанд. Аз ин растанихо дорухои гуно-гун омода мешуд. Тибки талаботи зардуштия дар аввал дорухои омодашударо дар шахсони бенавои ба катл хукмшуда санчида, баъд ин дорухоро барои табобати бе-морони ашроф тавсия менамуданд [3, 422].
1 Макола дар асоси ioiivhii «Таърихи илм ва техникаи халки точик аз давраи кадим то имруз», раками кайди давлатй 0121TJ1273 навишта шудааст.
Бо макоми давлатй гирифтани зардуштия дар замони Сосониён (221-651) пи-зишкй табакотй шуд ва на хар кас хукуки дармондихй ва дармонгирй дошт. Бо таъсиси Aкaдемияи Гунди Шопур дар замони Сосониён бехтарин олимони эронй, юнонй, хинду ва яхудй дар як марказ чамъ омаданд ва ин академия ба маркази чахонии илмй, аз чумла илми пизишкй табдил ёфт ва Aкaдемияи Гунди Шопур дар пешрафти илми чахонй накши бузург гузошт.
Бо ишFOл шудани Эрон аз чониби аъроб олимони он ба маркази хилофати араб чалб шуданд. Нахустин асари тиббй ба забони арабй дар охири асри VII таълиф гашт, аммо асли ин асар ба забони порсй буд ва сипас ба тозй тарчума шуд [4,5]. Дар асри VIII халифа Мансур дар сорили дарёи Дачла шахри БaFдодро бунёд намуд ва дар ин шахр Aкaдемияи машхурашро таъсис дод, ки дар он 6000 нафар олимон фаъолият доштанд. Дар назди ин Aкaдемия маркази дармондихй ва доруфурушй мавчуд буд, ки онх,оро беморхона ва дорухона меномиданд.
Дар замони Хорунуррашид, ки уро Яхёи Бармакй тарбия намуда буд, тарчума ва нашри осори илмй низ идома ёфт. Дар асри IX Aкaдемияи Маъмун (813-833), ки ин халифа аз модари эронй ба дунё омада буд, таъсис ёфт ва дар он бештар асархои юнонй ба арабй тарчума мешуд. Тохириён дар ахди халифахои Aббосй зухур кар-данд ва сипас дар Хуросон давлати Тохириёнро (821-873) таъсис намуданд. Ханго-ми ба аморати Хуросон расидан Aбдyллох ибни Тохир табиби машхуреро ба Хуро-сон оварда буд. Сарчашмахои хаттй аз бемористони Заранг дар солхои аморати Aмри Саффорй дарак медиханд. Чунончи тибки навиштаи Истахрй Яъкуби Лайс (баъзехо Aмр гуфтанд) дар Заранг бозоре сохтааст, ки хар руз аз он 1000 дирам да-ромад меёфт ва y як микдори ин даромадро вакфи бемористони менамуд [5,174].
Чдйхонй низ дар «^школу-л-олам» дар ин хусус иттилоъ додааст. Тибки итти-лои «Таърихи Систон» 10000 дирам аз 3 миллиёну 512 хазор дирами хирочи Систон барои нигахдошти бемористони Заранг сарф карда мешуд. Мавчудияти бемористони Заранг далели идомаи анъанахои Гунди Шопур аст. Таъсиси давлати Сомониён боиси муттахид шудани Хуросону Мовароуннахр ва тахкими амнияти минтака шуд. Aмирони Сомонй, ки худ таълимдида буданд, бар донишу дониш-мандон арч мегузоштанд ва бо фарохам овардани шароити мусоиди сиёсй ва и;ти-содй дар Мовароуннахр ва Хуросон дар пешрафти илмхои дакик ва табиатшиносй, аз чумла дар рушду нумуи илми тибб накши босазо гузоштанд. Aз ин чост, ки дар замони Сомониён тибб ба авчи аълои худ расид ва шахсиятхои шухраташон чахон-гир, ба монанди Aбyзaкaриё Яхё ибни Мосуя, Сабио ибни Сахли Гундишопурй, Aбyлхaсaн Aлй ибни Сахл ибни Рабани Табарй, Сахорбахт ибни Исо, Мухаммад Закариёи Розй, Aбyмaнсир ибни Ллй Хиравии Aзхaрй маъруф ба Муваффаки Хиравй, Хаким Майсарй ё Мияссарй, Aбyмaнсyр Хасан ибни Нухи ^амарй маъруф ба Aбyмaнсyри Бухорй, Aбyлхaсaн Мухаммади Табарй, Aлй ибни Aббос Мачусии Aхвозй, Исо ибни Яхё маъруф ба Aбyсaхли Масехй, Aбyсaъиди Ямомй, Aбyлхaйри Хоразмй, Хаммор Хасан ибни Сивор ибни Бобобахром, Aбyaлй Хусайн ибни A6-дуллохи машхур ба Ибни Сино ва боз садхо нафар олимони дигар бо таълифи асархои мухимми илмй ва фаъолияти амалии тиббй дар инкишофи тибби чахонй накши мондагор гузоштанд ва осори илмии онхо хамеша мавриди истифода карор хохад гирифт [6, 168-181].
