Научная статья на тему 'ИЧКИ ИШЛАР ОРГАНЛАРИ ТЕЗКОР-ҚИДИРУВ ФАОЛИЯТИ ХОДИМЛАРИНИ КАСбИЙ ТАЙёРЛАШДА пСИХОЛОГИК бИЛИМЛАРНИНГ ЎРНИ'

ИЧКИ ИШЛАР ОРГАНЛАРИ ТЕЗКОР-ҚИДИРУВ ФАОЛИЯТИ ХОДИМЛАРИНИ КАСбИЙ ТАЙёРЛАШДА пСИХОЛОГИК бИЛИМЛАРНИНГ ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

CC BY
10
4
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
психологик лаёқатлилик / касбий маҳорат / онг ва фаолият бирлиги / билиш хислатлари / коммуникатив қобилият / ҳиссий-иродавий барқарорлик / психотехник ўйинлар / релаксация / ўзини-ўзи бошқариш / визуаллаштириш. / психологическая компетентность / профессионализм / единство деятельности и сознания / свойства познания / коммуникативные способности / эмоционально – волевая уравновешенность / психотехнические игры / релаксация / визуализация / самоуправления

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — Душанов Рустам Хужанович

Мазкур мақолада ички ишлар органлари тезкор-қидирув фаолияти ходимларининг касбий фаолиятида психологик билимларнинг ўрни ва уни такомиллаштириш йўллари борасидаги фикр-мулоҳазалар билдирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по психологическим наукам , автор научной работы — Душанов Рустам Хужанович

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

МЕСТО пСИХОЛОГИЧЕСКИХ ЗНАНИЙ В пРОФЕСССИОНАЛЬНОЙ пОДГОТОВКЕ СОТРУДНИКОВ ОпЕРАТИВНО-РОЗЫСКНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ОРГАНОВ ВНУТРЕННИХ ДЕЛ

В данной статье были изложены мнения по поводу место и значимости психологических знаний в профессиональной деятельности сотрудников оперативно-розыскной деятельности в ОВД, а также меры по их усовершенствованию.

Текст научной работы на тему «ИЧКИ ИШЛАР ОРГАНЛАРИ ТЕЗКОР-ҚИДИРУВ ФАОЛИЯТИ ХОДИМЛАРИНИ КАСбИЙ ТАЙёРЛАШДА пСИХОЛОГИК бИЛИМЛАРНИНГ ЎРНИ»

Душанов Рустам Хужанович,

Узбекистан Республикаси Ички ишлар вазирлиги Академияси "Хизмат психологияси ва касбий маданияти" кафедраси доценти, психология фанлари номзоди, доцент

ИЧКИ ИШЛАР ОРГАНЛАРИ ТЕЗКОР-^ИДИРУВ ФАОЛИЯТИ ХОДИМЛАРИНИ КАСБИЙ ТАЙЁР-ЛАШДА ПСИХОЛОГИК БИЛИМЛАРНИНГ УРНИ

УУК: 159.9

DOI: 10.34920/SO/VO L_2023_ISSUE_ 11_7

ДУШАНОВ Р.Х. ИЧКИ ИШЛАР ОРГАНЛАРИ ТЕЗКОР-ЦИДИРУВ ФАОЛИЯТИ ХОДИМЛАРИНИ КАСБИЙ ТАЙЁРЛАШДА ПСИХОЛОГИК БИЛИМЛАРНИНГ УРНИ

Мазкур маколада ички ишлар органлари тезкор-кидирув фаолияти ходимларининг касбий фаолиятида психологик билимларнинг урни ва уни такомиллаштириш йуллари борасидаги фикр-мулох,азалар билдирилган.

Таянч суз ва тушунчалар: психологик лаёкатлилик, касбий мах,орат, онг ва фаолият бир-лиги, билиш хислатлари, коммуникатив кобилият, х,иссий-иродавий баркарорлик, психотехник уйинлар, релаксация, узини-узи бошкариш, визуаллаштириш.

ДУШАНОВ Р.Х. МЕСТО ПСИХОЛОГИЧЕСКИХ ЗНАНИЙ В ПРОФЕСССИОНАЛЬНОЙ ПОДГОТОВКЕ СОТРУДНИКОВ ОПЕРАТИВНО-РОЗЫСКНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ОРГАНОВ ВНУТРЕННИХ ДЕЛ

В данной статье были изложены мнения по поводу место и значимости психологических знаний в профессиональной деятельности сотрудников оперативно-розыскной деятельности в ОВД, а также меры по их усовершенствованию.

Ключевые слова и понятия: психологическая компетентность, профессионализм, единство деятельности и сознания, свойства познания, коммуникативные способности, эмоционально -волевая уравновешенность, психотехнические игры, релаксация, визуализация, самоуправления.

