Научная статья на тему 'ИЧКИ НАЗОРАТ ТИЗИМИНИ КОРХОНАЛАРДА ТАШКИЛ ЭТИШ ВА УНИНГ ИШЛАБ ЧИКАРИШ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШДАГИ РОЛИ ВА АҲАМИЯТИ'

ИЧКИ НАЗОРАТ ТИЗИМИНИ КОРХОНАЛАРДА ТАШКИЛ ЭТИШ ВА УНИНГ ИШЛАБ ЧИКАРИШ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШДАГИ РОЛИ ВА АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
89
17
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ички назорат тизими / кузатув кенгаши / тафтиш комиссияси / ички аудит / корпоратив маслаҳатчи / давлат унитар корхонаси (ДУК) / тафтиш комиссияси / таъсисчи. / internal control system / supervisory board / audit commission / internal audit / corporate consultant / state unitary enterprise (DUK) / audit commission / founder.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Нуралиев, Рустам Турғунович

Ушбу мақолада ички назорат тизимини ташкил этиш, унинг давлат иштирокидаги корхоналар фаолиятини юритишдаги роли ва аҳамияти, шунингдек акциядорлик жамиятларида (АЖ) ва масъулияти чекланган жамиятларда (МЧЖ) ички назорат тизими, уларнинг функциялари ва вазифалари муҳокама қилинади ва корхоналарнинг фаолиятини такомиллаштириш учун таклифлар берилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE ROLE AND SIGNIFICANCE OF ORGANIZING THE INTERNAL CONTROL SYSTEM IN ENTERPRISES AND INCREASING ITS PERFORMANCE EFFICIENCY

This article discusses the organization of the internal control system, its role and importance in the operation of state-owned enterprises, as well as the internal control system in joint-stock companies (JSC) and limited liability companies (LLC), their functions and tasks, and offers suggestions for improving the operations of enterprises.

Текст научной работы на тему «ИЧКИ НАЗОРАТ ТИЗИМИНИ КОРХОНАЛАРДА ТАШКИЛ ЭТИШ ВА УНИНГ ИШЛАБ ЧИКАРИШ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШДАГИ РОЛИ ВА АҲАМИЯТИ»

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(8), August, 2023

ИЧКИ НАЗОРАТ ТИЗИМИНИ КОРХОНАЛАРДА ТАШКИЛ ЭТИШ ВА УНИНГ ИШЛАБ ЧИКАРИШ САМАРАДОРЛИГИНИ ОШИРИШДАГИ

РОЛИ ВА АХДМИЯТИ

Ушбу мацолада ички назорат тизимини ташкил этиш, унинг давлат иштирокидаги корхоналар фаолиятини юритишдаги роли ва ауамияти, шунингдек акциядорлик жамиятларида (АЖ) ва масъулияти чекланган жамиятларда (МЧЖ) ички назорат тизими, уларнинг функциялари ва вазифалари мууокама цилинади ва корхоналарнинг фаолиятини такомиллаштириш учун таклифлар берилади.

Калит сузлар: ички назорат тизими, кузатув кенгаши, тафтиш комиссияси,ички аудит, корпоратив маслауатчи, давлат унитар корхонаси (ДУК), тафтиш комиссияси, таъсисчи.

This article discusses the organization of the internal control system, its role and importance in the operation of state-owned enterprises, as well as the internal control system in joint-stock companies (JSC) and limited liability companies (LLC), their functions and tasks, and offers suggestions for improving the operations of enterprises.

Key words: internal control system, supervisory board, audit commission, internal audit, corporate consultant, state unitary enterprise (DUK), audit commission, founder.