Яке аз олимони бузург ва муътабари замони Сомониён Aбyбaкр Рабеъ ибни Aхмaди Aхaвaйнии Бухорист, ки аз y асаре бо номи «Хидояту-л-мутаъаллимин фй-т-тиб» ба ёдгор монда. Доир ба зиндагии муаллифи ин асари гаронбахо иттилои каме дастрас аст ва харчи маълум аст, он хам аз матни «Хидояту-л-мутаъаллимин фй-т-тиб» ба даст омадааст. Санаи таваллуд ва фавти y аник нест. Профессор Юсуф Нуралиев санаи таваллуди Aхaвaйниро байни солхои 920-930 ва фавташро соли 981 гуфта, аз y ба шакли «Aхвоинй» ном мебарад [7,211]. Эрачи Aфшор мавлуди Aхaвaйниро соли 311 хк / 924 донистаст [8,487].
У дар «Хидояту-л-мутаъаллимин фй-т-тиб» менигорад, ки: «Ман шогирди Aбyлкосими Микониам ва номи вай Тохир буд ибни Мухаммад ибни Иброхим ва шогирди Мухаммад Закариё буд». Яъне y пайрави мактаби бузурги Махаммад Ро-зист. Aхaвaйнй дар чое аз 20 сол ва дар чойи дигар аз 30 сол ба табобати беморон мaшFyл шудани худ зикр мекунад. Aз ин маълум мешавад, ки y дар кори пизишкй хеле ботачриба шуда, аз таклид ба дигарон даст кашида, дар табобати беморон сабк ва рохи мустакили худро пайдо карда, табиби шухратёри замон гардидааст. Бо са-баби табобати беморони зиёди мубталои молихулиё уро «пичишки молихулиё» меномиданд.
Aхaвaйнии Бухорй «Хидояту-л-мутаъаллимин фй-т-тиб»-ро бо хохиши фар-зандаш таълиф намудааст ва он аз чумлаи дастури бехтарини таълимй барои дони-шомузон мебошад. Aсaри мазкур дар осори дигарон ба шаклхои «Хидояи Aхa-вайнй», «Куноши Aхaвaйн», «Китобу-л-хидоя фй-т-тиб» ва «Китоби хидоя» ёд мешавад. Aхaвaйнй шогирди шогирди Мухаммад Закариёи Розист. Бинобар ин навиштаи Aбyтолиб Aбдyллох ибни Мухаммад ибни Aбyзaйд, ки y Aхaвaйниро дар матни изофашудаи нусхаи Китобхонаи Малик шогирди бевоситаи Мухаммад Закариёи Розй гуфтааст, сахех намебошад.
Соли 1951 «Хидояту-л-мутаъаллимин фй-т-тиб» тавассути маколаи Мучтабо Минавй дар Эрон муаррифй шуд ва y ин китобро кадимтарин асари тиббии замони Сомониён ба забони порсй эълон намуд [9, 497]. Тибки навиштаи y нусхаи Бодлиён аз 221 сахифа иборат буда, ба 183 боб таксим шудааст.Мавсуф дар ин маколааш доир ба кочок шудани «Хидояту-л-мутаъаллимин фй-т-тиб» ба Aнглия, нусхаи дар китобхонаи Фотехи Истанбул буда, вижагихо ва мухиммияти ин асар иттилоъ дода, чанд пора аз матни онро чоп мекунад. Соли 1958 бахшида ба 1100 - солагии Aбy-абдуллох Рудакй дар шахри Сталинобод (Душанбеи хозира) маколаи олими фарон-савй Ж. Лазар чоп шуда буд, ки у хам нусхаи соли 1050/51-и «Хидояту-л-мутаъаллимин фй-т-тиб»- ро яке аз кадимтарин нусхахои насри форсй дар чахон мехисобад [10,86].
Соли 1966 бори нахуст матни комили «Хидояту-л-мутаъаллимин фй-т-тиб» дар асоси се нусхаи маълум бо эхтимоми Чдлол Матинй дар Машхад ба чоп расид, ки дар айни замон ин нусха бехтарин нусхаи чопии асари мазкур мебошад [11].
Aсaри мазкур соли 1993 бори дуюм чоп шудааст. Баъд аз ин шухрати Aхaвaйнй дар фазои илми муосир дучанд афзуда аст. Ба ин нигох накарда баъзе аз таърихни-горони таърихи тибби Осиёи Миёна амдан ва мyFризонa бо назардошти точик бу-дани Aхaвaйнй ва ба форсй-точикй таълиф шудани «Хидояту-л-мутаъаллимин фй-т-тиб» аз ин асар ва муаллифи он сухан намегуянд. Инро мо дар осори илмии олими Узбекистон A.A. ^одиров мушохида менамоем [12].