DUSHANOV R.KH. ROLE OF PSYCHOLOGICAL KNOWLEDGE IN PREPARATION TO THE PROFESSION OF THE OFFICER OF THE ORGANS OF INTERNAL AFFAIRS

The article deals with the role of psychological knowledge in professional activity of the organs of internal affairs and ways of improvement are discussed.

Key words and concepts: psychological competence, professional skill, unity of awareness and activity, knowledge, communicative ability, psychotechnical games, relaxation, self-rule, visualization.

51

Кириш.

Жахонда ижтимоий хаёт сохалари, жино-ятнинг субъектив хусусияти, жиноят мотив-лари ва максади, жиноятнинг содир этиш шарт-шароитига кура кенгайиб бораёт-ганлиги хукукни мухофаза килиш тизими-даги кадрларнинг профессионаллашувига ва жиноятчиликка карши курашишда психологик жихатдан тайёрлиги масалала-рига алохида эътибор каратиш долзарбла-шиб бормокда. «...Ички ишлар вазирлиги-нинг куплаб булимлари, масалан, жиноий тергов, уюшган жиноятчиликка карши кураш, иктисодий жиноятлар, тезкор-кидирув булимлари, фаолиятини ташкил этишдаги устувор йуналиш эканлигини ино-батга олиш, жиноятларни олдини олишда мухим профессионал тайёргарликка эхтиёж тугдиради..»1. Бу борада тезкор-кидирув фао-лияти ходимларининг жиноятчиликка карши курашишга касбий ва психологик тайёргар-лигини таъминлаш, жиноятларни олдини олиш, очиш, жиноятчиларни аниклаш хамда хибсга олишга каратилган тезкор-кидирув тадбирларини утказишда шахсий-касбий махоратини таркиб топтириш оркали фао-лият натижадорлигини таъминлаш долзарб муаммолардан бири булиб колмокда.

Узбекистон Республикаси Президентининг «... Мени энг катта хавф нимада, деган савол кийнайди. Энг катта хавф - кадрлар савияси, билими, илми ва фидойилигида. Минг афсу-ски, энг оFир масала шу»2, деган фикрларида катта фалсафий маъно бор.

Шу нуктаи назардан, мамлакатимизда ички ишлар органлари сохасида амалга оширилаётган ислохотлар, Узбекистон Республикасининг «Ички ишлар органлари туFрисида»ги (2016 йил 16 сентябрь), «Тезкор-кидирув фаолияти туFрисида»ги

1 Правовые основы оперативно-розыскной деятельности //https://ordrf.rU/wp-content/uploads/f.

2 Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мир-зиёевнинг 14 август куни мамлакатни ижтимоий-иктисодий ривожлантириш буйича 2019 йилнинг биринчи ярмида амалга оширилган ишларни мухокама килиш хамда 9 ой ва йил якуни буйича белгилан-

ган прогноз параметрларига эришишни таъминлайди-ган устувор вазифаларга баFишланган кенгайтирилган йиFилишдаги нутки. -https://kun.uz/news/2019/08/15/ shavkat-mirziyoyev-ozbekiston-uchun-eng-katta-xavfni-aytdi

(2012 йил 25 декабрь) Конунлари, Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 10 апрелдаги «Ички ишлар органларининг фаолият самарадорлигини тубдан ошириш, жамоат тартибини, фукаролар хукуклари, эркинликлари ва конуний манфаатларини ишончли химоя килишни таъминлашда уларнинг масъулиятини кучайтириш чора-тадбирлари туFрисида»ги ПФ-5005-сон Фар-мони, 2017 йил 16 августдаги «Ички ишлар органлари ходимларини тайёрлаш, кайта тайёрлаш ва малакасини ошириш тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари туFрисида»ги ПК.-3216-сон, 2017 йил 29 ноябрдаги «Ички ишлар органлари кад-рлари билан ишлаш ва уларнинг хизматини ташкил этиш тартибини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари туFрисида»ги ПК-3413-сон, 2021 йил 15 апрелдаги «Ички ишлар органлари учун профессионал кад-рларни тайёрлашнинг сифат жихатидан янги тизимини жорий этиш буйича чора-тадбирлар туFрисида»ги ПК-5076-сон, 2023 йил 20 январдаги «Ички ишлар органларини халкчил профессионал тузилмага айланти-риш ва ахоли билан янада якин хамкорликда ишлашга йуналтириш буйича кушимча чора-тадбирлар туFрисида»ги ПК-10-сон Карорлари, Узбекистон Республикаси Вазир-лар Махкамасининг 2019 йил 7 июндаги «Психология сохасида кадрларни тайёрлаш тизимини янада такомиллаштириш ва жамиятда хукукбузарликларнинг олдини олиш чора-тадбирлари туFрисида»ги 472-сон карори хамда ички ишлар вазирлигининг буйрук ва йурикномалари ички ишлар органлари ходимларининг мухим касбий сифат-ларини белгилаб олишда хукукий жихатдан асос булиб, хизмат килади.