^aBnaT KopxoHanapuga hhkh Ha3opaT TapTuô Kouganapu-ôy ^aMu^T Ta^Tum komhcchach, ^aMHAT Ky3aTyB KeHramu, myHuHrgeK hhkh Hasoparnu aManra omupumra BaKonaT ôepunraH ôynuMnap tomohu^h aManra omupunaguraH Ba KOHyH xy^^araapu Ba hhkh xy^^araap 6y3HnumHHH aHuKgamra KaparanraH nopa-Tagôupnap Ma^Myu. AKcuagopnuK ^aMu^rnapuga hhkh Ha3opaTHHHr acocufi MaKcagu ôapna a^uagopnapHuHr, my ^yMnagaH MHHopuTap a^uagopnapHuHr xyKyKgapu Ba KoHyHHfi MaH^aaraapuHu xumoa KunumHH TatMHHnamgaH uôopaT.

Y3ÔeKHCToH PecnyônuKacuga 2017-2022 fiunnapga KopnoparaB ôomKapyBHH puBo^naHTupum, ^yMnagaH, TagôupKopnuK cyôeKraapuga hhkh Ha3opaT th3hmhhh

И.ф.н. Нуралиев Рустам ТурFунович

Хусусийлаштириш ва давлат активларини бошкдриш муаммоларини тадкик этиш маркази Тошкент, Узбекистон

АННОТАЦИЯ

ABSTRACT

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(8), August, 2023

такомиллаштиришга катта эътибор каратилди. Шундай килиб, корпоратив бошкарувда ички назорат тизимини самарали ташкил этиш ва ички аудит хизматининг малакали мутахассислар билан таъминланишини таъминлаш максадида Вазирлар Махкамасининг 280 йил 5 майдаги "ички аудит хизмати ходимларини укитиш тизимини такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида" ги 2021-сонли карори кабул килинди, унда малака сертификатларини олиш тартиби, укитиш тартиби ва ички аудит хизмати мутахассисларига куйиладиган талаблар белгиланди.

Ички назорат-бу корхона фаолиятига киритилган ва бухгалтерия хисоби, назорат ва корпоратив бошкарув самарадорлигини оширишга каратилган доимий жараён булиб, куйидаги йуналишларда максадга самарали эришишдир:

- корхоналарнинг самарадорлиги , фойда олиш ва активларни химоя килиш;

- молиявий хисобот ва бухгалтерия хисобининг ишончлилиги;

- компания фаолиятини тартибга солувчи конунчилик ва хукукий нормаларга риоя килиш.

Ички назорат мулкчилик шаклидан катъи назар, корхоналарда иктисодий механизмнинг объектив зарур тизимидир. Микроиктисодий даражада ички назорат ташкилотнинг субъектлари томонидан амалга оширилади ва хужалик юритувчи субъектларнинг баркарор ишлаши таъминланади ва натижада бутун ижтимоий ишлаб чикариш самарадорлиги ошади.

Тугри ташкил етилган ички назорат нафакат компания фаолиятидаги камчиликларни уз вактида аниклаш, балки уларни йук килиш ва уларнинг намоён булишинингкелажакда олдини олиш чораларини хам белгилайди.1

Ички назорат куйидаги вазифаларни бажариши керак:

Бизнес юритиш самарадорлигини таъминлаш.

Ташкилот уз жараёнлари ва операцияларининг узлуксиз ишлашини таъминлайдиган бошкарув воситаларини амалга ошириши керак. Биргаликда бундай воситалар самарасиз фаолият хавфини камайтириши ва ташкилот уз максадларига эриша олмаслик хавфини минималлаштириши керак.

Активларнинг хавфсизлигини таъминлаш.

Ташкилот томонидан кулланиладиган назорат воситалари, шунингдек, унинг активлари тегишли максадларда ишлатилишини ва угирлик ёки нотугри фойдаланиш хавфи йуклигини таъминлаши керак. Бундай назорат воситалари ташкилотнинг моддий ва номоддий активларига тенг равишда кулланилиши керак.

1 Ткаченко Юлия Александровна, саноат корхонасининг максадли курилмаларини амалга ошириш воситаси сифатида ички назоратни ташкил этишни такомиллаштириш, автореферат, Белгород 2007 йил 20-22 бетлар

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(8), August, 2023

Фирибгарлик ва бошка ноконуний харакатларнинг олдини олиш ва аниклаш.