Аз «Х,идояту-л-мутаъаллимин фй-т-тиб» холо хамагй се нусха маълум аст, ки яке дар китобхонаи Бодлиёни Оксфорди Англия, дигар дар китобхонаи «Фотех»- и Истанбули Хуркия (№3646) ва нусхаи сеюм дар Китобхонаи миллии Малик (№4501) махфузанд. Нусхаи кадимтарини «Х,идояту-л-мутаьаллимин фй-т-тиб» нусхаи дар Англия буда мебошад, ки он соли 478 хк/1050/51 китобат шудааст. Уибки навиштаи Эрачи Афшор нусхаи Бодлиён дар ибтидо дар китобхонаи Муъдамадуддавла Фарход мирзо дар Эрон махфуз буд ва баъд аз марги мавсуф би-нобар навиштаи М. ^азвинй писари Муъдамадуддавла Фарход мирзо бо номи Фарходи Муъдамадуддавла соли 1940 нусхаи мазкурро барои фуруш ба Китобхонаи миллии Эрон пешниход намуда аст. Аммо онхо дар нархгузории ин асари нихоят нодир ба мувофика намерасанд. Мутаассифона нусхаи мазкур соли 1950 дар Лондон ба музояда монда шуда, онро китобхонаи Бодлиёни Оксфорди Англия харидорй мекунад [8,487]. Мучтабо Минавй низ киссаи аз Эрон ба Англия кочок шудани ин нусхаи кадимтарини «Х,идояту-л-мутаьаллимин фй-т-тиб»-ро аз номи Махдии Баёнй - раиси Китобхонаи миллии Эрон хеле бо сузу гудоз накл кардааст [9, 503-505].
Аз Ахавайнии Бухорй асари дигаре холо дастрас нашуда, аммо y дар «Х,идояту-л-мутаъаллимин фй-т-тиб» асархои дигари худро бо номхои «^арободин», «Китоби набз» ва «Китоби ташрех» зикр менамояд, ки ин асархои вай то хол дастрас нашудаанд.
Сабки нигориши Ахавайнй чунин аст, ки хар як беморй, навъ ва илочи дармони онро дар боби алохида зикр менамояд. Дар умум «Х,идояту-л-мутаьаллимин фй-т-тиб» аз 176 боб иборат аст ва чун то хол дар осори илмии 'Гочикистон бобхои асари мазкур зикр нашудаанд, зикри онхоро зарур медонем: Боби аввал андар ёдкарди аносиру амзича ва шархи эшон; Боби дувум андар ёдкарди ахлот ва кайфияти ши-нохтани эшон; Боби ёд кардани хун ва аснофи вай ва шархи он; Боби ёд кардани сафро ва анвои вай ва шархи он; Боби ёдкардани балFам ва аснофи вай ва шархи он; Боби ёд кардани савдо ва анвои вай ва шархи он; Боб андар ёд кардани аъзои муфрада ва мураккаба ва шархи он; Боб андар ёд кардани устухонхо ва кайфият ва адади эшон; Боб андар ёд кардани пихо ва ва анвоъ ва ададу манобати эшон; Боб андар ёд кардани азалот ва адади эшон; Боб андар ёд кардани рагхои ночаханда ва аъдоди эшон; Боб андар ёд кардани рагхои чаханда ва адади эшон; Боб андар ёд кардани хайати димоF ва шаклу табиати вай; Боб андар ёд кардани хайати айн ва табакоту рутубати вай; Боб андар ёд кардани хайати анф ва шаклу холи вай; Боб андар ёд кардани узун ва шакл ва сурати он; Боб андар ёд кардани хайати лисон ва шархи вай; Боб андар ёд кардани хайати халк ва баёни шакли вай; Боб андар ёд кардани хайати садр ва рих ва таркибу шакли вай; Боб андар ёд кардани хайати калб ва сифату шакли эшон; Боби ёдкарди хайати марй ва меъда ва кайфияту шакли эшон; Боби ёдкарди хайати амъо ва сурату шакли эшон; Боби ёдкарди хайати кабад ва шархи холи он; Боби ёдкарди хайати тахол ва сурат ва шакли он; Боби ёдкарди хайати мирора аънй захра ва шакли вай; Боби ёдкарди хайати куллй аънй курдхо ва шакли эшон; Боби ёдкарди хайати масона ва кайфияти сурати вай; Боби ёдкарди хайати мароки батн аънй бусти шикам ва холи вай; Боби ёдкарди хайати казиб ва хаситайн ва таркиби эшон; Боби ёдкарди хайати рахм ва садо ва таркибу шакли эшон; Боби ёдкарди кувво аънй нирухо ва анвои он; Боби ёдкарди афъол