Мавзунинг долзарблиги ички ишлар органларини халкнинг ишончли химоячиси сифатида халкчил профессионал тузилмага айлантириш хамда ахоли билан максадли ишлашга йуналтиришда ва ходимларни касбга тайёрлашда психологик билимларнинг ахамияти етарли даражада урганилмаганлиги билан белгиланди.

Мавзу буйича илмий изланишларнинг кискача тахлили.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 1 1 (132)

С

Психология сох,асида ички ишлар орган-лари фаолиятида ходимларни касбий тайёрлаш масаласини тадкик килишда хорижий олимлардан Е.А.Климов, Е.С.Романова, В.В.Чуфаровский, М.И.Еникеев А.М.Столяренко ва бошка психолог олимлар томонидан урганилган х,амда мазкур маса-лага онг ва фаолият бирлиги тамойили асо-сида фундаментал категория сифатида ёнда-шилган.

Мазкур муаммо, Узбекистонлик олимлардан В.Каримов, А.А.Матчанов, Р.М.Махмудов, Е.Ю,Агзамова ва бошкаларнинг илмий тадкикотларида урганилган булиб, касбий фаолиятнинг бошкарувида бевосита иштирок этадиган алох,ида шахс тузилмалари х,амда уларнинг онтогенези, тузилиши, вазифалари, имкониятлари, шаклланиш конуниятлари, х,укукий маданияти ва бошка масалалар тах,лил килинган.

Лекин эълон килинган ишларда ички ишлар органлари фаолиятининг айрим жих,атларигина урин олган.

Ички ишлар органлари фаолиятининг х,укукий-психологик жих,атлари чет эл олим-лари томонидан имкон кадар урганилган. Жумладан, А.М. Столяренко1 ички ишлар органлари ходимларини психологик тайёрлаш масаласи буйича илмий изланиш-лар олиб борган. Психолог О.В.Хлудова2 экстремал вазиятларда ички ишлар органлари ходимларининг касбий сифатларини ривожлантириш масаласини илмий асосда урганган. Тадкикотчи Е.А.Василенко3 булFуси ички ишлар органлари ходимларида экстремал вазиятларга нисбатан психологик баркарорликни шакллантиришга оид изла-нишларни амалга оширган.

Мазкур масала, узбекистонлик психоло-глар томонидан х,ам тадкик этилган. Масалан,

1 Столяренко А.М. Психологическая подготовка сотрудников органов внутренних дел. - М.: 1988. - 245 с.

2 Хлудова О.В. Развитие профессиональных качеств сотрудников ОВД в экстремальных ситуациях. Дис. ... канд. психол, наук. - Тамбов: 2004. - 165 с.

3 Василенко Е.А. Формирование психологической

устойчивости будущих сотрудников ОВД к экстремаль-

ным ситуациям: Дис. ... канд. психол. наук. - Ставрополь,

2008. - 229 с.

Г.А.Нормуродов4 гумон килинаётган вояга етмаган усмирларни сурок килишнинг психологик хусусиятларини, И.Х.Арифходжаева5 ички ишлар идоралари сержантлар тар-киби фаолиятини такомиллаштириш омил-ларини, В.Г Щепоткин6 тергов фаолиятида конунийликни мустах,камлашнинг психологик жих,атларини, Е.Ю. Агзамова7 ички ишлар органлари ходимлари шахсининг индивидуал-психологик хусусиятларини бел-гиловчи омилларини илмий асосда тадкик этган.

Ички ишлар органларининг айнан тезкор-кидирув фаолияти сох,аси буйича эса илк бор рус олимлари А.К. Алексеев, Г.К.Синилов8лар ички ишлар органлари тезкор-кидирув фаолияти назариясининг долзарб муам-моларини, И.А.Климов, О.Г.Ковалев9 тезкор-кидирув фаолияти психологиясини, В.А.Черепанов10 тезкор-кидирув фаолиятининг психологик масалаларини, Ю.Е.Скалин11 тезкор ходимларни жиноят кидирув сох,асига касбий психологик танлаш масалаларини, Т.А. Хрусталева12 тезкор ходим шахсини жиноят кидирув сох,асига шакллантиришнинг

4 Нормуродов Г.А. Гумон килинаётган вояга етмаган усмирларни сурок килишнинг психологик хусусиятлари: Психол. фан. номз. дис. автореф. - Т.: 2007. - 22 б.

5 Арифходжаева И.Х. Ички ишлар идоралари сержантлар таркиби фаолиятини такомиллаштириш омиллари. Дис. ... канд. психол. наук. - Т.: 2011. - 195 с.

6 Щепоткин В.Г. Психологические аспекты укрепления законности в следственной деятельности. Дис. ... канд. психол. наук. - Т., 1992 - 184 с.