Бундай хукукбузарликлар оддий ташкилий тузилмаларга эга булган кичик ташкилотларда хам содир булиши мумкин ва ташкилотнинг хажми ва мураккаблиги ошгани сайин, фирибгарлик амалиётларининг хилма-хиллиги усиб бормокда. Шубхасиз, бошкарув механизмлари ушбу кийинчиликларга жавоб бериши керак.

Бухгалтерия маълумотларининг туликлиги ва т^рилигини таъминлаш.

Ташкилот, агар унинг асосий бухгалтерия тизимлари ишончсиз булса, ишончли молиявий маълумотларни тайёрлай олмайди. Ушбу тизимлар бирламчи операцияларни кайд этишлари керак, шунда уларнинг барча зарур хусусиятлари молиявий хисоботда тугри акс эттирилади.

Молиявий хисоботларни уз вактида тайёрлашни таъминлаш.

Ишончли хисоботларни уз вактида такдим этиш хар кандай ташкилотнинг конуний мажбуриятларидан биридир. Бундан ташкари, куплаб ташкилотлар акциядорлар учун алохида хисоботларни тайёрлашлари керак. Ички назорат, бошкарув хисоби жараёнлари учун хам зарур булиб, уларсиз стратегик режалаштириш, бошкарув карорларини кабул килиш ва ташкилот фаолияти параметрларини мониторинг килиш мумкин эмас.

"Аксиядорлик жамиятлари ва акциядорларнинг хукукларини химоя килиш тугрисида" ги конунга мувофик, акциядорлик жамиятларида (АЖ) ички назорат тизими, ички назоратнинг ташкилий тузилмаси, назорат чоралари, процедуралари ва усуллари, шунингдек ички хужжатлар билан тартибга солинадиган функциялар бу ички аудит хизмати, кузатув кенгаши, тафтиш комиссияси, корпоратив маслахатчи, бухгалтерия хисоби ва барча даражадаги бошка ходимлар ташкил килган ташкилий тузилмадир. АЖ ички назорат органлари аъзоларининг малакаси уларнинг фаолияти тугрисидаги Низомда белгиланиши лозим.

"Масъулияти чекланган ва кушимча масъулиятли жамиятлар тугрисида" ги конунга мувофик, масъулияти чекланган жамиятлар таъсисчилари тегишли ички назорат тизимини яратиш ва улардан фойдаланиш учун жавобгардир. Шунинг учун, айрим холларда, таъсисчилар ички назорат учун масъул булган ташкилот ичида ихтисослаштирилган функционал булинмани, масалан, кузатув кенгаши, ички аудит, компаниянинг тафтиш комиссияси (аудитори) ни яратиш зарур деб хисоблашлари мумкин. Бундай бирликларни яратиш тугрисидаги

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(8), August, 2023

карор кутилаётган фойда тегишли харажатлардан канчалик ошиб кетишига боглик булади.

Таъсисчилар назорат мухитига эътибор беришлари керак. Ички назорат уз максадларига эришиши учун назорат механизмларининг бутун ташкилотда ишончли мавжуд булишига имкон берадиган тегишли мухит зарур.

Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 16.10.2006 йилдаги 215-сонли карори, 1-иловада "давлат корхоналари тугрисидаги Низом" тасдикланган булиб, унда давлат корхонасининг хужалик органи сифатидаги фаолияти устидан назорат муассис ва бошка ваколатли органлар томонидан конун билан белгиланган тартибда амалга оширилади.

Ички аудит хизмати-бу ички аудитни амалга оширадиган корхонанинг таркибий булинмаси булиб, у корхона таъсисчиси ёки кузатув кенгашининг карори билан белгиланган талабларни хисобга олган холда тузилиши мумкин (агар компания уставида назарда тутилган булса).

Давлат иштирокидаги корхоналарда ички назорат тизимининг ишлаши масалаларини урганар эканмиз, шуни айтишимиз мумкинки, принципиал жихатдан ушбу тизим акциядорлик жамиятларида хам, масъулияти чекланган жамиятларда хам мухим роль уйнайди.