аънй корхо ва шархи он; Боби ёдкарди арвох аънй чонхо ва анвои он; Боби ёдкарди асбоб ва кайфияту шархи эшон; Боби ёдкарди ъаломот ва анвоъ ва аснофи он; Боби ёдкарди ъаломоти амзича аъзо олй чудо чудо бар тартиб; Боби ёдкарди холи хавохо ва шархи он; Боби ёдкарди вабо ва шархи афтодани он ва кайфияти вай; Боби ёдкарди таъомхо ва шаробхо ва он чй вочиб кунад; Боби ёдкарди холи табиати ширхо ва ончи аз ширхо кунанд; Боби ёдкарди хол чушонидахо ва анвои эшон; Боби ёдкарди харакат ва сукун ва он чи бад-ин бипайвандад; Боби ёдкарди риёзат ва фа-воиди он; Боби ёдкарди хоб ва бедорй ва шархи холи харду; Боби ёдкарди ихтикон ва истифроF ва кайфияти харду; Боби ёдкарди имтило ва анвои вай ва шархи он; Боби ёдкарди хаводисе хаводиси нафс ва анвои он; Боби ёдкарди тафарруку-л-иттисол ва шинохтани кайфияти он; Боби ёдкарди асбоби беморй ва анвои он; Боби ёдкарди аърози беморй ва аломоти он; Боби ёдкарди чумали муоличат мар бемо-рихоро; Боби ёдкарди бемории доу-с-саълаб ва анвоу муоличати он; Боби ёдкарди интишору-ш-шаър аънй рехтани муй ва илочи вай; Боби ёдкарди хароз аънй сабусаи сар ва илочи вай; Боби ёдкарди саъфаи кибари сарбуд ва анвоу илочи вай; Боби ёдкарди кумли кибари мардумбуд аънй шабуш ва илочи вай; Боби ёдкарди судоъ аънй дарди сар ва муоличати вай; Боби ёдкарди шакика ва хосияту асли муоличати он; Боби ёдкарди хуза аънй дарди хама сар ва илочи вай; Боби ёдкарди садар ва дувор ва муоличати эшон; Боби ёдкарди сарсом ва анвои вай ва илочи эшон; Боби ёдкарди лисо рyFaс аънй сарсоми сард ва илочи вай; Боби ёдкарди котохус ва баёни муоличати вай; Боби ёдкарди суботи сахаро ва илочи вай; Боби ёдкарди беморие, ки уро мониё хонанд ва илочи вай; Боби ёдкарди кобус аънй мукаддимаи саръ ва илочи вай; Боби ёдкарди молихулиё ва анвои вай ва муоличати хар навъе; Боби ёдкарди бемории кутруб ва муоличати вай; Боби ёдкарди бемории саръ ва амвои вай ва муоличати он; Боби ёдкарди бемории сакта ва анвои вай ва муоличати он; Боби ёдкарди фолич ва баёни илочи вай; Боби ёдкарди бемории лаква ва муоличати вай; Боби ёдкарди бемории хадар аънй хира гаштан ва илочи он; Боби ёдкарди бемории раъша аънй ларзидан ва илочи он; Боби ёдкарди бемории ташаннуч ва муоличати вай; Боби ёдкарди бемории назла ва илочи вай; Боби ёдкарди беморихои чашм ва муоличати он; Боби ёдкарди беморихои зуфра аънй нохуна ва илочи вай; Боби ёдкарди бемории сулоку-л-аъйн ва илочи вай; Боби ёдкарди бемории тарфа, ки дар чашм ояд ва илочи вай; Боби ёдкарди заифии дидори чашм ва илочи вай; Боби ёдкарди об, ки ба чашм ояд; Боби ёдкарди ашаънй шаб-курй ва илочи вай; Боби ёдкарди интишору-л-аъйн ва муоличати вай; Боби ёдкарди карчашм (курчашм) ва илочи вай; Боби ёдкарди авчоъу-л-узн ва илочи эшон; Боби ёдкарди бемории танин ва илочи вай; Боби ёдкарди бемории тараш аънй карй ва илочи вай; Боби ёдкарди илали анф ва муоличати он; Боби ёдкарди вачъи аснон; Боби ёдкарди калоъ ва илочи вай; Боби ёдкарди илали лисон ва илочи вай; Боби ёдкарди сукуту-л-лихох; Боби ёдкарди ханок ва илочи вай; Боби ёдкарди суъол ва илочаш; Боби ёдкарди хун баромадан аз гулу; Боби ёдкарди рабу ва илочи вай; Боби ёдкарди зоту-л- чунб ва илочихи; Боби ёдкарди зоту-р-рих ва илочи вай; Боби ёдкарди сил ва илочи вай; Боби ёдкарди илали калб ва илочи вай; Боби ёдкарди илали меъда ва илочаш; Боби ёдкарди аврому-л-меъда; Боби ёдкарди аъроз якаъ фй-л- меъда; Боби ёдкарди суихазм ва илочи вай; Боби ёдкарди зухоби шахвати таом; Боби ёдкарди авчоъу-л- меъда; Боби ёдкарди шахваи калбй вучуъу-л-букро;