7 Агзамова Е.Ю. Факторы, определяющие проявления индивидуально-психологических особенностей личности сотрудников органов внутренних дел: Дис. .канд. психол. наук. - Т.: 2001. - 160 с.

8 Алексеев А.К., Синилов Г.К. Актуальные проблемы теории сперативно-розыскной деятельности органов вкутренних дел. - М.: 1973. - С. 224.

9 Климов И.А., Ковалев О.Г. Психология оперативно-розыскной деятельности // Психология. Педагогика. Этика: Учебник для вузов / Под ред. проф. Ю.В. Наум-кина. -М.: 2012. - 275 с.

10 Черепанов В.А. Психологические вопросы оперативно-розысквой деятельности. - М.: 1981. - С.14.

11 Скалин Ю.Е. Профессиональный психологический отбор оперативных сотрудников уголовного розыска: Дис....канд. психол.наук. - Санкт-Петербург: 2009. - 196 с.

12 Хрусталева Т.А. Психологические особенности формирования личности оперативного работника уголовного розыска. Дис. ... канд. психол, наук. - М.: 2004. - 145 с.

53

психологик хусусиятларини илмий асосда урганган.

Мазкур йуналиш буйича Узбекистонлик олимлари жумладан, Р.М.Махмудов1 шахс хукукий ижтимоийлашувининг назарияси ва амалиётини, А.А.Матчанов2 жиноят содир этган шахслар кидирувини такомиллашти-ришнинг жиноят-процессуал ва кримина-листик жихатларини, В.Каримов3 тезкор-кидирув фаолиятида конунчиликни таъмин-лаш механизмини такомиллаштириш маса-лаларини урганишган. Аммо тезкор-кидирув фаолиятининг психологик жихатлари илмий асосда урганилмаган.

Мацоланинг илмий янгилиги шундан иборатки, олимларимиз томонидан ички ишлар органлари тезкор-кидирув фаолияти ходимларининг мураккаб хизмат вазифала-рини ишончли ва жасорат билан бажаришга ундаш имкониятларини шакллантиришда психологик билимларнинг урни етарли дара-жада урганилмаган.

Тадцицотнинг мацсади ички ишлар органлари тезкор-кидирув фаолияти ходим-ларини касбий тайёрлашда психологик билимларнинг урнини урганиш ва уларни амалиётга татбик этиш буйича амалий таклиф ва тавсиялар тизимини ишлаб чикишдан иборат.

Тадцицотнинг объекти сифатида ички ишлар органлари тезкор ходимларининг жиноятларга карши курашишдаги ижтимоий-психологик муносабатлар тизими танланди.

Тадцицотда тизимлилик, киёсий-мантикий тахлилдан фойдаланилди.

Тадцицотнинг эмпирик манбани анкета суровномалари натижалари ташкил этди.

1 Махмудов Р.М. Шахс хукукий ижтимоийлашувининг назарияси ва амалиёти: Пед. фан. д-ри ... дис. - Т.: 2011.

- 308 б.

2 Матчанов А.А. Жиноят содир этган шахслар кидирувини такомиллаштиришнинг жиноят-процессуал ва криминалистик жихатлари: Юрид. фан. д-ри (DSc) дис. автореф. - Т.: 2019. - 65 с.

3 Каримов В. Тезкор-кидирув фаолиятида

конунчиликни таъминлаш механизмини такомиллаштириш: Юрид. фан. д-ри дис. автореф. - Т., 2018. - 65 с.

Асосий цисм.

Ички ишлар органлари ходими шахсини касбий фаолиятининг асосий психологик хусусиятлари ва таркибий элементларини куриб чикиш хам унинг фаолияти канчалик мураккаб ва серкирралигидан далолат беради.

Шу маънода касбий фаолият тезкор ходимга куплаб турли хил талаблар куяди, улар орасида энг мухимларидан бири бу касбий хислатларнинг ривожланган булишидир. Бунга:

- шахсий - касбий хислатларнинг касбий йуналганлиги;

- психологик баркарорлик;

- ривожланган иродавий хислатлар: мураккаб вазиятларда узини тута билиш, жасурлик, мардлик, окилона таваккалга мой-иллик;

- яхши ривожланган коммуникатив хис-латлар;

- турли тоифадаги фукаролар билан тезда алокага кириша олиш, ишончли муносабатлар урната олиш ва уни саклай билиш;

- профилактик ишларни амалга оши-ришда фукароларга психологик таъсир курсата олиш кобилияти;

- ривожланган, касбий жихатдан мухим булган билиш хислатлар: кузатувчанлик ва диккатлилик, тезкор хотира, ижодий тасав-вур, мантикий тафаккур, аклий ишга мойил-лик, фаросат, ривожланган интуиция;

- зийраклик, мураккаб вазиятдан чикиб кета олиш каби хислатлар киради4.

