Научная статья на тему 'ИБН РУШД ВА АВЕРРОИЗМ'

ИБН РУШД ВА АВЕРРОИЗМ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

51
24
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
фалсафа / ислом / дин / назария / ҳақиқат / philosophy / Islam / religion / theory / truth

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Эронов Самарбек Қурбонназарович

Ушбу мақола Ибн Рушднинг фалсафий таълимоти хусусида сўз кетиб, бунда ўрта асрларга хос динний мутассибланган қарама қарши холатда алломанинг маърифий таълимоти илгари сурилганлиги қайт этилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

IBN RUSHD AND AVERROISM

This article deals with the philosophical teachings of Ibn Rushd, repeating that the enlightenment teachings of the scholar were put forward in the context of the medieval religious fanaticism

Текст научной работы на тему «ИБН РУШД ВА АВЕРРОИЗМ»

ИБН РУШД ВА АВЕРРОИЗМ

Эронов Самарбек Курбонназарович

Тошкент давлат техника университети Олмали; филиали катта у;итувчиси

АННОТАЦИЯ

Ушбу ма;ола Ибн Рушднинг фалсафий таълимоти хусусида суз кетиб, бунда урта асрларга хос динний мутассибланган ;арама ;арши холатда алломанинг маърифий таълимоти илгари сурилганлиги ;айт этилган.

Калит сузлар: фалсафа, ислом, дин, назария, хакикат.

IBN RUSHD AND AVERROISM

Eronov Samarbek Qurbonnazarovich

Senior Teacher, Almalyk Branch, Tashkent State Technical University

ABSTRACT

This article deals with the philosophical teachings of Ibn Rushd, repeating that the enlightenment teachings of the scholar were put forward in the context of the medieval religious fanaticism.

Keywords: philosophy, Islam, religion, theory, truth.

КИРИШ

Ибн Рушднинг фалсафий меросининг такдири, асосий ;исми дастлаб араб тилида ёзилган ва худди Шар;даги каби мусулмон дунёсининг гарбида хам араб-мусулмон фалсафаси билан чамбарчас богли;ликда ривожланиб борган. Кордовалик мутафаккирнинг энг мухим асарлари XIII асрда яшаб утган яхудий олимлари томонидан таржима ;илинган ва шархлаб берилган. Улар уз асарларини ёзишда ва Урта асрнинг йирик яхудий мутафаккири Моисей Маймониднинг асарларини шархлашда Ибн Рушд асарларидан фойдаланишган.

Ибн Рушд ;арашлари Гарбий Европада авж олган гоявий курашлар даврида, уни фа;атгина шархлари ор;али таниганларидаё;, ;урол сифатида ;улланилганлиги, Ибн Рушднинг арастучиликни изохлашга ёндашувининг ижобий табиати, муста;иллиги ва унинг фикрларининг узига хослигидан дарак беради.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Аверроэснинг дастлаб собиткадам илохиётга зид булган акл йуналишлари билан богланган, Европанинг биринчи университет шахри булган. Ибн Рушдийнинг Арасту асарларига ёзган шархлари бу ерда тахминан 1230 йилларда маълум булган. Бу вактда Арасту таълимоти афлотунчиликка огиб кетган францискан илохиёт мутахассисларининг каршиликларига учраётган эди; бу орада доминикан илохиётчилари уни христиан дунёкарашлари талабларига мослаштиришга харакат килар эдилар. Арасту таълимотини католик рухига мослаштириш максадида Париж университетининг илохиёт (илохиёт) факультетининг икки профессори - Альберт Великий (Буюк) (1193 - 1280) ва Фома Аквинский (1274 й.да вафот этган) нинг бу сохадаги фаолияти буюк антик давр файласуфининг христианлашувида урнак булди.

Аверроистик гояларнинг Париждаги кейинги такдирини уларнинг 1270 йилда епископ Тампье бошчилигидаги махаллий илохиётчилар томонидан кораланишига караб билиш мумкин.

XIII асрнинг охирида бидъатга оид тезисларнинг, Ибн Рушдийнинг концепцияси киритилган шу каби руйхати "Файласуфларнинг хатолари"номи остида Жил Римский томонидан тузилган эди. Бундан ташкари Жил Римский у томонидан христиан, яхудий ва мусулмон динлари уларнинг барча амалий фойдасига карамасдан ёлгон динлардир, деб айтган киши сифатида тамгаланган кордовлик мутафаккирнинг алохида "хато"ларини рад этишга багишланган катор асарлар яратди.

XIII ва XIV асрлар оралигида узининг исломга нисбатан фанатик нафрати билан машхур булган Раймунд Луллий Ибн Рушдга нисбатан шу каби газабли маломатлар ёгдиради. Унинг назарида, Аварроэс "мусулмонлик" тимсоли булган ва у шархловчининг асарларини укиш ва таълим беришга расмий таъкик эълон киишни талаб килган.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Куриб турганимиздек, фалсафа ва илохиёт уртасидаги муносабат хакидаги масаладаги лотин аверроистларининг карашлари ягона хакикат нуктаи назарига амал килган устозлари карашларидан фарк килган. Бу тафовутлар ислом ва христианлик шароитларидаги институтлаштирилган диний тажрибалар даражасида мавжуд булган фарклар билан белгиланган.

Ибн Рушд гояларининг Италияда кенг тар;алишига Болония университети аверроистларининг фаолиятлари сабаб булган, улардан энг машхурлари 1318-1321 йилларда санъат факультетида дарс берган Пармалик Таддео, ва XIV асрнинг 20-йилларида уша ерда дарс берган Анджело Ареццолар булган. Биро; тез орада аверроизм маркази уша даврда бутун шимоли-шар;ий Италиянинг интеллектуал хаёти учоги булган Падуан университетига кучиб утади. Падуяда аверроизмнинг тар;алиши ва гуллаб-яшнашига бу ерда мавжуд булган ва ташувчиси махаллий шифокорлар булган эркин фикрлар анъаналари сабаб булган.