Боби ёдкарди шахвату тин ва илочаш; Боби ёдкарди кай ва боздоштани вай; Боби ёдкарди чушо аънй оруF; Боби ёдкарди касрату-л-атш; Боби ёдкарди фувок аънй сакида; Боби ёдкарди хайза ва илочи вай; Боби ёдкарди зараб аънй исхол; Боби ёдкарди исхоли борид; Боби ёдкарди маFас ва илочи вай; Боби ёдкарди сахач ва илочи вай; Боби ёдкарди захир ва илочи вай; Боби ёдкарди бавосир ва анвои вай; Боби ёдкарди хуручи макъад; Боби ёдкарди дидону-л-батн; Боби ёдкарди кулинч ва илочихи; Боби ёдкарди алтавоул амъо; Боби ёдкарди илали кабад ва илочихи; Боби ёдкарди авроми кабад ва илочаш; Боби ёдкарди суъу-л-хол ва илочихи; Боби ёдкарди истиско ва анвои вай; Боби ёдкарди яркон ва анвои вай; Боби ёдкарди бемо-рии сабрз; Боби ёдкарди беморихои гурда; Боби ёдкарди зухури хачру-л- кулй; Бо-би ёдкарди хасру-л-бавл; Боби ёдкарди тактири бавл; Боби ёдкарди риши масо-на;Боби ёдкарди нуксони бох ва илочи вай; Боби ёдкарди ифроти куввати манй; Боби ёдкарди интишору-л-доим; Боби ёдкарди авчоъу-р-рахм; Боби ёдкарди эхти-босу-л-хайз; Боби ёдкарди идрору-л-хайз; Боби ёдкарди куруху-л- рахм; Боби ёдкарди алричо ва илочи вай; Боби ёдкарди ханоку-л-рахдо; Боби ёдкарди аким ва илочи вай; Боби ёдкарди хилату-л-маръа ан ло тахбал; Боби ёдкарди сукуту-л-чанин; Боби ёдкарди нузулу-р-рахм; Боби ёдкарди фатк ва анвои вай; Боби ёдкарди авчоу-л- мафосил; Боби ёдкарди ирку-н-нисо ва илочихи;Боби ёдкарди вачаъи захр ва илочи вай; Боби ёдкарди риёху-л- африса; Боби ёдкарди даволй ва илочихи; Боби ёдкарди доу-л- фил ва илочи вай; Боби ёдкарди зинах аънй сурхии руй; Боби ёдкарди чузон ва илочи вай; Боби ёдкарди исфирору-л-лавн мин Fайри илах; Боби ёдкарди мин Fайри илихи; Боби ёдкарди калфаъ ва илочихи; Боби ёдкарди бурш ва нумш; Боби ёдкарди кубо ва илочихи; Боби ёдкарди бахик ва барас; Боби ёдкарди хакка ва чараб; Боби ёдкарди шаро ва саолил; Боби ёдкарди шакоки яд ва ричл; Боби ёдкарди аснофи авром; Боби ёдкарди саратон ва ханозир; Боби ёдкарди салаъ ва думмал ва хурочот; Боби ёдкарди окила ва тоъун ва илочи он; Боби ёдкарди хирку-н-нор ва иллати дохис; Боби ёдкарди кавонини илочи курух ва чарохот; Боби ёдкарди кавонини каср ва халъ; Боби ёдкарди инфичору-д-дам; Боби ёдкарди анвоъу-с-самум; Бобу-л-хамиёт: Фй хамй явм, фй хамию-д-дак, фи-л-афния; Фй сунохус, фи аломоту-н-назч; Фй хамию-л-михрака, фй хамию-л^аб, фи-л-бахрон; Фй аломо-ти-л-чида ва-р-радия, фй-л-чадри ва-л-хасбихи; Фи хамию-л- балFамия, фй хамию-р-рубъ, фй хамиёту-л-вабоиях; Фй хамиёту-л-Fашихо, фй хифзи-с-сихах; Фй-л-бавл, фй ачносу-н-набз ва маърифатихо [11,12-13].
Аз баррасии матни асари мазкур маълум мешавад, ки Ахавайнй аслан асари мазкурро дар асоси тачрибаи амалии худ тасниф намуда: «Валокин ман туро он чизхо гуфтам бад-ин китоб, ки ман озмудаам магар он чизе, ки гуям фалон чунин мегуяд, он наёзмуда будам, ин бад-он гуфтам, то туро Fалат наяфтад» [11,12-13]. Ё чои дигар таъкид менамояд, ки «Ман бисёр илоч кардам бад-ин беморихо ва харчи ин чо ёд мекунам он аст, ки озмудаи ман аст ва аммо он чи маро ба вай тачрибат нест, ёд накунам, ки аз устоди хеш хам чунинин дидам ва чунин омухтам» [11, 13].