Мазкур хислатларнинг тезкор ходим шах-сида булмаслиги ёки етарли ривожланма-ганлиги уз функционал вазифаларини меъё-рида бажаришига салбий таъсир курсатади ва бу тезкор ходимларнинг фаолиятида хато-ликларга йул куйишига, уз касбига мослаша олмаслигига ва касбий бузилишига олиб келади. Чунки, шахсий таркиб сифати унинг касбий махорати даражаси, ахлокий-рухий даражаси, жисмоний тайёргарлиги ва инти-зоми билан белгиланади.

Шу маънода, ички ишлар органлари тезкор-кидирув фаолиятини такомиллашти-

4 Душанов Р.Х., Фарфиев Е.А. Касбий психология. Дарс-лик. ИИВ Академияси. - Тошкент: 2014. - 380-бет.

г

54

ришни асосий йуналишларидан бири тезкор ходимларнинг психологик тайёргарлигидир. Хар кандай фаолият инсонга муайян касбий талаблар куяди хамда унинг рухий олами ва турмуш тарзида узига хос из колдиради.

Тезкор ходимларнинг хизмат фаолиятида уз рухий-иродавий холатини бошкариши зарур булган энг асосий психологик омил-лардан бири саналади.

Чунки, мазкур фаолиятнинг узига хослиги, турли ностандарт вазиятлар, рухий ва жис-моний зурикишлар тезкор ходимни стресс холатлари сари етаклайди ва бу фаолият самарадорлигини пасайтиради хамда хиз-матда жиддий хато ва камчиликларга йул куйилишига замин яратади.

Бундай вазиятларнинг такрорла-ниши купинча узига булган ишончнинг йуколишига, асабий депрессия холатларга олиб келади. Масалан, утказилган тадки-котларнинг курсатишича, жиноят кидирув булимлари ходимларининг 30 % уйкусининг бузилишидан шикоят килганлар, 70 % дан купроFи невротик холат куринишларининг бир неча аломатлари борлигини таъкидла-ганлар. Бу аломатлар иш кунининг охирига борганда чарчаш (40 %), диккатнинг пасай-иши (20 %), тажанглик (20 %), бош оFриFи ва айланиши (10 %), уйкусизлик ва дармон-сизлик (10 %)ларда намоён булишини кайд этишган1.

Шу нуктаи назардан, ички ишлар орган-лари тезкор-кидирув фаолияти ходимларини психологик тайёрлашдан кузланган максад, уларда хизмат фаолиятининг хар кандай мураккаб вазиятларида касбий жихатдан туFри, аник карор кабул килиш, окилона таваккалчилик ва юкори ишчанлик билан харакатланиш куникмаларини шаклланти-ришдан иборат.

Бунда, ички ишлар органлари тезкор-кидирув фаолияти ходимлари шахсига хиссий-иродавий баркарорлик, чидамли-лик, мулокотмандлик, стресс холатларини вужудга келтирувчи омиллар таъсирига

карши психологик иммунитетни шаклланти-риш каби талаблар куйилади.

Утказилган тадкикотлар (А.М.Столяренко, Ю.Е.Скалин, Н.А. СоFинов, Р.Х.Душанов2 ва бошкалар)да мазкур хислатларни амалий машFулотлар ва махсус психологик тренин-глар ёрдамида максадли ривожлантириш натижани 2-3 марта яхшилашга имкон бери-шини курсатади. Шу маънода, ички ишлар органлари тезкор-кидирув фаолияти ходим-ларида куйидаги касбий-шахсий хислатларни шакллантириш мухим ахамият касб этади. Булар:

• турли тоифадаги фукаролар билан ишончли психологик алока урнатиш укуви хамда куникмаларини ривожлантириш;

• тезкор хизмат фаолиятининг экстре-мал вазиятларида турли роллар (киёфа)га кира олиш куникмаларини шакллантириш;

• низоли вазиятларида фукароларга психологик-педагогик таъсир этиш усулла-рини куллаш махоратини шакллантириш;

• ностандарт вазиятларида узини тута олиш ва психологик баркарорликни таъмин-лаш куникмалари;

• хиссий-иродавий хислатларини ривожлантириш усулларини ургатиш;

• рухий-эмоционал баркарорлик ва иродавий харакат куникмаларини шакллан-тириш;

• хизматдаги рухий зурикишларни олдини олиш кобилиятларни ривожлантириш максадга мувофикдир3.

Мазкур куникмаларни ривожлантиришда: билиш хислатлари, коммуникатив, ролга кириш, психологик бошкарув тренинг (машк) лари ва психотехник уйинлардан фойдала-ниш лозимдир.

Ушбу психологик усуллар тезкор ходим учун зарур булган хислатлар, куникмалар ва

1 Душанов Р.Х. Тезкор-кидирув фаолияти психологи-яси. Дарслик. ИИВ Академияси. - Тошкент: 2016. - 580-бет.