Шу билан бирга, ташкилотларда шаклланган ички назорат тизими хар доим хам ишончлилик ва самарадорликни таъминламайди. Ички назорат тизимининг самарадорлик даражаси хар бир саноат корхонаси учун хар хил. Ички назорат тизими доимий такомиллаштириш ва оптималлаштиришни талаб килади.

Шуни таъкидлаш керакки, давлат иштирокидаги корхоналарда ички назорат тизими куп жихатдан, у корхонани бошкариш тизимида кандай уринни эгаллаши ва унинг иши кандай принциплар асосида амалга оширилишига боглик.

Корхона фаолиятининг самарадорлиги, ишлаб чикариш ва молиявий ахволи асосан корхонада ички назорат тизимини ташкил этишнинг

тугрилигига ва унинг тузилишини доимий равишда такомиллаштиришга боглик.

2

Ушбу максадга эришиш учун биз корхона фаолиятининг ички назорат тизимини такомиллаштириш буйича куйидаги йуналишларни таклиф киламиз:

1. Ички назорат тизимининг самарали ривожланишини таъминлаш учун мулкдорлар ёки ваколатли органлар корхона потенциалидан унумли

2 Бурцев, В. В. ички назорат: асосий тушунчалар ва ташкил этиш / В. В. Бурцев // Россияда ва чет елда Менежмент, 2002 йил. №. 4. 10-14 бетлар

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(8), August, 2023

^ofiganaraguraH Ba yHuHr paKpôarôapgomnHrHHH omupaguraH KopxoHa hhkh Ha3opaT TH3HMHHHHr öapna эпементпapннннг MyBo3aHarau HmnamHHH TatMHHnamH KepaK.

ro^opnga afiranraHnapra эpнmнm ynyH KopxoHaHHHr öroHec-pe^acHHH umnaö HHKHm KepaK, 6y epga xap 6up öynHMHHHr aHuK Ba3H$anapn, aHuK öenrnnaHraH Ba aKyHufi Hara^ara эpнmнm ynyH ^aBoSrapnuKnapu ôenrunaô Kyfiunumu 3apyp.

2.KopxoHaHHHr hhkh Ha3opara, Kouga TapuKacuga, xap 6up 6ynuM öomnHFHHHHr Ha3opaT ^yH^uanapura Kupuranagu. Y3 Ky^ ocragaru xogHMnapHHHr um Hara^anapuHu gouMufi paBHmga Ky3ara6 öopum xap 6up MeHe^epHHHr Ba3H^acHgup. fflyHHHr ynyH hhkh Ha3opaT ^yH^uanapu TamKunoT ^aonuaTHHHHr y3ura xoc xycycuaTnapu Ba Ma3MyHura, MonuaBHH-xy^anHK ^aonuara KypcaTKH^napu xa^Mura, hhkh Ha3opaTHH öom^apum TH3UMura Kapaö TamKunoTHHHr эгacн (Myrngop) ToMoHugaH öenrunaHumu KepaK.

3. Hhkh Ha3opaTHH энг caMapanu aManra omupum ynyH KopxoHanapga Ha^a^aT HapxnapHu Ha3opaT Kunum, pe^anamrapunraH Ba3u$anap, um BaKTu, aKTuBnap xapaKara Kaöu Ha3opaT ycynnapugaH эмac, Sarau pe^anamrapum, MoHuTopuHr Kaöu ycynnapgaH xaM ^ofiganaHumnapu KepaK. 3Hr MyxuM ^apaëHnap Ba KypcaTKu^napra (umnaö nu^apum, eTKa3u6 öepum, coram Ba öom^anap) KaTTa эtra6op öepum KepaK, uhku xucoöoT, uhku ayguT xucoSoTnapura xaM. 3Hr MyxuM Bocura 6y fiyn xapuTacu 6ynu6, yHuHr Moxuara KopxoHa ^aonuaraHu pe^anamrapum Ba fiyHanumuHu ôenrunamgup. Y umnaö nu^apum ^apaëHuHuHr acocufi KypcaTKuHnapuHu Ky3aram ynyH Myn^arnaHraH.