Як вижагии нигориши Ахавайнй ин аст, ки y гохе номи бемор ва ёвари хешро зикр менамояд. Чунончи y аз беморе бо номи Исмоили Tyrâ ва табибе бо номи Иб-ни Х,алим ёд кардааст. Дигар вижагии сабки нигориши Ахавайнй ин аст, ки y дар баъзе холатхо аз табибони машхур, ба монанди Хунайн ибни Исхок, писари (инро ба чои «ибн» истифода карда, Ш.А.) Саробиюн ва дигарон интикод мекунад ва
накди хешро бо тачриба асоснок месозад. Дар ин мавзуъ ба кавли Матинй «Диккати илмии Ахавайнй хусусан дар мавориде ошкор мешавад, ки чун раъйи пизишкони маъруфро дар муьоличаи маризе ба кор набаста аст, акидаи эшонро хамрохи чумлаи назири «наёзмудаам» оварда, то натичаи ба кор бурдани доруеро, ки худ тачриба накардааст, ба ухда нагирифта бошад» [11, 14]. «Ахавайнй дар ин китоб, акоиди бузургони илми тибб, чун Букрот, Чрлинус, Хунайн ибни Исхок, Со-бит ибни ^Курра, Исо ибни Сахорбахт, Писари Саробиюн, Яхё ибни Мосуя, Ахрун ва Мухаммад ибни Закариёи Розй ва чанд тани дигарро зикр карда, ва аз китобхои тиббй монанди «Ипидимиё» («Эпидемия»), «Фусул» («Афоризм»), «Наводиру-т-такаддимати-л-маърифа» («Прогностика») (хар се аз Букрот), «Таркибу-л-айн ва-л-Мансурй» низ матолибе накл кардааст» [13,1057].
Дар «Хидояту-л-мутаьаллимин фй-т-тиб» вожахои зиёди кадимаи марбут ба номи растанихо, дорухо, беморихо, узвхои бадан ва гайрахо зикр шудаанд. Ахавайнй аз набототу мевахо амруд, амруди чинй, анор, анчир, ангузад, ангубин, ар-зан, аспгул, аспгули бухорй, барги обй, баранги кобулй, барги раз, барги ток, барги панчгушти хушк, барзад, биринч, бодиринг, гандум, гулоб, гулшакар, гавз, гулгун-ча, гул, гули сурх, даруна, дори пилпил, зарованд, зардолу, зардчуба, кишмиш, кунчид, кукнор, мавиз, мушк, мош... ва аз беморихо беморихои дил, беморихои тез, бемории кушанда, бурун омадани пайванд, бемории гузаранда, бодреш, бухор, би-рафтани шикам, гурда андар омадан, гурехтани рахм, гунгй, дарди пушт, дамиш, дарди миёни ноф, девонагй, дарди сар, дард, захм, зуком, кандани шикам, куфтагй, кузии чигар, кушода гаштани раг, ларза, ларза гирифтан, логарии гурда, маниш гаштан, мондагй, обила, озах, ожанг, омосидан, омоси чигар, пурмез, пусидани хун, ранч, рафтани шикам, реши балхй, санги гурда, сурхча, сузиш, хун рафтан, яракони бухорй.. ва аз корхои пизишкй ангушт кардан, буридани раг, боз доштани хун, вазн кардан, гармо нишондан, дог кардан, кашидан ва рост кардани устухон, кушодани бод, молидан, раг задан, нештар, пазонидани омос, санг берун овардан, фишор додан, шикастабандй, чаконидан, шоридан ва боз садхо вожахои дигари кадимаи форсй-точикиро зикр намудааст. Аз ин бармеояд, ки Рабеи Ахавайнии Бухорй пеш аз Ибни Сино ва Берунй ба истилохсозии форсй-точикй даст задааст ва сахми у дар ин мавзуъ хеле назаррас мебошад.
Хулоса «Хидояту-л-мутаьаллимин фй-т-тиб» мухимтарин сарчашма дар бахши истилохоти тиббй ба забони форсй-точикй буда, аз тавоноии забони форсй-точикии асри Х барои ифодаи афкори илмй гувохй медихад. Инчунин ин асар дар баробари «Шуморнома»-и Мухаммади Табарй, асари чугрофии муаллифаш гумноми «Худу-ду-л-олам», «Китобу-л-абния фй хакоику-л-адвия»-и Абумансури Хиравй, «До-нишнома»-и Майсарй, «Тарчумаи тафсири Табарй»-и Бальамй, «Асваду-л-аьзам»-и Абулкосими Самаркандй, «Донишномаи Алой»-и Ибни Сино, «Китобу-т-тафхим»-и Берунй дар шумори кадимтарин осори форсй-точикй карор дошта, тахкики хамачониба ва нашру дастраси хамагон намудани он хеле зарур мебошад.