2 Столяренко А.М. Психологическая подготовка сотрудников органов внутренних дел. - М.: 1988. - 245 с.; Скалин Ю.Е. Профессиональный психологический отбор оперативных сотрудников уголовного розыска: Дис. ... канд. психолог.наук. - Санкт-Петербург: 2009.

- 196 с.; СоFинов Н.А. Кадрларнинг касбий ахамиятли сифатлари ва мотивацион тизими // Юрист ахборотно-маси. Вестник юриста. - 2019. - № 3. - Б.36-39.; Душанов Р.Х. Тезкор-кидирув фаолияти психологияси. Дарслик. ИИВ Академияси. - Тошкент: 2016. - 580-бет.

3 Душанов Р.Х., Фарфиев Ё.А. Касбий психология. Дарслик. ИИВ Академияси. - Тошкент: 2014. 380-бет.

ЖИНОЯТЧИЛИКНИ ОЛДИНИ ОЛИШДА ПСИХОЛОГИК ПРОФИЛАКТИКА / ПСИХОЛОГИЧЕСКАЯ ПРОФИЛАКТИКА ПРАВОНАРУШЕНИЙ

55

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

касбий мах,оратни самарали шакллантириш ва ривожлантиришга имкон яратади. Касбий психологик тренинглар куйидагилар:

Билиш хислатлари тренинг(машки) ига касбий кузатувчанлик, тезкор хотира, мантикий тафаккурни ривожлантириш ва идрок килиш тажрибасини туплаш буйича машклар киритилади.

Коммуникатив тренинги - турли тоифа-даги фукаролар билан ишончли муносабат урнатиш, уларга психологик таъсир курсатиш куникмаларини эгаллашни уз ичига олади.

Турли ролларга кириш тренинги - вазият-дан келиб чикиб, вербал ва новербал воси-таларни куллашда кобилиятини ривожлантиришга каратилган махсус машкларни бажа-риш оркали ривожлантирилади.

Психологик бошкарув машклари - шах-снинг х,иссий-иродавий х,олатларини бошкаришга, ортикча асабийлик, зурикишни бартараф этишга, ходимнинг фаолиятида муайян ижобий кайфият яратишга имкон берувчи узини узи бошкаришнинг энг оддий усулларидан фойдаланиш куникмаларини эгаллашга каратилган. Ушбу гурух,га ауто-ген машклар, иродавий узини узи бошкариш усулларини эгаллаш х,ам киритилган.

Психотехник уйинлар - ходимларни психологик тайёрлашнинг самарали усули булиб, уйин тарзидаги хатти-х,аракатларни бажариш оркали муайян хислатларни шакллантириш учун кулланилади.

Касбий психологик тренингни амалга оши-ришда уни ташкил этишнинг муайян тамой-илларига суяниш зарур булиб, бу тамойиллар куйидагилар:

- тренингнинг илмий асосланганлиги ва максадга мувофиклиги;

- тренингнинг касбий йуналганлиги;

- тренинг утказишда мунтазамлик ва кетма-кетлик;

- таълим олувчиларнинг онглилиги ва фаоллиги;

- тайёргарлик куришнинг барча учун осонлигидир.

Шу боис тезкор ходимдаги х,иссий-иродавий баркарорликка унинг касбий фаолиятга психологик жих,атдан тайёрли-гини курсатувчи омиллардан бири сифатида

караш мумкин. Бу, уз навбатида, х,ар бир ходимнинг касбий малака ва куникмаларини шакллантиришга хизмат килади. Хиссий-иродавий баркарорлик деганда, мурак-каб вазиятларда муваффакиятли ишлаш учун кулай булган рух,ий х,олатни саклаш кобилияти тушунилади. Хиссий-иродавий баркарорлик куйидагиларда намоён булади:

• экстремал вазиятларда ходимда х,аракатларининг самарадорлигини пасай-тирувчи ва ноаникликлар, адашишлар туFдирувчи психологик реакцияларнинг йуклиги;

• психологик жих,атдан мураккаб булган шароитларда вазифани бехато бажариш машкини олганлик;

• касбий зийракликни саклаш, таваккал, хавф-хатар, кутилмаган вазиятларга нисбатан окилона эх,тиёткорлик ва диккатни намойиш этиш;

• ишларни катъий конун асосида юри-тишга таъсир этувчи шахсларнинг рух,ий таъ-сирига берилмаслик;

• жиноятларнинг олдини олишга, уларни очиш ва тергов килишга каршилик курсатувчи шахсларга карши психологик кураш олиб бориш кобилияти;

• психологик жих,атдан мураккаб, низоли, иFвогарона вазиятларда узини йукотмаслик.

Тезкор ходимнинг х,иссий-иродавий узини узи бошкариш жараёни куйидаги учта асосий тамойилга таянади:

- релаксация;

- визуаллаштириш;

- узини узи ишонтириш.