Бунга сабаб, кейинги аверроистлар узларининг XIV асрдаги утмишдошларига нисбатан "Икки хил ха;и;ат" ха;идаги таълимот доирасида диний эти;одга нисбатан соди;ро; булишган.

Аверроизмнинг Европа мамлакатларидаги оммабоплигини тугаши унинг бошланиши каби табиий булган. XVIII аср материализмидан дарак берувчи янги фалсафий нишоналарида перипатетизмнинг натур фалсафий тамойиллари каби назарий билишга оид принципларининг хам чегаранганлигини ани;ладилар. Арастунинг обру-эътибори билан биргаликда шархловчининг машхурлиги хам сунди.

Эътироф этилганидек, Ибн Рушд файласуфларни уз ;имматли фикрларини илохиётчиларга багишлашдан ;айтарган. Ва бу тушунарли: модомики ха;и;атан хам диндорлар ани; кучга эга эканлар, улар файласуфларга ва уларнинг фанларига бехисоб кулфатлар келтириши мумкин. Шу билан биргаликда кордовалик мутафаккир янада купро; ишонч билан фалсафий гояларнинг "кенг омма"га ёйилишининг зарали эканлиги таъкидлайди.

Ибн Рушднинг ну;таи назарига кура "кенг омма"дан диний эъти;одларни тортиб олиш жамиятни тартибга солувчи инсон хаётини ахло;ий тамойилларсиз ;олдириш ва нигилизм ва анархия гирдобига ит;итиш демакдир.

Ибн Рушднинг файласуфларнинг "кенг омма"га нисбатан муносабатига доир тамойилини тула;онли англаб етиш учун хикматли сузлари (афоризм) нинг иккинчи ;исмини куриб чи;амиз. "Х,ар бир донишманд хам пайгамбар булавермайди" дегани нимани англатади? Бу дегани, хар ;андай файласуф, нафа;ат борли;ни урганишга, балки уз гояларини образли шаклда ифодалай олишга ;одир булмаган, ёки бош;ачасига айтганда, инсоний хаёт ;оидаларини имкон ;адар ;улай

шаклда баён килишга ва уз номлари билан мукаддаслаштиришга интилган пайгамбарларнинг кироатли-шеърий каломларига хам муносиб тус беришга кодир булмаганлар. Мана шундан уша "такводорона" насихатлар Ибн Рушднинг тор доира учун мулжалланмаган асарларида файласуфнинг жамиятдаги ахлоки борасида юкорида баён килинган мулохазалар билан хамоханг булган.

Ибн Рушднинг акл таълимоти ва умуман фалсафий мероси Овропанинг йирик маданий марказларидан бири булмиш Парижда 1200 йилларида кенг таркалди. Унинг Арасту асарларига шархлари бу ерда тахминан 1230 йилда пайдо булди. Бир катор Овропа файласуфлари Арастуни Ибн Рушд оркали кабул килдилар: унинг таълимотини Ибн Рушд талкинига таяниб тушунтирдилар.

Гарбда Ибн Рушднинг модда абадийлиги, умумий бокийлик тугрисидаги бир канча гоялари черков арбоблари томонидан кораланишининг боиси шу эдики, улар Арасту фалсафасини насроний илохиёти билан келиштиришни хохлар эдилар. Шунинг учун хам диний арбоблар бу гоялар хусусида Ибн Рушд Арастунинг фалсафий карашлари тугрисида англашилмовчиликка йул куйган деб таъкидладилар.

ХУЛОСА

Баъзи тадкикотчилар Ибн Рушднинг Оврупа фалсафасига курсатган таъсирини Ибн Синонинг таъсиридан хам юкори бахо бериб, хеч бир мусулмон мутафакири урта аср Гарбида Ибн Рушддан купрок таъсир утказмаган деб таъкидлашади. У насроний маданиятига мусулмон оламига кура купрок танилди, чунки мусулмон оламида рисолалари жуда оз микдорда таркатилгани ва муомалада кам булгани хамда Андалусияда диндорлар томонидан таъкиб килингани бунга сабаб булди. Унинг таълимотидаги куйидаги гоялар Шарк ва Гарб илохиётчиларининг нафратини уйготиб узига карши килиб куйган булса, улар уз навбатида Оврупа Уйгонишига дарча очди: (1) Макаддас китобларни мажозий талкин этиш гояси: (2) Икки хакикат назарияси:(3) Инсоннинг умуминсоний абадийлиги ва хар бир инсондаги алохида (индивидуал) нафснинг фаоллиги гояси:(4) Модданинг абадий хамда имконий экани ва(5) Аёлларни озод (эмансипанция) этиш сингари гоялари.

REFERENCES

1. Сагадеев А.В. Ибн Рушд. -М., 1973.

2. Сагадеев А.В. Наследие ислама: история и современночть // Оутт М. Влияние ислама на средневековую Европу. -М., 1976

3. Худойкулов, Ж. (2020). "Танкидий тафаккур" тушунчаси ва унинг таълим жараёнидаги роли. Academic Research in Educational Sciences, 1(1), 339-347.

4. Тошов, Х. И. (2017). Оккульт таълимотлар мохияти ва талкинлар хилма-хиллиги. УзМУ хабарлари, 1(3), 268-272.

5. Тошов, Х. И. (2020). Герметизм генезисини тадки; этишнинг назарий методологик асослари. Имом Бухорий сабоцлари, (3), 135-136.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.