АДАБИЁТ
1.Симонян Р.С. История медицины: с древнейших времен до современности - Чебоксары, 2020 - 224 с.
2.Хакикат А. Донишмандони эронй аз кухантарин замони таърихй то поёни давраи кочор -Техрон, 1388 х.ш. - 640 с.
3.Нуриён А.Р., С.Д. Юсуфи. Фармацевтические познания в Саманидскую эпоху/Вестник Авицены - Душанбе, Т. 19, № 3, 2017 - С. 422- 430.
4.Ковнеръ С. История арабской медицины - Киев. Типография Университета св. Владимира, 1893, - 188 с.
5.Истахрй Абуисхок Иброхим. Масолик ва мамолик/Тарчумаи форсй - Техрон, 1340 ^.ш. -334 с.
6.Ибни бурбон. Дар дурохаи фано ва эхёи миллати кадим. - Душанбе, 2007, - 479 с.
7.Нуралиев Ю. Тиб ва табибони замони Рудакй//Рудакй: Дируз ва имруз, - Душанбе, 2007. -С. 203-221.
8.Афшор Э. Дар бораи барги илхокии нусхаи «Х,идояту-л-мутаъаллимин»-и Бодлиён//Номаи Бахористон. - Техрон, № 13-14, 1386. - С. 487-498.
9.Минавй М. «Х,идояту-л-мутаъаллимин фй-т-тиб» яке аз нусахи хаттии мухимми форсй//Ягмо- Техрон, № 12, 1329 х.ш. - С. 497- 510.
10.Лазар Ж. Два медицинских трактата Х века на фарси-дари//Рудаки и его эпоха - Сталина-бад, 1958. - С. 84-97.
11.Абубакр Рабеъ мбни Ахмад ал-Ахавайнй ад-Бухорй. Х,идояту-л-мутаъаллимин фй-т-тиб/ Бо эхтимоми Ч,алол Матинй. - Машхад, 1344 х.ш. - 918 с.
12.Кадыров А.А. История медицины Узбекистана. - Ташкент, 1994, - 233 с.
13.Ночй М. Фарханг ва тамаддуни исломй дар каламрави Сомониён/баргардон ва тасхехи Л. Бойматов. -Душанбе, 2011. - 1212 с.
«Х,ИДОЯТУ-Л-МУТАЪАЛЛИМИН ФЙ-Т-ТИБ»-И АХАВАЙНЙ-ЦАДИМТАРИН АСАРИ ТИББЙ БА ЗАБОНИ ФОРСЙ-ТО^ИКЙ
Бо фарохам омадани шароити мусоид дар замони Сомониён илму адаби Мовароуннахру Хуросон дар асрхои IX-X хеле рушд намуд ва олимони шухрати чахонидошта ба майдони илм омаданд. Аммо аксари олимон асархои худро ба забони арабй менавиштанд. Зеро забони арабй дар Хуросони Бузург мисли забони лотинй дар Аврупо забони нигориши илмй буд. Ба ин нигох накарда, бо супориши амирон ва хокимони Сомонй баъзе китобхои арабй ба форсй-точикй тарчума мешуданд. Робеи Ахавайнии Бухорй олимест, ки бо хохиши дил барои писараш ба забони точикй-форсй асареро бо номи «Х,идояту-л-мутаъаллимин фй-т-тиб» таълиф кард. Ин асар дар асоси тачрибаи амалии 30-солаи у навишта шудааст. Аз ин асар то хол се нусха бокй монда-аст, ки кадимтарини он соли 478 х.к./1050/51 китобат шуда, холо дар Англия махфуз аст. «Х,идояту-л-мутаъаллимин фй-т-тиб» асари чиддии илмист ва барои тахкики таърихи тиб ва забону адаби точикон яке аз кадимтарин сарчашмахои хаттй мебошад. Ахавайнй дар ин асараш истилохоти зиёди точикиро истифода намудааст. Аз ин бармеояд, ки Рабеи Ахавайнии Бухорй пеш аз Ибни Сино ва Абурайхони Берунй ба истилохсозй даст задааст ва сахми у дар ин мавзуъ хеле назаррас мебошад.
Калидвожахо: Авасто, Гунди Шопур, Сомониён, Хуросон, Мовароуннщр, тиб, М. Минавй, Ц. Матинй, Абубакр Рабеъ ибни Аумади Ахавайни Бухорй, Xидояту-л-мутаъаллимин фй-т-тиб, китоби дастнавис, забони форсй-тоцикй, истилохоти илмй, таърихи илми тиб.