Релаксация тамойилининг мох,иятини

тана ва рух,нинг биргаликда ишлашга тай-ёрланиши ташкил этади. Айнан релаксация пайтида уз ички овозингизни эшитиш х,амда уз организмингиз ва тафаккур фао-лиятингизнинг алокасини ^ис этишингиз мумкин. Релаксация ёки бушашиш тана ва рух,ни кераксиз зурикишлардан бушаштириб, инсонга фойдали психологик ва физио-логик таъсир курсатади. Бу узаро таъсир курсатувчи жараён: унда мия хотиржамлаш-гани сайин тана бушашади, тана бушашгани сайин мия хотиржам була боради.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 1 1 (132)

г

56

Иккинчи тамойил - визуаллаштириш.

Интуитив тафаккур онгга кириб боришининг турли йулларидан фойдаланади. Асосийси манзара хосил килиш ёки онгда образларни гавдалантириш йулидир. Визуаллаштириш йуналган тасаввурни эшитиш, куриш, хид билиш, таъм билиш, тери билан сезиш сезги-лари хамда уларнинг комбинациялари ёрда-мида фаоллаштиришнинг турли усулларини билдиради. Аслида инсон мияси объектив олам образларига хам, онгда юзага келади-ган образларга хам бир хилда жавоб беради. Шу боис визуаллаштириш куникмалари инсонга уз ички имкониятларидан яхширок фойдаланиш, рухий жараёнларнинг кечи-шини фаоллаштириш имконини беради.

Узини-узи ишонтириш тамойилининг мохияти шундаки, биз узини узи ишонтириш ёрдамида ички образларимизни онги-мизда акс-садо сифатида бир неча марта такрорланадиган сузлар билан ифодалаймиз. Узининг ички кучи ва куллаб-кувватланиши билан тулган бу сузлар хис-туЙFулар дара-жасида чукур кабул килинади. Бундай ички акс-садони «Мен буни кила оламан», «Мен кучлиман», «Тайёр бул», «Бажар» сузларида намоён буладиган муносабат, ният ва майл сифатида ифодалаш мумкин. Узини узи ишонтириш муваффакиятга эришиш мум-кинлиги хакида биринчи шахс номидан хозирги замонда ифодаланган аник таъкид-дир. Инсоннинг узига карата айтган сузлари уз максадларига эриша олишига булган ишончини кучайтиради ва кайси йуналишда харакат килиш кераклигини курсатади. Бу сузлар мияни максадга эришиш борасида ишлашга ва бунда фаол иштирок этишга маж-бур килади. Узини узи ишонтириш - образларни сузда ифодалашга имкон берувчи фаол мойилликдир.

Шу муносабат билан тезкор ходимлар-нинг касбий фаолият самарадорлигини таъ-минлайдиган зарур, профессионал жихатдан мухим хислатларини ривожлантириш, фао-лиятининг ишончлилигини ошириш, одамлар билан мохирона ишлашига ёрдам берувчи усулларни узлаштириш бугунги давр талаби-дир.

Эмпирик урганиш натижалари.

Утказилган тадкикотларнинг курсатишича, жиноят кидирув булимлари ходимлари-нинг 30 % уйкусининг бузилишидан шикоят килганлар, 70 % дан купроFи невротик холат куринишларининг бир неча аломат-лари борлигини таъкидлаганлар. Бу аломат-лар иш кунининг охирига борганда чарчаш (40 %), диккатнинг пасайиши (20 %), тажан-глик (20 %), бош оFриFи ва айланиши (10 %), уйкусизлик ва дармонсизлик (10 %)ларда намоён булишини кайд этишган.

Шу нукта назардан, ички ишлар орган-лари тезкор-кидирув фаолияти ходимларини психологик тайёрлаш, уларда хизмат фаоли-ятининг самарадорлигини оширишга хизмат килиши аникланди.

Бу эса ички ишлар органлари тезкор-кидирув фаолияти ходимлари шахсига хиссий-иродавий баркарорлик, чидамли-лик, мулокотмандлик, стресс холатларини вужудга келтирувчи омиллар таъсирига карши психологик иммунитетни шаклланти-риш каби талаблар куйилади.

Хулосалар:

1. Ички ишлар органлари тезкор-кидирув фаолияти ходимларининг касбий-шахсий хислатларини тавсифловчи психологик омиллар ёритиб берилган.

2. Тезкор-кидирув ходимларининг касбий яроклилигини белгиловчи касбий-шахсий хислатлар, хизмат жараёнида ходимда хиссий-иродавий сифатларнинг намоён булиши кабиларнинг узига хос хусу-сиятлари баён этилган.

3. Касбий хатти - харакатлар ва турли ностандарт холатларда, уз-узини англашни фаоллаштириш касбий билим, малака ва куникмаларни такомиллаштиришга ёрдам берадиган зарур психологик усуллар ва принциаплар тахлил килинган.