4. KopxoHanapHu öom^apum coxacuga W3ara Kenumu MyMKuH öynraH 6yзнпнmпapнн öapTapa^ eram ynyH MycTa^un öynuHMa, öom^apyB annapara cu^araga Tatcucnura ôeBocura ôyficyHaguraH uhku aygurau aparam MaKçagra MyBo^uKgup. ByHgafi öom^apyB annaparaHu aparamgaH MaKcag KopxoHa эгaпapннннг KoHyHufi Myrnufi MaH^aaraapuHu xuMoa Kunum Syfiuna öapna xroMaraapHuHr энг caMapanu ^aonuaraHu TatMuHnamgup.

5. Hmra WKopu ManaKanu KagpnapHu Kaöyn Kunum KopxoHaga Ha3opaT caMapagopnuruHu omupum ynyH xaM KaTTa axaMuaraa эгa. By öomKapyB тнзнмннннг MyxuM öyruMu öynraH xoguMnapgup. Arap xoguMnap WKopu ManaKanu, xanon, umoHnnu öynca Ba my öunaH öupra ynap MaB^yg um xaKu тнзнмпapнgaн, y3 ^aonuaTu HaTu^anapu ynyH paFÔaTnaHTupumgaH TynuK MaMHyH öynca, yHga Ha3opaT TrouMuHuHr MonuaBufi xucoôoTnapu caMapanu öynagu. ^apaMa-Kapmu Ba3uaTga кo6нпнaтcнз, uHco^cu3 xoguMnap xap KaHgafi Ha3opaT тнзнмннннг caMapagopnuruHu nacafirapumnapu MyMKuH.

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

3(8), August, 2023

6. Hnrop KOMnroTep TexHonorHanapugaH ^oöganaHum hhkh Ha3opaT xpnarara ce3Hnapnu Tatcup Kypcaragu. Hhkh Ha3opaT cu^araHu omupum yHyH KyHugaru önoKnap yHyH TynHK aBTOMaraamTupunraH th3hmhh ^opufi eTum KepaK: öyxranTepHA xucoöu, HKTHCoguH Taxnun, hhkh xhcoöot, ôrog^eTnamTHpum, MonuaBHH pecypcnapHH öom^apum. X,ap öup ôupnuKHH aBTOMaraamTupum hhkh Ha3opaT cu^arnHH ce3unapnu gapa«:aga ^xmunafigu.

Xynoca khhhö aHTum MyMKHHKu, gaBnaT umTupoKugaru KopxoHa MyBa$$aKHtfraH umnamu yHyH, peHTaSennuK gapa^acu gouMHH paBumga omuö öopumu, yHHHr aKTHBnapu caKgaHHÖ Konumu Ba KynaHumu yHyH axmu TamKun этнпгaн öomKapyB MexaHH3Mu 3apyp, yHHHr энг MyxuM BOCHTacu hhkh Ha3opaT TH3HMH 6ynu6, y Ky3aTyB KeHramu, Ta^Tum komhcchach, hhkh ayguT Ba KopnopaTHB MacnaxaTHH Ba öomKa Ha3opaT CTpyKTypanapuHH y3 HHura onagu.

REFERENCES

1. TKaHeHKO Mnua ÄneKcaHgpoBHa, caHoaT KopxoHacuHHHr MaKcagnu KypunManapuHH aManra omupum Bocuracu cu^araga hhkh Ha3opaTHH TamKHn этнmнн TaKOMunnamTupum, aBTope^epaT, Benropog 2007 nun.

2. Bypцeв, B. B. hhkh Ha3opar acocuH TymyHHanap Ba TamKun этнm / B. B. Eyp^B // Poccuaga Ba HeT enga MeHe^MeHT, 2002 nun.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.