«ХИДОЯТУ-Л-МУТА'АЛЛИМИН ФИ-Т-ТИБ» АХАВАЙНИ - ДРЕВНЕЙШИЙ МЕДИЦИНСКИЙ ТРАКТАТ НА ПЕРСИДИСКО-ТАДЖИКСКОМ ЯЗЫКЕ
Создание благоприятных условий в эпоху Саманидов способствовало развитию науки и литературы в Мавераннахре и Хорасане в IX-X веках. В этот период жили ученые с мировым именем. Однако, в основном, они писали свои труды на арабском языке, который, подобно латинскому в Европе, был признанным языком науки. Несмотря на это, по инициативе самих са-манидских эмиров и правителей, некоторые арабские книги были переведены на персидско-таджикский язык.
Один из выдающихся ученых того времени, Ахавайни Бухари, написал свою работу «Хи-даятул-мутааллимин фи-т-тиб» на персидско-таджикском языке по желанию своего сына, опи-
раясь на свой 30-летний практический опыт. Эта книга была переписана в 478 году хиджры (1050/51 году) и до сих пор существует в трех экземплярах, самый древний из которых находится в Англии.
«Хидаятул-мутааллимин фи-т-тиб» представляет собой серьезное научное произведение и является одним из древнейших письменных источников по истории медицины на персидско-таджикском языке. В этой работе Ахавайни использовал множество таджикских терминов. Это свидетельствует о том, что он начал разрабатывать научные термины раньше, чем Ибн Сина и Абу Райхан Беруни, внесая значительный вклад в эту область.
Ключевые слова: Авасто, Гунди Шопур, Саманиди, Хорасан, Моваруннахр, медицина, М. Минави, Дж. Матини, Абубакр Раби ибн Ахмад Ахавайни Бухари, Хидаятул-мутаааллимин фит-тиб, рукописная книга, персидско-таджикский язык, научная терминология, история медицинской науки.
«HIDOYATU-L-MUTA'ALLIMIN FI-T-TIB» BY AKHAVAINI - ANCIENT MEDICAL TREATISE IN TO PERSIAN-TAJIK LANGUAGE
During the Samanid era, favorable conditions led to significant advancements in science and literature in Movarunnahr and Khorasan during the 9th-10th centuries. This period witnessed the emergence of world-renowned scientists who contributed extensively to various fields. However, the predominant language of scientific works was Arabic, similar to Latin in Europe, as it held the status of the language of science in Great Khorasan. Despite this, some Arabic books were translated into Persian-Tajik under the orders of Samanid emirs and rulers.
Rabbi Akhavaini Bukhari stands out as a notable scientist who, at the behest of his son, authored a work titled "Hidayatul-mutaallymin fi-t-tib" in Persian-Tajik. This work, based on his 30 years of practical experience, is a significant contribution to the history of medicine, Tajik language, and literature. Three surviving copies of this work exist, with the oldest copy dating back to 478 Hijri (1050/51) and currently located in England. "Hidayatu-l-mutaallymin fi-t-tib" is a substantial scientific work and serves as one of the ancient written sources on medicine, Tajik language, and literature. Akhavaini used numerous Tajik terms in the work, indicating that he began developing scientific terminology before Ibn Sina and Abu Rayhan Beruni, making his contribution to this field highly significant.
Key words: Avasto, Gundi Shopur, Samanids, Khorasan, Movarunnahr, medicine, M. Minawi, J. Matini, Abubakr Rabi ibn Ahmad Akhavaini Bukhari, Hidayatul-mutaaallymin fi-t-tib, handwritten book, Persian-Tajik language, scientific terminology, history of medical science.
Сведения об авторе: Абдували Шарифзода - кандидат исторических наук, заведующий отделом истории науки и техники Института истории, археологии и этнографии им А. Дониша НАНТ. Tel.: 900-55-75-75. E-mail: abduvali05@mail.ru
Information about the author: Abduvali Sharifzoda - Candidate of Historical Sciences, Head of the Department of History of Science and Technology of the A. Donish Institute of History, Archeology and Ethnography of the NAST. Tel: 900-55-75-75. E-mail: abduvali05@mail.ru ♦-♦
УДК 7.036.1 (575.22):94 (581.6)"2000"
ТАЪРИХИ ТАЗДЩИ КАТИБА^ОИ МАЦБАРАИ МУХДММАД БАШОРО
РАЧДБЗОДА Р.Ш.
Институти таърих, бостоншиносй ва мардумшиносии ба номи А. Допиши АМИТ
Зеботарин макбараи асримиёнагй ва яке аз чойхои мукаддаси Точикистон мансуб ба мухаддиси машхур Мухаммад Башорои Бундор буда, он дар дехаи Ма-зори Шариф дар масофаи 9 км аз маркази Чдмоати дехоти Лоик Шералии нохияи Панчакент чойгир аст. Ин ёдгорй хануз дар асрхои миёна таваччухи мухаккиконро ба худ чалб карда буд. Аз чумла, Абутохирхочаи Самаркандй дар рисолаи «Сама-