4. Ички ишлар органлари тезкор-кидирув фаолияти ходимларининг шах-сий хусусиятлари, хизмат вактидаги зидди-ятли вазиятларни тартибга солиш кобилияти сифатида; хиссий ва иродавий баркарорлик ва психологик тайёргарлик, тезкор ходим-ларнинг касбий фаолиятни муваффакиятли амалга оширишида мухим психологик омил сифатида бахолаш мумкин.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 11 (132)

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистан Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 14 август куни мамла-катни ижтимоий-иктисодий ривожлантириш буйича 2019 йилнинг биринчи ярмида амалга оширилган ишларни мухокама килиш хамда 9 ой ва йил якуни буйича белгиланган прогноз параметрларига эришишни таъминлайдиган устувор вазифаларга баFишланган кенгайти-рилган йиFилишдаги нутки. - https://kun.uz/news/2019/08/15/shavkat-mirziyoyev-ozbekiston-uchun-eng-katta-xavfni-aytdi

2. Агзамова Е.Ю. Факторы, определяющие проявления индивидуально-психологических особенностей личности сотрудников органов внутренних дел: Дис. ...канд. психол. наук. - Т.: 2001. - 160 с.

3. Арифходжаева И.Х. Ички ишлар идоралари сержантлар таркиби фаолиятини такомиллаштириш омиллари. Дис. ... канд. психол. наук. - Т.: 2011. - 195 с.

4. Алексеев А.К., Синилов Г.К. Актуальные проблемы теории сперативно-розыскной деятельности органов вкутренних дел. - М.: 1973. С.224.

5. Василенко Е.А. Формирование психологической устойчивости будущих сотрудников ОВД к экстремальным ситуациям: Дис. ... канд. психол. наук. - Ставрополь: 2008. - 229 с.

6. Душанов Р.Х., Фарфиев Ё.А. Касбий психология. Дарслик. ИИВ Академияси. - Тошкент: 2014. - 380-бет.

7. Душанов Р.Х. Тезкор-кидирув фаолияти психологияси. Дарслик. ИИВ Академияси. -Тошкент: 2016. - 580-бет.

8. Климов И.А., Ковалев О.Г. Психология оперативно-розыскной деятельности // Психология. Педагогика. Этика: Учебник для вузов / Под ред. проф. Ю.В. Наумкина. - М.: 2012. - 275 с.

9. Климов Е.А. Психология профессионального самоопределения. / И.А. Климов. - М.: Изд-во «Академия», 2004. - 304 с.

10. Каримов В. Тезкор-кидирув фаолиятида конунчиликни таъминлаш механизмини такомиллаштириш: Юрид. фан. д-ри дис. автореф. - Т.: 2018. - 65 с.

11. Каримов В. Тезкор-кидирув фаолиятида конунчиликни таъминлаш механизмини такомиллаштириш: Юрид. фан. д-ри дис. автореф. - Т.: 2018. - 65 с.

12. Махмудов Р.М. Шахс хукукий ижтимоийлашувининг назарияси ва амалиёти: Пед. фан. д-ри ... дис. - Т.: 2011. - 308 б.

13. Матчанов А.А. Жиноят содир этган шахслар кидирувини такомиллаштиришнинг жиноят-процессуал ва криминалистик жихатлари: Юрид. фан. д-ри (DSc) дис. автореф. - Т.: 2019. - 65 с.

14. Нормуродов Г.А. Гумон килинаётган вояга етмаган усмирларни сурок килишнинг психологик хусусиятлари: Психол. фан. номз. дис. автореф. - Т.: 2007. - 22 б.

15. Скалин Ю.Е. Профессиональный психологический отбор оперативных сотрудников уголовного розыска: Дис....канд. психол.наук. - Санкт-Петербург: 2009. - 196 с.

16. Столяренко А.М. Психологическая подготовка сотрудников органов внутренних дел. - М.: 1988. - 245 с.

17. СоFинов Н.А. Кадрларнинг касбий ахамиятли сифатлари ва мотивацион тизими // Юрист ахборотномаси. Вестник юриста. - 2019. - № 3. - Б.36-39.

18. Хрусталева Т.А. Психологические особенности формирования личности оперативного работника уголовного розыска. Дис. ... канд. психол, наук. - М.: 2004. - 145 с.

19. Хрусталева Т.А. Психологические особенности формирования личности оперативного работника уголовного розыска. Дис. ... канд. психол, наук. - М.: 2004. - 145 с.

20. Хлудова О.В. Развитие профессиональных качеств сотрудников ОВД в экстремальных ситуациях. Дис. ... канд. психол, наук. - Тамбов: 2004. - 165 с.

21. Черепанов В.А. Психологические вопросы оперативно-розысквой деятельности. -М.: 1981. - С.14.

22. Щепоткин В.Г. Психологические аспекты укрепления законности в следственной деятельности. Дис. ... канд. психол. наук. - Т.: 1992 - 184 с.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2023, 1 1 (132)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.